Nsas’a Mvovo mia Nkand’a Nzambi

A B D E F H I K L M N P S T U V W Y Z

A

• Afarisi.

  Buka kia akwa tunda muna nsambil’a Kiyuda muna tandu kiantete. Ke batuka mu luvila lwa anganga ko, kansi balundanga e Nsiku yamuna mambu makete yo toma zitisa mpe tusansu twau. (Mat 23:23) Batelamenanga konso fu ya kisi nsi ya Mingerekia. Wau vo batoma zaya Nsiku ye tusansu, wisa kiampwena bakala kiau muna nkangu. (Mat 23:2-6) Akaka muna yau mu buka kia Sanedina bakala. Nkumbu miayingi batelamena Yesu mu kuma kia lunda lumbu kia Vundu, tusansu yo kala vamosi ye asumuki ye avakulwisi a mpaku. Akaka bakituka se Akristu kumosi ye Saulu wa mwisi Taso.—Mat 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Mav 26:5.

• Akaladi.

  I nkangu wazingilanga muna nlambu mia nzadi a Tigre ye Uferate. Kuna nz’ankulu, e mbanz’a Ure i mbanza yasunda o mfunu muna nsi ya Akaladi. I mbanza ya Abarayama.—Mav 7:4.

• Akaya.

  I mvivu a Roma wakala kuna sude ya Ngerekia, nze una uyikwanga muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu. Korinto i mbanz’andi a kimfumu . E zunga yawonso ya Peloponeso ye ina yakala kuna centro ya Ngerekia mu Akaya yakala.—Mav 18:12.

• Akelubi.

  I mbasi za kamba kia tunda. Yau bevewanga salu yisundidi o mfunu. Zaswaswana ye Aserafi.—Etu 3:24; Luv 25:20; Yes 37:16; Ayi 9:5.

• Akristu.

  I nkumbu kavana Nzambi kwa alandi a Yesu Kristu.—Mav 11:26; 26:28.

• Akwa ndongota za Ki-Epikuro.

  Alandi a Epikuro wa ndongota a Mungerekia (341-270 V.T.K.). E diambu diasina balonganga muna ndongota zau i dia sia vo e diambu ditwasilanga o muntu e kiese i diau kafwete tokanena muna zingu kiandi.—Mav 17:18.

• Alabasta.

  Nkumbu a fimbwata fiasiwanga mazi mansunga fiavangilwanga muna matadi makala lukufi ye mbanza Alabastron, kuna Engipito. Mbwata zazi zavangwanga ye nsingu zanwenga, zasiwanga masami kimana e nsunga za mazi zalembi vaika. E tadi diavangilwanga e mbwata zazi diyikilwanga mpe vo Alabasta.—Mak 14:3.

• Alandi a Erodi.

  Beyikilwanga mpe vo esi ki-Erodi. Akwa umvuania wa nsi ana bayikamanga mambu ma mbumba y’atinu a kanda dia Erodi muna luyalu lwa Roma. Nanga Asaduki ankaka bakala mpe muna buka kiaki. Alandi a Erodi bayikama Afarisi mu sia Yesu kitantu.—Mak 3:6.

• Alfa ye Omega.

  Nkumbu a sono kiantete ye kiansuka muna masono ma Kingerekia; nkumbu zazi fulu tatu zasonama kumosi mu Lusengomono mu yika e zina dia Nzambi. Muna fulu yayi, e mvovo miami mina ye nsasa vo “wantete ye wansuka” ye “lubantiku ye mbaninu.”—Lus 1:8; 21:6; 22:13.

• Ambasi.

  Muna Kiyibere mal·ʼakh,ʹ muna Kingerekia agʹge·los. E mvovo miami miau miole mina ye nsasa vo “nati a nsangu.” Vava misekolwanga vo “mbasi,” anati a nsangu za Nzambi miyikanga. (Etu 16:7; 32:3; Yak 2:25; Lus 22:8) Ambasi i vangwa yankuma ya mwanda, o Nzambi wabavanga vitila kavanga wantu. Muna Nkand’a Nzambi beyikilwanga mpe vo “yazi y’avauki,” “wan’a Nzambi,” ye “ntetembwa za nkielelo.” (Nsi 33:2; Yob 1:6; 38:7; Yuda 14) Ke basemwa ye lendo kia wuta ko, kadi mosi-mosi basemenwa. O lutangu lwau luviokele nkama za mafunda. (Dan 7:10) Nkand’a Nzambi usonganga vo konso mbasi una ye nkumbu ye kiwuntu kiaswaswana, kansi kuna lulembamu lwawonso ke bezolanga sambilwa ko ngatu sengomona nkumbu zau. (Etu 32:29; Luk 1:26; Lus 22:8, 9) Mu kamba-kamba bena, salu ya mpila mu mpila bavewa, besadilanga mpe vana kunda kia Yave, bezayisanga e nsangu zandi, betaninanga selo ya Yave ova ntoto, belungisanga e mfundisa za Nzambi yo yikama e salu kia samuna e nsangu zambote. (2Nti 19:35; Nku 34:7; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Lus 5:11; 14:6) Kuna sentu beyikama Yesu muna vita ya Armangedo.—Lus 19:14, 15.

• Amen.

  “Yambula diakala wowo,” yovo “i wau kikilu,” Muna Kiyibere ʼa·manʹ, una ye nsasa vo “diambu dia ziku, dia bund’e vuvu.” E mvovo “Amen” wasadilwanga mpe mu dia ndofi, muna sambu ye muna mbokena. Muna Lusengomono usadilwanga nze zina dia Yesu.—Nsi 27:26; 1Tu 16:36; Rom 1:25; Lus 3:14.

• Antikristu.

  Mvovo wau wa Kingerekia nsasa zole una. Uyikanga ndiona una vo anti i sia vo ntantu a Kristu. Ulenda sadilwa mpe mu yika Kristu aluvunu, i sia vo ndiona okuyisianga vana fulu kia Kristu. Konso muntu, nkubika yovo buka kivunanga vo Kristu kisunzulanga, awana bekiyikilanga vo Masia yovo awana besianga Kristu ye alongoki andi kitantu balenda yikilwa vo antikristu.—1Yo 2:22.

• Arèopàgo.

  Mongo wanda kuna Atenai, kuna node ya Acrópole. I nkumbu mpe yayikilwanga mbazi a nkanu, fulu kina wantu bakutakanenanga. Akwa ndongota za Asetoa ye Ki-epikuro banata Paulu kuna Arèopàgo kimana kasasila oma ma lukwikilu lwandi.—Mav 17:19.

• Armangedo.

  Muna Kiyibere Har Meghid·dohnʹ, una ye nsasa vo “Mongo a Mengido.” E mvovo wau usadilwanga mu yika “e vita ya lumbu kianene kia Nzambi a Mpungu-ngolo,” ina “ntinu mia nza yawonso” milungalakana mu nwana yo Yave. (Lus 16:14, 16; 19:11-21)—Tala mvovo MPASI ZAYINGI.

• Asaduki.

  Buka kia mvuama za tunda ye anganga ana bavitang’o ntu muna salu ya tempelo, bavambuka muna nsambila a Kiyuda. Ke batondanga ko tusansu twayingi tuna balundanga Afarisi kumosi ye mambu mankaka mana bakwikilanga. Ke bakwikilanga mu lufuluku ko ngatu muna ambasi. Basia Yesu kitantu.—Mat 16:1; Mav 23:8.

• Aselgeia.​—

  Tala mvovo MAVANGU MANSONI.

• Asia.

  Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu i nkumbu a mvivu a Roma. Omu lumbu yeto i ndambu a este ya nsi a Turquia kumosi ye sanga yankaka nze i sanga kia Samo ye Patemo. Efeso yakala se mbanz’au ya kimfumu.—Mav 20:16; Lus 1:4.

• Asoneki.

  I awana babandulanga e Sono ya Kiyibere. Vava Yesu kakala ova ntoto, yau batoma zaya e Nsiku. Basianga Yesu kitantu.—Eze 7:6; Mak 12:38, 39; 14:1.

• Ayadi a mbanza.​—

  Muna nsi zakala muna lutumu lwa Roma, ayadi a mbanza yau batalanga mambu ma luyalu. Yau basikidisanga luvuvamu, lunga-lunga e nzimbu, fundisa ana bakululanga o nsiku yo kubavana e tumbu.—Mav 16:20.

B

• Bale.

  I nzambi ya esi Kenani, yabadikilwanga vo mfumu a matuti ye mvani a mvula yo nwutisi a mbongo. E “Bale” i nkumbu yasadilwanga mpe mu yika yinzambi-nzambi ya zunga yankaka. Muna Kiyibere o mvovo wau una ye nsasa vo “Mvue; Mfumu.”—1Nti 18:21; Rom 11:4.

• Belezebube.

  I nkumbu ankaka ya Satana wa nkuluntu yovo mfumu a nkuya. Nanga i Bale wasobwa e nkumbu vo Bale-zebube. Yayi i nzambi yasambilwanga kwa Afelesetia kuna Ekerone.—2Nti 1:3; Mat 12:24.

• Bundilu.

  I fulu kia bundilwanga e mbongo. Muna bunda e mbongo nti basadilanga, avo mbongo yayingi, salanganu yasikidiswa basadilanga nze babu ye salanganu yazietomonwanga kwa bulu. E salanganu yayi yazietomonwanga vana e bundilu diakala vana fulu kia zanguka kimana e titi yavevomonwa kwa tembwa.—Fuk 26:5; Yes 41:15; Mat 3:12.

D

• Dekapole.

  Zunga kia mbanza za Ngerekia, kuna lubantiku mbanza kumi zakala (muna Kingerekia e mvovo wau mu tini yole usasilwanga, deʹka, disongele vo “kumi,” ye poʹlis, disongele vo “mbanza”). I nkumbu mpe yayikilwanga e zunga kia este ya Mbu a Ngalili ye Nzadi a Yodani. Zayingi muna mbanza zazi i kûna zakala. I nto a kinkulu ye yinkita ya Mingerekia. Yesu waviokela muna zunga kiakina, kansi ke vena lusansu ko lusonganga vo wayenda kingula mbanza zazina.—Mat 4:25; Mak 5:20.

• Denali.

  Nzimbu za palata za esi Roma. E denali imosi grama 3,85 ya zitanga. Fwaniswa kia Kaisa kiabandulwa mo mu sambu dimosi kaka. Denali mosi yakalanga se mfutu a salu kia lumbu kiamvimba. Esi Roma denali mosi mpe bavakulwisanga se mpaku kwa Ayuda.—Mat 22:17; Luk 20:24.

• Dimbu.

  Nteke yovo mpemba yasadilwanga mu sia sinsu kiasonganga ndiona ovuidi e lekwa, ziku kia diambu yovo nsilu basilanene o wantu. E nkanda, mielo mia nzo, ziami ye lekwa yankaka yasiwanga e dimbu ke yasobwanga ko. Kuna nz’ankulu, lekwa yabala (tadi, meno ma nzau yovo nti) yasonekwanga kuna nima yo sadilwa se dimbu. Muna Nkand’a Nzambi dimbu kisadilwanga mu songa e ziku, mfumu a lekwa, lekwa kiaswekama yovo mbumba.—Mat 27:66; Yoa 6:27; Efe 1:13; Lus 5:1; 9:4.

• Drakima.

  Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, e drakima i nzimbu za palata za Ngerekia. Ezak’e ntangwa grama 3 ye ntambu za zitanga.—Mat 17:24.

E

• Ereme.

  Mwan’a Zeuse wa nzambi a Ngerekia. Muna Luseta, nkangu wayikila Paulu vo Ereme, kadi e nzambi yayi yabadikilwanga vo nati a nsangu a zinzambi ye mpovi a ngangu.—Mav 14:12.

• Erodi.

  Nkumbu a kanda dia atinu batumbikwanga tuka kuna Roma mu yala Ayuda. Ntinu wantete i Erodi Wanene, watoma zayakana wau katungulula e tempelo muna Yerusaleme. I yandi wavana nkanikinu wa vonda yingiana-ngiana kimana Yesu kavondwa. (Mat 2:16; Luk 1:5) Erodi Ankelao ye Erodi Antipa i wan’a Erodi Wanene, basolwa mu yala e zunga yankaka muna luyalu lwa se diau. (Mat 2:22) Antipa i Erodi wa nya, watoma zayakana nze “ntinu,” yandi wayalanga muna mvu ntatu mia salu kia Kristu yamuna kolo kiyikwanga muna Mavangu kapu kia 12. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mav 4:27; 13:1) I bosi, Erodi Angeripa 1, ntekelo a Erodi Wanene, wavondwa kwa mbasi a Nzambi vava kayala mu fikolo. (Mav 12:1-6, 18-23) O mwan’andi, Erodi Angeripa II, wayantik’o yala ye wayala yamuna kolo kina Ayuda batelamena luyalu lwa Roma.—Mav 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Esi Samaria.

  Entete nkumbu yayi yasadilwanga mu yika Aneyisaele a makanda kumi ma kintinu kia node, kansi vava Asuria bakutumuna Samaria muna mvu wa 740 V.T.K., e nzenza zina esi Asuria batwasa zayikilwanga mpe vo esi Samaria. Vava Yesu kakala ova ntoto, e nkumbu yayi ke yasonganga kaka kitantu kia makanda ko yovo kia luyalu, yatoma sadilwanga mu yika awana bakala muna bundu diakala lukufi ye Sekeme yankulu ye Samaria. Awana bakala muna bundu diadi bakwikilanga muna mambu maswaswana ye nsambil’a Kiyuda.—Yoa 8:48.

F

• Faro.

  I zina diayikilwanga atinu a Ngipito. Nkand’a Nzambi Faro tanu uyikanga (Sisaki, So, Tinkaka, Neko ye Kofere). E nkumbu za Faro zankaka ke ziyikwanga ko, nze ana bazinga mu lumbu ya Abarayama, Mose ye Yosefe.—Luv 15:4; Rom 9:17.

• Fionkonona.

  Lembi dia yo nua mu lumbu yayingi. Aneyisaele bafionkononanga muna Lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu, muna ntangw’ampasi, ye vava bavuanga luludiku lwa Nzambi o mfunu. Ayuda basikidisa mfionkonona yá muna mvu mu sungamena sumbula ya babwila. Ke divavanga ko vo Akristu bafionkononanga.—Eze 8:21; Yes 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Mav 13:2, 3; 27:9.

• Fukwa kia lubakanisu.

  I fukwa kia nkela e kangu, i vana ngang’ambuta kazazilanga menga ma kimenga kia masumu muna Lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu. Muna Kiyibere mvovo wau una ye nsasa vo “fuka (sumu)” yovo “kunguna (sumu).” Mu wolo kiavangilwa, kiakala ye akelubi wole muna nsuka zau zole. Ezak’e ntangwa kiyikilwanga kaka vo “fukwa.”—Luv 25:17-22; 1Tu 28:11; Ayi 9:5.

• Fulu kiavauka.

  I suku diantete diampwena dia saba yovo tempelo, diaswaswana ye Fulu Kisundidi Vauka kiakala muna kati kikilu. Muna fulu kia vauka kia saba i mwakala zangikilwa kia mini kiawolo, e ziku dia ndumbu diawolo, meza ma mbolo zatambikwanga kwa Nzambi ye salanganu yawolo. Muna fulu kia vauka kia tempelo i mwakala e ziku diawolo, zangikilwa kumi ya mini yawolo ye meza kumi ma mbolo zatambikwanga kwa Nzambi.—Luv 26:33; Ayi 9:2.

• Fulu Kisundidi o Vauka.

  I ngudi a suku dia saba ye dia tempelo, muna mwalundilwanga e nkela e kangu. Katula Mose, ngang’ambuta kaka wakala yo nswa wakota muna Fulu Kisundidi o Vauka. Konso mvu nkumbu mosi kaka kakotanga mo, muna lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu.—Luv 26:33; Fuk 16:2, 17; 1Nti 6:16; Ayi 9:3.

• Funzuka.

  Ulenda songa lembi velela muna nitu yovo kulula nsiku mia nkal’ambote. Muna Nkand’a Nzambi, nkumbu miayingi mvovo wau uyikanga mambu malembi tondakana yovo malembi velela, mun’owu wa Nsiku a Mose. (Fuk 5:2; 13:45; Mat 10:1; Mav 10:14; Efe 5:5)—Tala mvovo VELELA.

H

• Hades.

  Mvovo wa Kingerekia, muna Kiyibere “Sheol.” Usekolwanga “Ziami” mu yika ziami ya wantu awonso.—Tala mvovo ZIAMI.

I

• Ilureko.

  I mvivu a Roma kuna node a Ngerekia. Paulu muna salu kiandi waluaka ko, kansi ke dizayakene ko kana vo wasila umbangi muna Ilureko yovo vioka kaka kaviokela mo.—Rom 15:19.

• Isaele.

  I nkumbu ina Nzambi kavana kwa Yakobo. Isadilwanga mpe mu yika mbongo andi yawonso, muna konso tandu. E mbongo yatuka muna wana 12 a Yakobo, beyikilwanga vo wan’a Isaele, nzo a Isaele, nkangu (akala) a Isaele yovo Aneyisaele. E kintinu kia node kia makanda kumi kina kiavambuka muna kintinu kia sude, kiyikilwanga mpe vo Isaele. I bosi, e nkumbu yayi yasadilwa mpe muna yika Akristu akuswa, “Isaele a Nzambi.”—Ngl 6:16; Etu 32:28; Mav 4:10; Rom 9:6.

• Isopo.

  I finti fina ye tayi ye makaya makete-kete fiasadilwanga mu zazila menga yovo maza muna nkinzi mia luveleleso. Nanga i finti fiyikilwanga vo manjerona (Origanum maru; Origanum syriacum). Muna Yoane 19:29, dilenda kala vo saki kia manjerona kiasadilwa, kiayikakeswa ye tutu dia nti a masambala (Sorghum vulgare) muna lwakisa e vusu diakala ye vinyu yangani muna nua a Yesu.—Ayi 9:19.

K

• Kaisa.

  Nkumbu a kanda dia esi Roma eyi yakituka se nkumbu a ntinu mia Roma. Auguseto, Tiberio yo Kelodia i nkumbu za Kaisa ziyikwanga muna Nkand’a Nzambi: Kana una vo Nkand’a Nzambi ke uyikanga nkumbu a Nero ko, i nkumbu a Kaisa mpe. Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, e “Kaisa” isadilwanga mpe mu yika nkwa wisa yovo Luyalu.—Mak 12:17; Mav 25:12.

• Kalu.

  Kuna nz’ankulu e kalu diakala ye ma pine mole yo tuntwa kwa mvalu, diasadilwanga muna nkangalu ye muna vita.—Luv 14:23; Afu 4:13; Mav 8:28; Lus 9:9.

• Kaminu dia vinyu.

  Mawulu mole matimwa vana ntandu a tadi, dimosi vana ntandu diankaka va yanda. E uva zadiatakeselwanga vana wulu dia ntandu, e vinyu yasonsanga vana wulu dia yanda. O mvovo wau usadilwanga se sinsu kia mfundis’a Nzambi.—Lus 19:15.

• Kangu.

  Ngwizani yovo nsilu, vana vena Nzambi yo wantu yovo buka yole ya wantu bawizanene mu vanga yovo yambula vanga diambu. Ezak’e ntangwa, sambu dimosi kaka dikalanga ye mbebe ya lunganesa ngwizani yayi (e kangu dia muntu mosi, i sia vo sia nsilu). Kuna diak’e sambu, vena ye kangu divavanga vo ndambu zau zole zalunganesa mambu (e kangu dia nwole). Vana ntandu a makangu kakanga o Nzambi yo wantu, o Nkand’a Nzambi uyikanga makangu makangwa kwa muntu yo nkw’andi, makanda, zula yovo buka ya wantu. Muna makangu mama mawonso, o makangu matwasa nluta miampwena, i kangu kakanga o Nzambi yo Abarayama, Davidi ye zula kia Isaele (e kangu dia Nsiku), ye Isaele a Nzambi (e kangu diampa).—Etu 9:11; 15:18; 21:27; Luv 24:7; 2Tu 21:7; Luk 22:29; Mav 3:25; 2Ko 3:6; Ayi 8:6.

• Ki-aramiti.

  I nding’a Kiyibere yasangana ye ndinga zankaka, sono yau imosi basadilanga. Entete esi Aramiti bavovanga yo, i bosi yakituka se nding’a kinkita yo toma sadilwa kwa wantu muna luyalu lwa Suria ye Babele. I ndinga mpe yasadilwanga muna luyalu lwa Parasa. (Eze 4:7) Tini yankaka ya nkand’a Ezera, Yeremiya ye Daniele mu Ki-aramiti yasonekenwa. Mvovo miankaka mia Ki-aramiti misadilwanga muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu.—Eze 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Mak 14:36; Mav 9:36.

• Kimenga.

  I lukau ketambikanga o muntu kuna kwa Nzambi mu vutula matondo, mu tambulwila ngielele ye mu vutulwisa ngwizani yo Nzambi. Tuka muna Abele, wantu yimenga ya mpila mu mpila batambikanga kuna mvevo kumosi ye bulu, yavana diasikidiswa muna kangu dia Nsiku a Mose. Tukamena Yesu kavanina moyo andi se kimenga kialunga, yimenga ya bulu ke yina diaka mfunu ko, kana una vo Akristu bekwamanananga tambika yimenga ya mwanda kuna kwa Nzambi.—Etu 4:4; Ayi 13:15, 16; 1Yo 4:10.

• Kingerekia.

  I ndinga yavovuanga kwa nkangu a Ngerekia, i sia vo, mingutukila mia Ngerekia yovo awana bena vo kanda diau kwakuna diatuka. Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, mvovo wau nsasa zayingi wina, usadilwanga mpe mu yika awonso bena vo ke Ayuda ko yovo awana batanginina e ndinga ye kisi nsi kia Ngerekia.—Yoe 3:6; Yoa 12:20.

• Kinkoso.

  I tezelo kia koko tuka vana kinkoso yavana nsuk’a nlembo wakati. E kinkoso kiatoma sadilwanga kwa Aneyisaele i kinkoso kia centimetro 44 ye ndambu. Vakala diaka ye kinkoso kiavioka o lambuka basadilanga, tezo kia centimetro 51 ye ndambu kiakala.—Etu 6:15; Lus 21:17.

• Kintinu kia Nzambi.

  E mvovo wau utoma sadilwanga mu yika kimfumu kia Nzambi kisunzulwanga kwa luyalu lwa Mwan’andi, Kristu Yesu.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.

• Kondwa mfuna.

  Mvovo wau usadilwanga mu yika mbolo zalembi sangwa e mfuna.—Nsi 16:3; Mak 14:12; 1Ko 5:8.

• Kore.

  I nzongo wazongelwanga lekwa ya maza ye mbongo ayuma. Muna kore kimosi 220 ma Litro zikotanga mo landila tezo kia nzongo a bata.—1Nti 5:9; Luk 16:5-7, y.luk.

• Kristu.

  Muna Kingerekia Khri·stosʹ, i zina dia Yesu, diau adimosi kwandi ye mvovo a Kiyibere wasekolwa vo “Masia” yovo “Kusua.”—Mat 1:16; Yoa 1:41.

• Kû.

  I lekwa kia mabaya kiakangilwanga o muntu wavewanga e tumbu. Akaka malu kaka bakangwanga, akaka bakangwanga malu, moko ye nsingu kimana e nitu yakovama.—Yer 20:2; Mav 16:24.

• Kunda kia Lufundisu.

  Nkumbu miayingi kiasiwanga vana ntend’a nkongolo, i vana atinu bavuandanga mu vovana ye nkangu yo zayisa nzengo zau. E mvovo “kunda kia lufundisu kia Nzambi” ye “kunda kia lufundisu kia Kristu,” i nkubik’a Yave ina kefundisila wantu.—Rom 14:10; 2Ko 5:10; Yoa 19:13.

• Kuswa.

  Muna Kiyibere o mvovo wau una ye nsasa vo “kusa mazi.” Mazi makuswangwa muna muntu yovo muna lekwa se sinsu kia kuyiyekola muna salu kiamfunu. Muna Sono ya Kingerekia, o mvovo wau usadilwanga mpe mu yika e mbungulw’a mwand’avelela kw’awana basolwa ye vuvu kiavuila o moyo kuna zulu.—Luv 28:41; 1Sa 16:13; Luk 4:18; Mav 10:38; 2Ko 1:21.

• Kuzuka; Makuzuka.

  I kulula o nsiku. Muna Nkand’a Nzambi i mvovo wankaka usadilwanga muna yika “sumu.”—Nku 51:3; Rom 5:14.

L

• Lambu dia Nsunzula.

  Nkumbu mosi diavangamanga muna konso mvu mu sungamena luveleleso lwa tempelo vava yafunzulwa kwa Antíoco Epifânio. E lambu diadi diayantikanga kina kia 25 kia ngonde a Kisileu. Lumbu nana diazingilanga.—Yoa 10:22.

• Lepton.

  I nzimbu za sengwa yovo za nsongo basadilanga Ayuda muna kolo kiasonekwa e Sono ya Kingerekia ya Kikristu. Muna nsekola zankaka za Nkand’a Nzambi “luvanza” basadila.—Mak 12:42; Luk 21:2; y.luk.

• Levi; Nlevi.

  I mwan’antatu a Yakobo muna Lea wa nkanz’andi; i nkumbu a kanda diandi mpe. Muna wan’andi tatu i mwatuka kamba tatu yantete ya kinganga kia Anelevi. Ezak’e ntangwa, o mvovo “Anelevi” usadilwanga mu yika kanda diawonso dia Levi, lembi yika kinganga kia nzo ya Arone. E kanda dia Levi ke diatambula evua dia ntoto ko muna Nsi a Nsilu, mbanza 48 bavewa muna mingilu mia zunga ina yavewa kwa makanda mankaka.—Nsi 10:8; 1Tu 6:1; Ayi 7:11.

• Lufuluku.

  Telama muna mafwa. A·naʹsta·sis i mvovo wa Kingerekia wasekolwa vo lufuluku, una ye nsasa vo “sikama; telama.” Wantu vua bafuluka beyikwanga mu Nkand’a Nzambi, kumosi yo Yesu ona wafulwa kwa yandi kibeni Yave wa Nzambi. Kana una vo Eleya, Elesa, Yesu, Petelo yo Paulu bafula wantu awaya, o nkuma bavangila masivi mama kwa Nzambi watuka. O lufuluku lwa “ansongi ye awana balembi songa” luvangama ova ntoto i diambu diamfunu muna kani dia Nzambi. (Mav 24:15) Nkand’a Nzambi uyikilanga lufuluku lwa zulu vo “lwantete.” O lwalu i lufuluku lwa mpangi za Kristu akuswa muna mwanda.—Flp 3:11; Lus 20:5, 6; Yoa 5:28, 29; 11:25.

• Lukau lwa Ndua.

  I lukau lwa vinyu lwayitilwanga vana ziku, lwavewanga kumosi yo tukau twankaka. Paulu wasadila nona kia lukau lwa ndua mu songa e tima diandi dia kuyivana emvimba muna sadisa akw’andi Akristu.—Nta 15:5, 7; Flp 2:17.

• Lukûlu.

  I ntalu ifutwanga mu vevola mbakami, muntu una mu tumbu, muna sumu yovo muna konso mpasi. Nkumbu miayingi o lukûlu ke lwavavanga kaka nzimbu ko. (Yes 43:3) Vakala ye mambu mayingi mavavilwanga lukûlu. Muna bonga nona, muna Isaele, wan’antete awonso amakala yovo bulu ba Yave bakala. Muna kuma kiaki, ntalu a lukûlu yavavuanga muna kubavevola muna salu kia Yave. (Nta 3:45, 46; 18:15, 16) Avo ngombe ina ye fu kia tula, ivondele muntu wau yalembi kangidilwa, diavavanga vo mfumu andi kafuta lukûlu kimana kayivevola muna tumbu kia lufwa kazengelwa. (Luv 21:29, 30) Kansi, ke vakala lukûlu ko mu kuma kia muntu ovondele nkw’andi kuna lukanu. (Nta 35:31) Edi disundidi o mfunu, Nkand’a Nzambi utoma vovelanga lukûlu luna kafuta Kristu vava kafwa se kimenga muna vevola wantu akwikizi muna sumu ye lufwa.—Nku 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.

• Lumbu kia Lufundisu.

  Lumbu kimosi, yovo kolo, kina Nzambi katumba buka kia wantu, zula yovo wantu awonso. I kolo kifwaswa awana bezengelwa tumbu kia lufwa yovo fundisa akaka kimana bavewa elau dia vuluka yo vua moyo a mvu ya mvu. Yesu Kristu ye ntumwa zandi bayika “Lumbu kia Lufundisu” kikala kuna sentu. E lumbu kiakina ke kiluakila kaka awana bekala moyo ko, kansi y’awana bafwa kala.—Mat 12:36.

• Lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu.

  I lumbu kiavauka, kiasunda o mfunu kwa Aneyisaele. Kiayikilwanga mpe vo Yom Kippur (muna Kiyibere, yohm hak·kip·pu·rimʹ, “lumbu kia fuka”), kiakalanga kina kia 10 kia ngonde ya Atane. Muna Sono ya Kiyibere kiyikilwanga vo Lumbu kia Lubakanisu. Muna konso mvu, mu lumbu kiaki kaka ngang’ambuta kakotanga muna Fulu Kisundidi Ovauka kia saba mu tambika menga ma kimenga kia masumu ma yandi kibeni, masumu ma Anelevi ye masumu ma nkangu. E yimenga yoyo yakala se kini kia kimenga kia Yesu, kina kiafuka emvimba masumu ma wantu yo kubavana e lau dia vutulwisa e ngwizani yo Yave. I lumbu kia lukutakanu lwampwena lwavauka ye mfionkonona. Lumbu kia vundu mpe kiakala, kina wantu bavundanga muna salu yau ya lumbu ke lumbu.—Fuk 23:27, 28; Mav 27:9; Kol 1:20; Ayi 9:12.

• Lumbu kia Vundu.

  Muna Kiyibere e mvovo wau una ye nsasa vo “vunda; yambula sala.” I lumbu kiansambwadi muna lumingu lwa Ayuda (Kiatanu muna ndimuk’a ntangwa yakuna kia Sabala muna ndimuk’a ntangwa). Lumbu yankaka ya nkinzi muna mvu, kumosi ye mvu wa 7 ye mvu wa 50, miayikilwanga mpe vo lumbu ya vundu. Muna lumbu kia Vundu ke mwasalwanga salu ko, anganga kaka basalanga muna saba. Muna mvu mia Vundu, e mpatu ke zavatwanga ko, Ayibere ke balombanga mfuka zau ko kwa akw’au Ayibere. Muna Nsiku a Mose, e nkanikinu mu kuma kia lumbu kia Vundu, ke miakala miabâla ko muna mio lunda, kansi afidi a nsambila malembe-malembe bayantika soka nsiku mia yau kibeni, muna kuma kiaki, muna lumbu ya Yesu diampasi diakala kwa nkangu mu zitisa mio.—Luv 20:8; Fuk 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

• Lumbu yambaninu.

  E mvovo wau usadilwanga muna ungunza wa Nkand’a Nzambi mu yika e kolo kina o mambu mayikilu muna ungunza meluaka kumfoko. (Yez 38:16; Dan 10:14; Mav 2:17) Mun’owu wa konso ungunza, e kolo kiaki kilenda zingila mvu miakete yovo mvu miayingi. Edi disundidi o mfunu, o Nkand’a Nzambi usadilanga e mvovo “lumbu yambaninu” ya tandu kiaki mu yika ekolo kia ngiz’a Yesu ilembi moneka.—2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.

• Lunzi.

  I sikinu kiangolo kiatungwa kisimbanga e nzo yovo lekwa yankaka. Malunzi mampwena masadilwa muna tempelo ye nzo za lûmbu lwa kintinu katunga Solomo. Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, e lunzi disadilwanga mpe se sinsu kia lusadisu (1Ti 3:15) yovo fulu kiasikila yakwele mvu (Lus 3:12).—Afu 16:29; 1Nti 7:21.

• Lutama.

  I tezelo kia lambuka. I tini kia tuka nlembo a sina yavana nsongi a nlembo wansuka wa koko avo oyalumwini e kandazi. O lutama lumosi lulenda kala 22,2 cm muna lambuka.

• Luviluku lwa ntima.

  Mun’owu wa Nkand’a Nzambi, o luviluku lwa ntima i soba ngindu kumosi yo kuyibanza mu mpila zingu kakala kiau o muntu, mavangu mandi mambi yovo mu kuma kia mana kalembi lungisa. O luviluku lwakieleka nluta lutwasanga yo fila muntu mu soba mavangu mandi.—Mat 3:8; Mav 3:19; 2Pe 3:9.

• Luvubu; Mvuba.

  E mvovo wau una ye nsasa vo, “dimuka” muna maza. Yesu wakanikina vo alongoki andi bavubwanga. E Sono yiyikanga mvub’a Yoane, mvub’a mwand’avelela, mvub’a tiya ye zankaka mpe.—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoa 3:23; 1Pe 3:21.

M

• Madila ma nkanda.

  I nkalu zavangilwanga muna nkanda mia nkombo yovo mia meme, zasadilwanga mu lundila vinyu. E vinyu mu madila ma nkanda miampa yasiwanga, kadi vava yabakanga e ngolo, yavimbisanga e nkalu za nkanda. E nkanda miampa miananukanga; e nkanda miankulu miabukanga wau vo ke miakalanga ngolo ko.—Yos 9:4; Mat 9:17.

• Makedonia.

  I zunga kiakala kuna node ya Ngerekia kina kiakituka se kia tunda muna luyalu lwa Alesandero Wanene. Mu kimpwanza kiakala yavana kiakutumunwa kwa esi Roma. Makedonia mvivu a Roma wakala vava Paulu wa ntumwa kakingula nsi za Mputu mu nkumbu antete. Paulu nkumbu tatu kakingula e zunga kiaki.—Mav 16:9.

• Makonko.

  Vena ye makonko ma mpila mu mpila meyalukanga. Muna Nsiku a Mose, mabadikilwanga vo mavelela muna dia. Wau vo e buka kia makonko kiadianga yo fwasakesa yawonso muna nzila maviokelanga, mabadikilwanga nze vuku.—Luv 10:14; Mat 3:4.

• Mana.

  I madia badianga Aneyisaele mu kolo kia mvu 40 bakala muna makanga. Yave wabavananga mo. Yabwanga mu mpila sivi vana ntoto vana ntandu a dime muna mene-mene, kansi ke yabwanga ko muna lumbu kia Vundu. Vava Aneyisaele bamona yo mu nkumbu antete, bayuvula vo: “Nki kiaki?” yovo muna Kiyibere, “man huʼ?” (Luv 16:13-15, 35) O Yesu mpe wayika e mana se nona.—Yoa 6:49, 50.

• Masia.

  I mvovo a Kiyibere una ye nsasa vo “kuswa.” Diau adimosi kwandi yo mvovo “Kristu” muna Kingerekia.—Dan 9:25; Yoa 1:41.

• Masivi; Mavangu mankuma.

  Mavangu yovo sinsu kia nkuma ke kilendi vangamena muna ngolo za wantu ko, vangwa ya mianda kaka balenda kio vanga. E mvovo “sinsu,” “sivi” nsasa imosi mina muna Nkand’a Nzambi.—Mat 11:20; Mav 4:22; Ayi 2:4.

• Mavangu Mansoni.

  Muna Kingerekia a·selʹgei·a. I mvovo usadilwanga mu yika mavangu mekululanga nsiku mia Nzambi. I mavangu ma umpumbulu, lembi zitisa fu ya nkal’ambote ye nsiku mia Nzambi yovo mia luyalu. O mvovo wau ke uyikanga vilwa wakete ko.—Ngl 5:19; 2Pe 2:7.

• Mbaninu a tandu.

  I kolo kikwendanga yakuna nsuk’a tandu yovo kuna mfoko a nkubika zifilwanga kwa Satana. E kolo kiaki kiau kimosi ye ngiz’a Kristu. Muna kolo kiaki, Yesu otuma, ambasi “bavambula wantu ambi vana vena ansongi yo kubafwasa.” (Mat 13:40-42, 49) Alongoki a Yesu bazola zaya e kolo kiokio kia “mbaninu.” (Mat 24:3) Vitila kavutuka kuna zulu, Yesu wasia o nsilu kwa alongoki andi vo okala yau yamuna kolo kiakina.—Mat 28:20.

• Mbasi ambuta.

  Mvovo wau usongele vo “mfumu a mbasi zawonso.” Muna Nkand’a Nzambi mbasi mosi kaka oyikilwanga vo mbasi ambuta. Mikaele i nkumbu andi keyikilwanga muna Nkand’a Nzambi.—Dan 12:1; Yuda 9; Lus 12:7.

Mbilu.

Muna Kingerekia aʹbys·sos, mvovo wau una ye nsasa vo “wulu diatoma kobama” yovo “diakondwa tezo.” Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu usadilwanga mu yika fulu nze pelezo, ziami ye yankaka mpe.—Luk 8:31; Rom 10:7; Lus 20:3.

• Mbolo zatambikwanga vana ndose a Nzambi.

  I mbolo kumi ye zole zasiwanga mu nlonga miole, mbolo sambanu muna konso nlonga vana meza, muna suku dia Vauka dia saba ye dia tempelo. Ziyikilwanga mpe vo “mbolo zatumbama.” Wau vo kwa Nzambi zatambikwanga, muna konso lumbu kia Vundu diavavanga vo zasobwa ye mbolo za tiya. E mbolo zina zakatulwanga, anganga kaka badianga zo.—2Tu 2:4; Luv 25:30; Fuk 24:5-9; Mat 12:4; Ayi 9:2.

• Mbumb’avauka.

  I kani dia Nzambi dina kelundanga yo sengomona dio muna ntangw’andi. Osengomonanga dio kaka kw’awana kasola kimana bazayisa dio.—Mak 4:11; Kol 1:26.

• Media.

  I mbongo a Madai wa mwan’a Yafete; bayenda zingila muna zunga ya ndimba mia miongo mia Irã eyi yakituka se nsi a Media. Amadai bakala muna Yerusaleme muna lumbu kia Pentikosti ya mvu 33 wa tandu kieto.—Mav 2:9.

• Mfimpi a Ntetembwa.

  I muntu olongokanga oma ma ntangwa, ngonde ye ntetembwa kimana kasakula mambu mebwa kuna sentu.—Mat 2:1.

• Mfuna.

  I má kisangwanga muna mbumba yovo muna lekwa ya maza kimana yafuna; musungula muna mbumba uvangilwanga mbolo. Nkumbu miayingi usadilwanga muna Nkand’a Nzambi nze sinsu kia sumu yo wolezia. Usadilwanga mpe mu yika diambu dia swekama yo lunungunuku lwa bi.—Luv 12:20; Mat 13:33; Ngl 5:9.

• Mina.

  Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, e mina mosi i 100 a drakima. Grama 340 yazitanga.—Luk 19:13.

• Mô.

  I dimbu wa nsunga utukanga muna nti mia mpila mu mpila mia nsende yovo muna nti akete uyikilwanga vo Commiphora. E mô yasiwanga mpe muna mazi mavauka mankusa. Yasadilwanga diaka muna mvuatu yovo mfulu. Yasangwanga muna mazi ma ziolela yo lengola e nitu. Yasangwanga muna vinyu yangolo. E mô yakuswanga mpe muna mavimbu vitila luziku.—Luv 30:23; Ngn 7:17; Mak 15:23; Yoa 19:39.

• Moleke.

  I nzambi ya Aneyamone; nanga yandi mosi kwandi yo Malekame yo Milekome.—Mav 7:43.

• Moyo.

  Muna Kiyibere neʹphesh, muna Kingerekia psy·kheʹ. Wau kiatoma fimpwa una Nkand’a Nzambi kesadilanga mvovo wau, diamoneka vo e mvovo wau uyikanga (1) wantu, (2) bulu, yovo (3) zingu kia muntu yovo kia bulu. (Etu 1:20; 2:7; Nta 31:28; 1Pe 3:20; tala y.luk.) Nswaswani ye mpila zina mabundu mayingi besadilanga e mvovo “moyo,” o Nkand’a Nzambi usadilanga mvovo neʹphesh ye psy·kheʹ, mu yika vangwa ina ova ntoto, eyi imonekanga, ilenda simbwa yo fwa. Omu nsekola yayi, e mvovo miami neʹphesh yo psy·kheʹ, miasekolwa mun’owu wa nsas’andi muna konso sono. Yasadila e mvovo “zingu,” “vangwa,” “muntu” “kiwuntu kia muntu” yovo “mono” muna yika “moyo ame.” Muna fulu yankaka, e mvovo “moyo” wasiwa vana yand’a lukaya. Avo e mvovo “moyo” usadilu muna sono yovo vana yand’a lukaya, ufwete bakulwilwa mu mpila usasilu ova ntandu. Vava kiyikwanga vo muntu vangidi diambu muna moyo andi wawonso, disongele vo ovangidi dio muna kiwuntu kiandi kiawonso, nsi a ntim’andi yawonso yovo muna zingu kiandi kiawonso. (Nsi 6:5; Mat 22:37) Muna sono yankaka, e mvovo neʹphesh ye psy·kheʹ, milenda sadilwa mu yika zolela yovo tima dia vangwa kia moyo. Milenda sadilwa mpe mu yika muntu yovo e vimbu.—Nta 6:6; Ngn 23:2; Yes 56:11; Kan 2:13.

• Mpaka za ziku.

  I tungwa ina nze mpaka a bulu, yakalanga muna konko yá ya maziku mankaka.—Fuk 8:15; 1Nti 2:28; Lus 9:13.

• Mpaka.

  I mpaka za bulu, zasadilwanga muna sia má ya ndua, mazi, tinta ye má yakusa muna nitu. Yasadilwanga mpe se masikilu ma nkunga. (1Sa 16:1, 13; 1Nti 1:39; Yez 9:2) O mvovo “mpaka” utoma sadilwanga muna yika nkuma ye nsunda.—Nsi 33:17; Mik 4:13; Luk 1:69.

• Mpalu.

  I nkau wandá ye wasongoka wasadilwanga kwa avati a nsengo muna singika bulu. E mpalu utezaneswanga ye mvovo mia nkwa ngangu mifilanga muntu mu sadila longi diambote kawidi. E nona kia ‘wanda kinsi kuna ntu a mpalu,’ kiabongelwa muna vangu dia ngombe a nkolami iwandanga kinsi kuna ntu a mpalu ye kuyitwasila e mpasi.—Mav 26:14; Afu 3:31.

• Mpandu.

  I lukwikilu lwa sia vo vava wantu befwanga e mianda miau ke mifwanga ko ye milenda vovana y’awana bena moyo, musungula muna muntu (ngang’a nkisi) wina muna wisa kiau. E mvovo wa Kingerekia phar·ma·kiʹa, wasekolwa vo “mavangu ma mpandu” una ye nsasa vo “nlongo miangolo.” O mvovo wau ngwizani wina ye mpandu kadi kuna nz’ankulu, nlongo miangolo basadilanga vava balombanga nkum’a nkuya kimana bavanga mavangu ma kindoki.—Ngl 5:20; Lus 21:8.

• Mpasi zayingi.

  E mvovo wa Kingerekia wasekolwa vo “mpasi” una ye nsasa vo ntantu yovo lubangamu. Yesu wasakula “mpasi zayingi” zina ke zateka kala ko ezi zabwa muna Yerusaleme ye zibwilwa wantu awonso kuna sentu vava ‘kekwiza yo nkembo andi.’ (Mat 24:21, 29-31) Paulu wayikila e mpasi zazi se vangu dia Nzambi dia unsongi kuna “kw’awana balembi zaya Nzambi ye kw’awana ke belemvokelanga ko e nsangu zambote” mu kuma kia Yesu Kristu. Lusengomono kapu kia 19 kiyikilanga Yesu nze ndiona ofilanga vu kia zulu mu nwanisa “bulu kiansisi ye ntinu mia nza ye vu ya makesa mau.” (2Te 1:6-8; Lus 19:11-21) Vena ye “ndong’ayingi” ivuluka muna mpasi zazi. (Lus 7:9, 14)—Tala mvovo ARMANGEDO.

• Mpungi.

  I mvumba wasadilwanga mu bokela wantu yo sika miziki. Nkumbu miayingi mpungi zateka sikwanga muna zayisa mfundisa za Yave yovo mambu mankaka ma Nzambi.—1Ko 15:52; Lus 8:7–11:15.

N

• Nardu.

  I mazi mansunga mambwaki metukanga muna nti a nardu (Nardostachys jatamansi). Wau vo mazi mantalu, e nardu nkumbu miayingi yasangwanga yo mazi mambi. Kiaki i kuma vakadilanga ye nardu ya luvunu. I dianu Maku yo Yoane bavovela vo “nardu yambote” yakuswa muna Yesu.—Mak 14:3; Yoa 12:3.

• Nazarete.

  I nkumbu keyikilwanga o Yesu, kadi mwisi mbanz’a Nazarete. Nanga yafwanana ye mvovo a Kiyibere wasekolwa vo “ntombo” muna Yesaya 11:1. Kuna kwalanda yasadilwanga mpe mu yika alandi a Yesu.—Mat 2:23; Mav 24:5.

• Ndiona wambi.

  I nkumbu ankaka ya Nkadi ampemba wa Satana, ona watelamena Nzambi ye nkanikinu miandi mia nsongi.—Mat 6:13; 1Yo 5:19.

• Ndofi.

  O wantu badianga e ndofi mu songa vo e diambu yovo nsilu waludi, vanga diambu yovo lembi dio vanga. Nkumbu miayingi e ndofi mu nkumbu a muntu osundidi yadilwanga, musungula muna nkumbu a Nzambi, mu vana lukau, kota muna yaka salu yo bembola lekwa yankaka ina ke yisimwanga ko muna nsiku. (Mat 5:33) O Yave wadia ndofi muna kangu kakanga yo Abarayama muna songa vo disikila kikilu.—Etu 14:22; Ayi 6:16, 17.

• Ndongota za Asetoa.

  Sikola ya ndongota za Mingerekia ana bakwikilanga vo e kiese kia muntu muna ngangu ye kiwuntu kiandi kitukanga. Muna ngindu zau, o nkwa ngangu ke tokanenanga mpasi ko ngatu kiese.—Mav 17:18.

• Ndumbu a dimbu.

  I dimbu wayuma wa nti ye nsinga miyikilwanga vo Boswellia. Avo uyokelo, uvaikisanga e nsunga ambote. Wasangwanga muna ndumbu avauka yayokwanga muna saba ye muna tempelo. Wasiwanga mpe muna lukau lwa mfumfu ye muna konso nlonga wa mbolo za lusunzulu muna Tempelo.—Luv 30:34-36; Fuk 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Ndumbu.

  I mazi ye má yansunga yasangwa eyi ivianga malembe-malembe yo vaikisa nsunga zambote. Lekwa yá yamfunu yasangwanga muna ndumbu yasadilwanga muna saba ye tempelo. Yayokwanga muna mene yo fuku vana ziku dia ndumbu muna suku dia Vauka. Muna Lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu, mu suku Disundidi o Vauka yayokelwanga. Yakala se sinsu vo Nzambi watambulwilanga e sambu ya selo yandi yakwikizi. Oyoka ndumbu ke diavavuanga ko kwa Akristu.—Luv 30:34, 35; Fuk 16:13; Lus 5:8.

• Nduta.

  I lambu diavangamanga muna konso mvu, kina kia 14 kia ngonde Abibi (i bosi yayikilwa vo Nisani) mu kembela luvevoko lwa Aneyisaele muna Engipito. Bavondanga yo yanga mwan’ameme yovo nkombo, ina badianga kumosi ye mvûdi a ndudi ye mbolo zakondwa mfuna.—Luv 12:27; Yoa 6:4; 1Ko 5:7.

• Ngana.

  I mvovo mia ngangu yovo lusansu lwankufi lulonganga diambu diamfunu yovo vova e ludi muna mvovo miankufi. E ngana za Nkand’a Nzambi zina nze savu. E ngana i sadila e nona muna vova ludi kia diambu. E yingana yankaka yakituka se mvovo mia luvezo yovo mia lutiangu kuna kwa wantu ankaka.—Kim 12:9; 2Pe 2:22.

• Ngang’a mpandu; ndoki.

  I muntu osadilanga nkuma una uzayakene vo kwa mianda miambi utukanga.—Mav 13:6.

• Ngang’a ngombo.

  I muntu ukuyibadikilanga vo una ye ngangu za sakula mambu mebwa kuna sentu. Muna Nkand’a Nzambi beyikilwanga mpe vo nganga za mpandu, nganga za matombola, afimpi antetembwa ye akaka mpe.—Fuk 19:31; Nsi 18:11; Mav 16:16.

• Ngang’ambuta.

  Muna Nsiku a Mose, yandi wasunzulanga o nkangu vana ndose a Nzambi yo lunganga-lunga akw’andi nganga. Yandi kaka wavewa o nswa wakota muna Fulu Kisundidi o Vauka muna kati kwa saba, kuna kwalanda muna tempelo. Nkumbu mosi kaka kakotanga mo muna mvu, muna lumbu kia Luyambulwilu lwa Masumu. O mvovo “ngang’ambuta” usadilwanga mu yika Yesu Kristu. (Fuk 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Ayi 4:14.) Muna sono ya Kingerekia ya Kikristu e mvovo “nganga mbuta” usadilwanga mu yika on’ovitanga ntu vana vena nganga zawonso kumosi ye konso ona wateka kala se ngang’ambuta ye ntu mia kamba 24 y’anganga.—2Tu 26:20; Eze 7:5; Mat 2:4; Mak 8:31.

• Nganga.

  I muntu wasolwanga mu sunzula Nzambi kwa nkangu kasadilanga, wabalonganga oma ma Nzambi ye nsiku miandi. Anganga basunzulanga mpe nkangu vana ndose a Nzambi, tambika yimenga, kala se nkambami yo dodokela mu kuma kia nkangu. Una ke kiasikidisu Nsiku a Mose ko, o se yandi wasalanga se nganga kuna kwa esi nzo andi. Vava kiasikidiswa Nsiku a Mose, wan’amakala muna nzo ya Arone, wa kanda dia Levi yau basalang’e salu kia kinganga. Wan’amakala akaka muna kanda dia Levi, yau babasadisanga. Vava kiasikidiswa e kangu diampa, Isaele ya mwanda yakituka se zula kia anganga kumosi yo Yesu Kristu wa Nganga mbuta.—Luv 28:41; Ayi 9:24; Lus 5:10.

• Ngeena.

  Muna Kingerekia i nkumbu a Ndimb’a Inomi kuna sude a Yerusaleme yankulu. (Yer 7:31) Wasadilwa kwa ngunza muna yika e fulu kiayokela mavimbu. (Yer 7:32; 19:6) Ke vena ye ziku ko kisonganga vo e bulu yovo wantu bavetwanga kimoyo muna Ngeena kimana bayokwa yovo bangikwa. Dianu vo, e fulu kiaki ke kilendi badikilwa ko nze fulu kilembi monekanga, kuna kubangikilwanga e mioyo mia wantu yakwele mvu muna tiya. Kansi, Ngeena yasadilwa kwa Yesu ye alongoki andi muna yika tumbu kia kwele mvu, i sia vo, “lufwa lwazole,” lufwasu lwa kwele mvu, fwaswa emvimba.—Lus 20:14; Mat 5:22; 10:28.—Lus 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Ngiza.

  Muna tini yankaka ya Sono ya Kingerekia ya Kikristu, e mvovo wau usadilwanga mu yika e ngiz’a Yesu Kristu ilembi moneka muna kintinu, i sia vo, tuka muna kolo keyadikwa se Ntinu muna kintinu kia Masia yamuna lumbu yambaninu ya tandu kiaki. E ngiz’a Kristu ke kwenda ye vutuka ko; kansi i kolo kiasikidiswa.—Mat 24:3.

• Ngoto.

  Nlele wavangilwanga nsaku yovo nkutu, nze zina zalundilwanga e mbongo. Nkumbu miayingi e ngoto mu mika miandombe mia nkombo zavangilwanga. E ngoto zakala se mvuatu mia didila mvumbi.—Etu 37:34; Luk 10:13.

• Ngungu.

  I nkanda mia mameme, nkombo yovo ngombe miakubikwa muna sonekena. Kolo kiayingi miazingilanga ke mu mawu ko, e ngungu zasadilwanga mu soneka Nkand’a Nzambi. Zina Paulu kavovesa Timoteo vo kantwasila zo dilenda kala vo ndambu a Sono ya Kiyibere. Miaka nkanda miasoloka muna Mbu Wafwa mia ngungu miakala.—2Ti 4:13.

• Nguvulu.

  I nyadi a mvivu wakala muna lutumu lwa luyalu lwa Roma. Wakala ye wisa muna afundisi yo makesa, kana una vo mavangu mandi mafimpwanga kwa Luyalu, wakala ye wisa muna mvivu wawonso.—Mav 13:7; 18:12.

• Nikinwa.

  Matadi mole mavindumuka masadilwanga mu nika masa, e dimosi kuna nsi diankaka vana ntandu. E tadi diantandu diakala ye vundu vana kati diakoteselwanga masa ye vundu diankaka vana ndambu diasiwanga e nti wa simbila. Kuna nz’ankulu, ankento batoma sadilanga e nikinwa ya moko muna nzo zau. Wau vo nikinwa yasadilwanga mu vanga mbolo za esi nzo muna konso lumbu, o Nsiku a Mose wasimanga otambula nikinwa kia muntu yovo nsindulu andi se nsimbi. E nikinwa yampwena kwa bulu yazietumunwanga.—Nsi 24:6; Mak 9:42.

• Nisani.

  I ngonde antete muna manaka mavauka ye ngonde a nsambwadi muna manaka ma Ayuda. Vava Ayuda bavaika muna kinkole kuna Babele e nkumbu yayi yavingiswa vana fulu kia Abibi. Ikwendanga betela tuka va kati kwa ngonde a Malusu ye va kati kwa ngonde Abidi. (Nek 2:1) Ayuda bakembelanga e Nduta kina kia 14 kia ngonde a Nisani, i lumbu kina Yesu Kristu kasikidisa nlekelo a Mfumu. (Luk 22:15, 19, 20) Mu lumbu kiaki mpe kavondelwa vana nti a mpasi.—Luk 23:44-46.

• Nkadi ampemba.

  Nkumbu keyikilwanga o Satana muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu. E nkumbu yayi ina ye nsasa vo “Nkumbi.” Satana wavewa e nkumbu a Nkadi a mpemba kadi yandi i mfumu akumbi awonso, yandi mpe osundidi kumba Yave yo tianguna diambu diandi ye nkumbu andi avauka.—Mat 4:1; Yoa 8:44; Lus 12:9.

• Nkambami.

  I ndiona okalanga se kimpovela vana vena buka yole muna kubawizanesa. Muna Nkand’a Nzambi, Mose yo Yesu i akambami a kangu dia Nsiku ye kangu diampa.—Ngl 3:19; 1Ti 2:5; Ayi 12:24.

• Nkanda.

  Kuna nz’ankulu, babu ya mawu yovo ngungu zasadilwanga muna soneka nkanda. Basonekanga zo ku ntwala ye ku nima, i bosi bazinganga zo. E miami i nkanda miasadilwanga ekolo kiasonekwanga yo bandulwa e Sono yavauka.—Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Nkas’a mienze.

  I matadi makete yovo nkesona za nti zasadilwanga mu bak’e nzengo. Babundikanga zo vana mfokol’a nlele yovo sia zo muna kinzu yo nikuna zo. E tadi yovo nkesona ina yabwilanga vana vena o muntu yasonganga vo yandi osolelo. Nkumbu miayingi, samba bateka sambanga muna tá nkas’a mienze.—Mat 27:35; Mav 1:26.

• Nkuluntu; Mbuta.

  I yakala una vo mbuta muna mvu, kansi muna Nkand’a Nzambi, utoma sadilwanga kwa ndiona wina ye wisa yovo kiyekwa muna vata yovo nsi. Muna nkanda Lusengomono mvovo wau usadilwanga mpe muna yika e vangwa ya zulu. O mvovo wa Kingerekia, pre·sbyʹte·ros vava uyikanga awana bevitanga o ntu muna nkutakani usekolwanga vo “nkuluntu.”—Luv 4:29; Ngn 31:23; 1Ti 5:17; Lus 4:4.

• Nkunga.

  Nkunga mia kembelela Nzambi. E nkunga miasonama muna nkand’a nkunga miayimbilwanga kwa asambidi muna tempelo kuna Yerusaleme mu kembelela Yave wa Nzambi.—Luk 20:42; Mav 13:33; Yak 5:13.

P

• Paradiso.

  Mpatu yambote-mbote. E mpatu antete i mpatu a Edene ina Yave kakubikila yakala yo nkento antete. Vava kamokena ye mosi muna yimpumbulu yakala vana ndambu andi vana nti ampasi, Yesu wasonga vo ntoto ukituka se paradiso. E paradiso yiyikwanga muna 2 Korinto 12:4, nona kwandi. Muna Lusengomono 2:7, i paradiso ya zulu.—Nkk 4:13; Luk 23:43.

• Pentikosti.

  I nkinzi wanzole muna nkinzi ntatu mianene mina Ayuda awonso amakala bayenda kembelanga kuna Yerusaleme. Pentikosti ina ye nsasa vo, “Lumbu kia Makumatanu,” i nkumbu yasadilwa muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu mu yika Nkinzi a Nkutika yovo Nkinzi a Tumingu muna Sono ya Kiyibere. Muna lumbu kia makumatanu wakembelwanga tuka kina kia 16 kia ngonde a Nisani.—Luv 23:16; 34:22; Mav 2:1.

• Porneia.​—

  Tala mvovo MVUKANA ZA USAFU.

S

• Salu kiavauka.

  Uselo yovo salu kina vo kiavauka kina muntu kesalanga muna nsambil’andi kwa Nzambi.—Rom 12:1; Lus 7:15.

• Samaria.

  I mbanz’a kimfumu kia makanda kumi ma kintinu kia node kia Isaele, kiayala mu tezo kia 200 za mvu. I nkumbu mpe yayikilwanga e zunga yawonso yakala kuna node. E mbanza yatungilwa mpe vana mongo wakala ye nkumbu vo Samaria. Vava Yesu kakala ova ntoto, Samaria i nkumbu a mvivu a Roma wakala vana kati kwa node ya Ngalili ye sude ya Yuda. Muna nkangalu andi, Yesu kazolanga samuna nsangu zambote ko muna zunga kiakina, kansi ezak’e ntangwa waviokelanga mo yo mokena yo nkangu. Petelo wasadila nsabi yanzole ya Kintinu vava esi Samaria batambula mwand’avelela.—1Nti 16:24; Yoa 4:7; Mav 8:14.

• Sambilu.

  E mvovo wau una ye nsasa vo “kutakana vamosi; lukutakanu,” kansi muna sono yayingi, uyikanga nzo yovo fulu kina Ayuda bakutakananga mu tanga Sono, longoka, longa yo samba. Vava Yesu kakala ova ntoto, konso vata muna Isaele diakala ye sambilu diau, muna mbanza zanene masambilu mayingi makalanga mo.—Luk 4:16; Mav 13:14, 15.

• Sanedina.

  I mbazi a nkanu anene ya Ayuda kuna Yerusaleme. Vava Yesu kakala ova ntoto, wantu 71 basadilanga mo, kumosi ye mfidi a nganga ye akaka ana bateka kala se nganga zambuta ye yitu yau, akuluntu, ntu mia makanda ye nzo ye asoneki.—Mak 15:1; Mav 5:34; 23:1, 6.

• Satana.

  I mvovo wa Kiyibere una ye nsasa vo “Ntantu.” Vava usadilwanga se nkumbu muna ndinga zasina, Satana wa Nkadi ampemba wa Ntantu a Nzambi uyikanga.—Yob 1:6; Mat 4:10; Lus 12:9.

• Selo kia salu.

  Muna Kingerekia di·aʹko·nos, e mvovo wau nkumbu miayingi usekolwanga vo “selo” yovo “nsadi.” E “selo kia salu” i ndiona osadisanga e buka kia akuluntu muna nkutakani. Mpangi ayakala muna vewa kiyekwa kiaki kia salu kafwete lungisa nkanikinu mia Nkand’a Nzambi.—1Ti 3:8-10, 12.

• Sibu.

  Vova e mbi kwa muntu yovo kwa lekwa. E sibu ke diau adimosi ko yo mafingu ngatu tianguna muntu kuna makasi. E sibu kia vavila muntu e mbi yovo sakula mbi mu kuma kiandi, mfunu kikalanga, musungula vo kwa Nzambi kitukidi yovo kwa muntu una ye nswa wa vanga wo.—Etu 12:3; Nta 22:12; Mak 11:21; Mav 23:12; Rom 12:14; Ngl 3:10.

• Sinsu.

  I lekwa, vangu, diambu yovo sivi disonganga nsas’a diambu divangamene yovo divangama kuna sentu.—Mat 24:3; Lus 1:1.

• Sono.

  I Diambu dia Nzambi diavauka. E mvovo wau muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu kaka wasonama.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.

• Suria; Asuria.

  Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, e Suria i mvivu a Roma, Antiokia i mbanz’andi a kimfumu. Zunga yakaka mpe yakala muna lutumu lwa Antiokia kumosi ye Suria (yiyikilwanga vo Arami) muna Sono ya Kiyibere. Nguvulu a Suria yandi mpe watuminanga e nsi yawonso ya Palestina.—Luk 2:2; Mav 18:18; Ngl 1:21.

• Surti.

  I nsuku miole miampwena muna nlambu a mbu a Libia, kuna Node ya Africa. Ansau bamona wonga wa kakama muna senge diazalanga muna nsuku mu kuma kia ngwokela ye nkuluk’a maza ma mbu.—Mav 27:17.

T

• Tadi dia konko.

  I tadi disiwanga vana konko yovo vana veyikakeselwanga e yaka yole. I tadi disundidi mfunu diyikakesanga yo simba e yaka. E mbut’a tadi dia konko i tadi diangolo diatoma solwanga mu siwa muna nkubilwa a konko ya mavula mampwena ye yaka ya mbanza. E mvovo wau usadilwanga mpe se nona mu yika nkubilw’a nza. O Yesu nkutu oyikilwanga vo “tadi dia konko” muna nkutakani ya Kikristu eyi itezaneswanga ye nzo ya kimwanda.—Efe 2:20; Yob 38:6.

• Talanta.

  Yasadilwanga se tezo kianene ye nzimbu kuna kwa Ayibere. Kilo 34,2 yazitanga. E talanta ya Kingerekia, yakete yakala, tezo kia kilo 20,4 yazitanga.—1Tu 22:14; Mat 18:24.

• Tandu.

  Muna Kingerekia ai·onʹ, i mvovo usadilwanga mu yika mambu mevangamanga yovo sinsu iswaswanesanga e kolo, nsungi yovo mvu. Nkand’a Nzambi usadilanga mvovo “tandu kiaki” mu yika mambu mevangamanga mu nza yawonso ye mpil’a zingu kia wantu a nza. (2Ti 4:10) Muna e kangu dia Nsiku, Nzambi wasikidisa e tandu kina akaka beyikilanga vo tandu kia Aneyisaele yovo tandu kia Ayuda. Muna kimenga kiandi kia lukûlu, Yesu Kristu wasadilwa kwa Nzambi mu sikidisa tandu yaswaswana. Kiantete nkutakani ya Akristu akuswa. Kiyikanga lubantiku lwa kolo kiampa kia lungana e mambu makala se kini muna e kangu dia Nsiku. Usadilwanga mpe mu yika tandu yayingi, i sia vo, mambu mevangamanga tuka kolo yovo mevangama.—Mat 24:3; Mak 4:19; Rom 12:2; 1Ko 10:11.

• Tarataru.

  Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, i mpil’a zingu kia luvezo kina nze pelezo yatubwa e mbasi zakolama muna lumbu ya Noa. Muna 2 Petelo 2:4, e mvovo ‘batubwa muna Tarataru’ ke usongele ko vo “mbasi zina zasumuka” zavetwa muna mbilu ye fulu kia tombe kia yinzambi-nzambi nze una ulongwangwa muna savu ya wantu a nza. Kansi usonganga vo bakululwa kwa Nzambi wau kabakatula kiyekwa ye fulu kiau kuna zulu yo kubasia muna tombe kia lembi zaya makani ma Nzambi. E tombe kina basiwa kisonganga mpe e mbaninu au, eyi yiyikilwanga muna Nkand’a Nzambi vo lufwasu lwa mvu ya mvu kumosi ye mfumu au Satana wa Nkadi ampemba. Muna kuma kiaki, o mvovo Tarataru usonganga e nkululwa bakululwa e mbasi zazi zakolami. Ke diau dimosi ko ye mvovo “mbilu” uyikwanga muna Lusengomono 20:1-3.

• Teke; Nsambila ya teke.

  Teke i fwaniswa kia konso lekwa kimonekanga yovo kia mbanzikila kina wantu balenda sadila muna nsambila. Nsambila ya teke i songa zitu, zola, kunda yovo sambila e fwaniswa.—Nku 115:4; Mav 17:16; 1Ko 10:14.

• Tempelo.

  I vula diatungwa muna Yerusaleme se vula diasina dia nsambil’a Aneyisaele edi diavinga vana fulu kia saba kiayalulwanga. E tempelo yantete kwa Solomo yatungwa yo fwaswa kwa esi Babele. E tempelo yanzole kwa Zerubabele yatungwa vava Aneyisaele bavutuka muna kinkole kuna Babele, i bosi yatungululwa kwa Erodi Wanene. Muna kolo kiakina, e tempelo “nzo” yayikilwanga.—Mat 21:13; Luk 11:51; 1Tu 29:1; 2Tu 2:4; Mat 24:1.

• Tini kiakumi.

  I kunku kiavewanga se vaku, musungula muna mambu ma nsambila. (Mal 3:10; Nsi 26:12; Mat 23:23; Ayi 7:5) Muna Nsiku a Mose, e tini kiakumi kia mbongo a mpatu ye tini kiakumi kia ngwokel’a twelezi ye kambi kiavewanga konso mvu kwa Anelevi muna kubasadisa. Anelevi mpe bavananga e tini kiakumi kia tukau batambulanga kwa nganga za nzo ya Arone muna kubasadisa. Vakala mpe ye tini yankaka yakumi bavananga. Ke divavanga ko vo Akristu bavana tini kiakumi.

• Tukau twa nkenda.

  I tukau tuvewanga muna sadisa o muntu una mu mpasi. Ke tuyikwanga ko muna Sono ya Kiyibere, kansi o Nsiku watoma sikidisa e mbebe ya Aneyisaele mu kuma kia asukami.—Mat 6:2.

U

• Uferate.

  I nkoko wandá ye usundidi o mfunu kuna sude ya Asia, umosi muna nkoko miole miampwena kuna Mesopotamia. Etuku 2:14 i fulu kiantete kiyikanga o nkoko wau. Umosi vana vena nkoko yá mia Edene. Nkumbu miayingi uyikilwanga vo “Nzadi.” (Etu 31:21) I mwingilu kuna node a nsi yavewa kwa Isaele.—Etu 15:18; Lus 9:14; 16:12.

• Umpengomoki.

  Muna Kingerekia (a·po·sta·siʹa) una ye nsasa vo “vengomoka, katuka, yambula yovo kolama.” Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu, o mvovo “umpengomoki” utoma sadilwanga mu yika awana bavengomoka muna nsambila ludi.—Ngn 11:9; Mav 21:21; 2Te 2:3.

• Ungunza.

  I nsangu zavumunwinwa, dilenda kala lusengomono lwa kani dia Nzambi yovo samuna dio. Ungunza ulenda kala samuna malongi ma nkal’ambote mavumunwinwa, nkanikinu yovo mfundis’a Nzambi yovo diambu divangama kuna sentu.—Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Unsongi.

  Muna Nkand’a Nzambi, unsongi i vanga edi diambote, lemvokela nkanikinu mia Nzambi muna edi diambote y’edi diambi.—Etu 15:6; Nsi 6:25; Sef 2:3; Mat 6:33

V

• Vangu.

  I nti wa natina e zitu vana vembo, e zitu diakangwanga muna nsuka zau zole, yovo nti wakambikwanga muna nsingu za bulu yole (musungula ngombe) yasadilwanga muna mpatu. Wau vo abundu nkumbu miayingi basadilanga vangu muna natina mazitu, mvovo vangu wasadilwanga se sinsu kia ubundu yovo sakalela muntu ankaka, lubangamu ye mpasi. Katula yovo tolola e vangu diasonganga vo vevolwa muna ubundu yo lubangamu.—Fuk 26:13; Mat 11:29, 30.

W

Y

Z

• Zeuse.

  I nzambi a mpungu a Mingerekia. Muna Luseta, Banaba wabadikilwa vo Zeuse. Masono masololwa lukufi ye Luseta mayika “nganga za Zeuse” ye “Zeuse wa nzambi a ntangwa.” E nzaza ina Paulu kakangalela tuka kuna sanga kia Melita yakala ye dimbu kia “Wana a Zeuse,” Castor yo Pólux, mapasa bakala.—Mav 14:12; 28:11.

• Ziami kia luyindulu.

  I fulu kizikwanga e mvumbi. O mvovo wau muna Kingerekia mne·meiʹon, i sia vo “sungamena.” Usonganga vo o muntu ona wazikwa mo osungamenwanga.—Yoa 5:28, 29; y.luk.

• Ziami.

  Avo usonamene mu masono makete, nkala yovo ziami kia muntu mosi uyikanga. Avo usonamene mu masono manene, ziami ya wantu awonso uyikanga, Muna Kiyibere i “Sheol,” muna Kingerekia i “Hades.” Muna Nkand’a Nzambi usadilwanga mu yika fulu kina ke kisadilwanga konso salu ko yovo dina dibwilanga muntu vava kefwanga, i sia vo, vidisa emvimba o zayi wandi.—Etu 47:30; Kim 9:10; Mat 27:61; Mav 2:31.

• Ziku.

  Fulu kiazangama kiatungilwa muna nteke, matadi, bilikisi yovo nti kiafukilwanga matolo. I fulu kiakelelwanga yimenga ye ndumbu muna nsambila. Muna suku diantete dia saba ye dia tempelo, mwakala ye “ziku diawolo” diakete dina diayokelwanga e ndumbu. Mu nti diavangilwa yo kuswa wolo. E “ziku diansongo” dianene dina diayokelwanga yimenga, va yanzala kia tempelo diakala. Maziku matoma sadilwanga mpe muna nsambila zaluvunu.—Luv 39:38, 39; 1Nti 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Mav 17:23.

• Zione; Mongo a Zione.

  I nkumbu a fika kia Aneyebuse muna mbanza Yebuse yakala kuna mongo a sude ya Yerusaleme. Vava Davidi kakutumuna yo watunga mo lûmbu lwandi lwa kintinu yo yikilwa vo “Mbanz’a Davidi.” (2Sa 5:7, 9) E mongo a Zione wakituka se wavauka kuna kwa Yave vava Davidi kanata ko e Nkela. I bosi, e Zione i nkumbu yayikilwanga belo kia tempelo yakala vana Mongo a Mareya. Kuna kwalanda, e mbanza yawonso ya Yerusaleme yayikilwanga mpe vo Zione. E nkumbu yayi itoma sadilwanga se sinsu muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu.—Nku 2:6; 1Pe 2:6; Lus 14:1.