Zingu Kiakiese ye Nsambu Muna Salu kia Yave

Yawutuka muna mvu wa 1934. Mase mame, ayaluki a Suiça bakala. Bazingilanga muna mbanz’a Timmins ina yatiminuanga matadi mantalu kuna Ontario, Canadá. Muna mvu wa 1939, o mama wayantika tanga Eyingidilu yo kwenda muna tukutakanu twa Mbangi za Yave. Wayantika kutunata muna tukutakanu ye mpangi zame sambanu. Ke vavioka kolo ko mama wakituka Mbangi a Yave.

O papa kayangalala ko muna nzengo zina o mama kabaka, kansi o mama wazolanga e ludi ye wakala ye kani dia tatidila kio. Watatidila e ludi kana nkutu muna mvu mia 1940 vava e salu kia Mbangi za Yave kiasimwa kuna Canadá. Ntangwa zawonso wakadilanga yo papa kuna ngemba yo luzitu kanele vo wambangikanga. E mbandu andi ambote yansadisa kumosi ye mpangi zame sambanu mu tambulwila e ludi. Diakiese mu zaya vo kuna kwalanda o papa wasoba ye wayantika kadila yeto kuna ngemba.

Muna ngonde Agositu ya mvu wa 1950, yayenda lungana muna Lukutakanu Lwampwena lwakala yo ntu a diambu: Aumento da Teocracia, muna mbanz’a Nova York. Vava yawanana ye mpangi batuka mu nza yawonso yo wa mbokena zakiese za mpangi bakota Sikola ya Ngiladi, e tima diame dia vanga mayingi muna salu kia Yave, diawokela kikilu. Yasikidisa e kani dia kota mu salu kia ntangwa ke ntangwa. Vava yavutuka kuna nzo, vana vau yasoneka e ndomba ya salu kia kimviti a nzila a ngonde ke ngonde. Ampangi kuna vula dia Canadá bampana e mvutu, bavova vo yavubwa ntete. Yavubwa kina kia 1 kia Okutoba, 1950. Vioka ngonde mosi, yayantika sala se mviti a nzil’a ngonde ke ngonde ye yafilwa kuna zunga kia Kapuskasing. E mbanza yayina kwanda kikilu yakala ye mbanza ina yazingilanga.

Muna mvu wa 1951, ampangi kuna vula balomba kwa ateleki ana bazaya vova kifalansa kana vo balenda yaluka kuna mvivu a Quebec. Ateleki ayingi bavuwanga o mfunu kuna Quebec. Wau vo omono tuka muna kileke yazaya vova Kifalansa ye Kingelezo, yatambulwila e mboka yayina ye yafilwa muna mbanz’a Rouyn. Kiazaya kana muntu mosi ko muna mbanz’a Rouyn. Nze una mpovele kuna lubantiku, lutangu lwa nzo mosi kaka bampana. Kansi, mambu mawonso matoma diata. Omono yo mpangi Marcel twakituka se akundi akola. Yakala ye kiese kiasadila kuna Quebec muna mvu nya mialanda. I bosi yatumbikwa se mviti a nzil’a espesiale.

Vava yakala kuna Quebec, yatoma yangalala mu tambula e mboka ya kwenda kota kalasi kia 26 kia Sikola ya Ngiladi kuna Sude ya Lansing, Nova York. Kina kia 12 kia Fevelelo 1956, twatambula mapoloma. Yafilwa kuna nsi iyikilwanga o unu vo Gana,b kuna África Ocidental. Kansi, vitila ngienda kuna Gana, diavavanga vo yavutuka kuna Canadá mu “tumingu twakete” kimana ngienda baka nkanda mia nkangalu.

Ngonde nsambwadi yakala muna mbanz’a Toronto mu vingila nkanda mia nkangalu. Muna kolo kiakina, yatambulwa kwa esi nzo ya mpangi Cripps ye yazayana yo Sheila wa mwan’au ankento. I bosi, twabanda kimakangu. Vava yakubamanga muna kunlomba vo twakazala, e nkanda miame mia nkangalu miavaika. Muna lusadisu lwa sambu omono yo Sheila twabaka e nzengo vo mfwete kwenda kuna yafilwa. Kansi, twawizana vo tufwete kwamanana mokena yavana twadi baka e lau dia kazala. Diampasi kikilu diakala mu baka e nzengo zazina. Kansi kuna kwalanda, twabakula vo nzengo zambote twabaka.

Vava yalungisa ngonde mosi muna nkangalu yavanga muna kumbi dia ntoto, muna nzaza yanatina e lekwa ye muna ndeki, yalwaka kuna Acra, Gana. Kuna Acra yatumbikwa se nkengi a mvivu. Diavavanga vo yakingulanga e nsi a Gana yawonso kumosi ye nsi zina lukufi, i sia vo, Costa do Marfim ye Togolândia (owau iyikilwanga vo Togo.) Nkumbu miayingi mono mosi kaka yakangalanga muna Jeep ina yavewa kuna vula. Yatoma yangalelanga e nkangalu miamina.

Muna nsuka tumingu, yakalanga ye kiyekwa muna tukutakanu twa zunga. Ke twakala ye Maseka ma Tukutakanu Twampwena ko. Muna kuma kiaki, ampangi batunganga e nsampa mia matutu ye ndala. Wau vo muna fulu yakubikila madia ke mwakalanga gilera ko e bulu yamoyo yaludwanga. Yavondwanga kaka vava e ntangwa ya lamba madia ma nkangu yafwananga.

Ezak’e ntangwa, muna tukutakanu twatuna mwavangamanga mambu matusevesanga. Kasikil’owu, mpangi Herb Jennings,c wa nkwame missionario vava kafilanga e longi, o mwan’a ngombe wakala kuna fulu kia madia wazatuka muna nsinga yo tina. Wavava viokela kuna ntwal’a vovelo. Mpangi Herb wayambula o vova ye mwan’a ngombe kazaya ko kuna kafwete kwenda. Kansi, mpangi yá zamakala akwa nkuma bayenda kumbaka yo kumvutula vana fulu kia madia. O nkangu awonso bayantika seva.

Muna tumingu twa tukutakanu twampwena, yasonganga e filme eto, A Sociedade do Novo Mundo em Ação muna mavata makalanga lukufi. Muna songa e filme yayi, yakanganga e lona yampembe vana kati kwa malunzi mole yovo nti miole. O nkangu muna mavata batoma yangalelanga e filme yayi. Kuna kwa akaka, yayina i filme yantete batala muna zingu kiau. Vava bamonanga wantu ana bavubwa, basikanga o makonzo. E filme yayi yatoma sadisa awana batalanga yo mu bakula vo mu kintwadi kia wan’angudi mu nza yawonso twina.

Vava yaviokesa mvu miole kuna África, muna mvu wa 1958 yakala ye kiese mu kwenda lungana muna lukutakanu lwa mvivu lwa nsi zayingi lwakala muna mbanz’a Nova York. Yatoma yangalala vava twawanana yo Sheila. Watuka kuna Quebec kuna kasadilanga se mviti a nzil’a especiale. Mu nkanda kaka twamokenenanga, kansi owau twakala diaka entwadi. Yanlomba vo twakazala, oyandi mpe watambulwila. Yasonekena mpangi Knorrd o nkanda. Yalomba vo Sheila kakota e sikola ya Ngiladi kimana kenda kungikama kuna África. Mpangi Knorr watonda. I bosi, Sheila walwaka kuna Gana. Kina kia 3 kia ngonde a Okutoba ya mvu wa 1959, twakazala muna mbanz’a Accra. Twamona vo Yave watusambula kikilu wau twansia va fulu kiantete muna zingu kieto.

Muna mvu wa 1961, twafilwa kuna Camarões. Bandomba vo twaziula e vula diampa. Salu kiayingi yakala kiau. Wau vo mono yavitanga o ntu muna vula diampa, diavavanga vo yalongoka mambu mayingi. Muna mvu wa 1965 twabakula vo Sheila wabaka lukau. Muna vova e ludi diampasi kikilu diakala mu kwikila vo tukituka mase. Kansi, ekolo twakala ye kiese mu kuma kia kiyekwa kiakina kiampa yo kubama kimana twavutuka kuna Canadá, twabwilwa diambu diankenda.

O Sheila wasulula. Dotolo watuzayisa vo mwan’a yakala kakala. Kana una vo mvu 50 miviokele kala, ke tuvilakananga diambu diodio ko. Kanele vo twatoma kendalala, twakwamanana mu salu kieto kuna nsi a kinzenza ina twatoma zolanga.

Ampangi kuna Camarões nkumbu miayingi babangikwanga mu kuma kia lembi kuyisia mu mambu ma mbumba. E diambu diadi diampasi kikilu diakalanga muna kolo kia sola ayadi. Kina kia 13 kia ngonde a Mayu ya mvu wa 1970, e diambu dina twayindulanga vo dilenda vangama, diavangama kikilu. E salu kia Mbangi za Yave kiasimwa. E vula dieto diampa diambote-mbote dina twazingila kaka mu ngonde tanu, diakutumunua kwa luyalu. Ke vavioka lumingu lwamvimba ko, missionario zawonso, kumosi yo mono yo Sheila twayingwa muna nsi. Diampasi kikilu diakala mu sisa ampangi, kadi twatoma kubazolanga ye twatokana kwayingi kana adieyi diadi kubabwila muna lumbu ilanda.

Twavanga ngonde sambanu kuna vula dia França. Kansi, yakwamanana vanga mawonso muna lungisa e nsatu za ampangi zeto kuna Camarões. Muna ngonde a Desemba ya mvu wauna, twafilwa kuna vula dia Nigéria, kadi diayantika lunga-lunga e salu kuna Camarões. Ampangi kuna Nigéria batoma kututambula ye kiese kiayingi twakala kiau mu sadila kuna Nigéria mu mvu miayingi.

Muna mvu wa 1973, twabaka nzengo zampasi kikilu. Sheila wabakama kimbevo kiangolo. Vava twakala kuna Nova York muna lukutakanu lwa mvivu, wayantika dila yo kumpovesa vo: “Kilenda kwamanana diaka ko! Ngioyele kikilu, konso ntangwa e mpasi za mayela mu saka kaka zina.” Vioka mvu 14 twasala entwadi kuna África Ocidental. Yatoma sivikanga e kwikizi kasonganga muna salu kiandi, kansi diavavanga vo twavanga e nsobani. Vava twamana mokena yo samba mu kuma kia diambu diadi, twabaka e nzengo vo tufwete vutuka kuna Canadá kuna kafwana bakila mawuku mambote. Oyambula e salu kia misionario ye salu kia ntangwa ke ntangwa i nzengo za sunda e mpasi ye ntantu twabaka.

Vava twalwaka kuna Canadá, yayantika sala yo nkundi ame akola ona wakala se mfidi a kompani dia makalu muna mbanza mosi ya Toronto. Twabaka e nzo yamfutila, twasumba salanganu ya nzo ina vo yasadilwa kala. Twalenda yaluka lembi dia mfuka. Twazola kwamanana ye zingu kiavevoka ye vuvu kia sia vo, vekala ye lumbu tuvutukila e salu kieto kia ntangwa ke ntangwa. Twatoma sivika, kadi ke vavioka kolo ko e vuvu kieto kialungana muna ntangwa ina ke twayindulanga ko.

Konso kia Sabala yayantika vana moko muna ntungilu a Seka dia Tukutakanu Twampwena muna mbanz’a Norval, Ontario. Kuna kwalanda, yavewa kiyekwa kia sala se nkengi a Seka dia Tukutakanu Twampwena. O Sheila wayantika sasuka, twamona vo wafwana kwandi muna kungikama mu kiyekwa kiakina. Muna ngonde a Yuni ya mvu wa 1974, twayenda zingila muna nzo yakala kuna lûmbu lwa Seka dia Tukutakanu Twampwena. Twatoma yangalala mpe wau twavutuka mu salu kia ntangwa ke ntangwa.

Diamatondo vo mavimpi ma Sheila ma kwamanana toma. Vioka mvu miole, twatambulwila e kiyekwa kia nkengi a zunga. Twafilwa kuna mvivu wa Manitoba, zunga kitomene zayakana mu kuma kia nsungi a kiozi kia mvula za mpembe. Kansi, twatoma yangalelanga o zola kwa mpangi zeto. Twalongoka vo kiakala nkia fulu twina, e diambu disundidi o mfunu i kwamanana muna salu kia Yave.

Vava twasala mvu miayingi muna salu kia kikengi a zunga, muna mvu wa 1978 twabokelwa kimana twenda sadila kuna vula dia Canadá. Muna lukutakanu lwa especiale lwakala kuna Montreal, yavewa kiyekwa kia fila longi dia ola mosi ye ndambu mu Kifalansa. Diankenda kikilu vo e longi diame ke diasimba ntima mia wantu ko. Mpangi mosi ona wasadilanga muna Departamento ya Salu, wampana longi. Muna vova e ludi, diambote diadi kala kele vo yateka wo zaya vo mono kimpovi ambote ko. Kansi kiayangalela e longi diodio ko. Fioti fiasala nga twatantana, yamonanga vo mpangi ndiona fu kia kumba akaka kakala kiau ye kasanisinanga wantu ko. Yavanga vilwa wampwena, kadi yasia kaka e sungididi muna diambu dina kampanina e longi ye kiwuntu kiandi.

Ke vavioka lumbu yayingi ko, mosi muna Afidi a Vula wamokena yame mu kuma kia diambu diodio. Yamvovesa vo vilwa yavanga wau yalembi tambulwila e longi diodio ye yalomba e ndoloki. I bosi, yayenda mokena yo mpangi ona wampana e longi. Yalongoka vo diambote kikilu mu kala nlembami, kisinga vilakana diambu diadi ko. (Nga. 16:18) Nkumbu miayingi ilombanga e ndoloki mu kuma kia diambu diadi. Kisinga bembola diaka konso longi ko.

Owau se vioka mvu 40 isadilanga kwaku Betele dia Canadá, tuka muna mvu wa 1985 isadilanga mu buka kia Afidi a Vula. Muna ngonde a Fevelelo ya mvu wa 2021, o Sheila wa nzolw’ame wafwa. Vana ntandu a nuana ye ntantu za lufwa lwandi, mpasi za mayela mpe inuananga zau. Kansi, wau vo ntangw’ame yawonso mu salu kia Yave iviokeselanga yo, ‘kitokananga kwayingi ko muna lumbu iviokanga.’ (Kim. 5:20) Kana una vo vena ye mambu mampasi iwawananga mau mu zingu kiame, o mambu mambote malutidi oma mekuntwasilanga e kiese. Nsambu zayingi itambulanga wau yasia Yave va fulu kiantete mu zingu kiame yo kala mu salu kia ntangwa ke ntangwa mu mvu 70. Isambanga kimana mpangi za matoko ye ndumba bakwamanana sia mpe e salu kia Yave va fulu kiantete. Kadi ngina ye ziku vo yau mpe nsambu zayingi betambula ye zingu kiakiese kina vo mu salu kia Yave kaka tulenda kio sololwela.