‘Ekiaki Kikala se Lumbu kia Luyindulu kwa Yeno’

1, 2. Nkia lumbu kifwete kala kiamfunu kw’Akristu? Ekuma?

VAVA owanga e mvovo luyindwilu, nkia diambu oyindulanga? Avo wakazala, nanga oyindulanga e lumbu kina wakazala. Akaka balenda yindula lumbu kiavangama diambu dimosi diamfunu dikembelelwanga, nze vava e nsi au yabaka kimpwanza. Kansi, nga ozeye e lumbu kiyindulwanga se vioka 3.500 ma mvu?

² E lumbu kiaki i kia Nduta. Muna lumbu kiaki, Aneyisaele bavevolwa muna ubundu kuna Engipito. E lumbu kiaki kifwete kala kiamfunu kwa ngeye. Ekuma? E kuma kadi o nkinzi wau mfunu kikilu wina muna mambu mayingi ma zingu kiaku. Nanga olenda yindula vo: ‘Ayuda bekembelanga e Nduta, omono i Nkristu. E lumbu kiaki nkia mfunu kina kwa mono?’ Olenda solola e mvutu muna mvovo emi: “E kimenga kieto kia Nduta kiakelwa kala, i Kristu.” (1 Kor. 5:7) E mvovo miami adieyi misongele? Muna baka e mvutu, tufwete zaya mayingi mu kuma kia Nduta bakembelanga Ayuda ye ngwizani ina ye nkanikinu wavewa kw’Akristu awonso.

3, 4. Nkia diambu diavangama vitila elambu diantete dia Nduta?

³ Wantu ayingi mu nza yawonso bena vo ke Ayuda ko bazeye mana mavangama vitila elambu diantete dia Nduta. Nanga batanga lusansu lwalu muna Nkand’a Nzambi muna nkand’a Luvaiku, nanga bawá lo kwa wantu yovo tala lo muna filme. Nga osungamenanga dina diavangama?

⁴ Vava Aneyisaele bakala muna ubundu kuna Engipito mu mvu miayingi, Yave watuma Mose yo Arone wa mpangi andi kwa Faro mu kumvovesa vo kasindika nkangu andi. Kansi, o Faro wa nkwa lulendo kayambula ko vo Aneyisaele benda. Muna kuma kiaki, Yave watwika vuku kumi muna Ngipito. Muna vuku kina kiekumi, Nzambi wavonda wan’antete a esi Engipito. Ediadi diafila Faro mu sindika Aneyisaele.—Luv. 1:11; 3:9, 10; 5:1, 2; 11:1, 5.

 5. Adieyi Aneyisaele bavoveswa bafwete vanga vitila bavevolwa? (Tala fwaniswa kuna lubantiku lw’elongi)

⁵ Kansi, adieyi badi vanga Aneyisaele vitila bavevolwa? Mu nsungi a masanza diavangama muna mvu wa 1513 Vitila Tandu Kieto, muna ngonde ya Abibe, kuna kwalanda yayikilwa vo Nisani.a Nzambi wavova vo muna lumbu kiekumi kia ngonde yayina, Aneyisaele bayantika kubama mu kuma kia mambu mebwa yakuna ndimuk’a ntangwa kina kia 14 kia Nisani. E lumbu kiaki kiayantika muna ndimuk’a ntangwa, kadi kuna kw’Ayibere e lumbu yau yayantikanga yo fokoka muna ndimuk’a ntangwa. Vava e lumbu kia 14 kia ngonde a Nisani kiafwana, konso esi nzo bavoveswa vo bavonda ememe dia koko (yovo nkombo) yo kusa menga vana tungwa ya mielo mia nzo. (Luv. 12:3-7, 22, 23) Esi nzo badia mwan’ememe wayangwa kumosi ye mbolo ke zafuna ko ye mvudi. Mbasi a Nzambi wadi vioka muna nsi yo vonda wan’antete awonso a Engipito, kansi o wan’antete a Aneyisaele ana balemvoka ke badi vondwa ko. I bosi, o nkangu a Nzambi wadi vevolwa.—Luv. 12:8-13, 29-32.

 6. Ekuma Aneyisaele bafwana kwamanena kembelela e Nduta konso mvu?

⁶ Aneyisaele bafwana sungamena e lumbu kina Nzambi kabavaikisa muna Ngipito. Nzambi wabavovesa vo: “Ekiaki lumbu kikala kwa yeno kia luyindwilu, nwavaula kio se ki’elambu kwa Yave: muna mbandu zeno nuvaula kio se ki’elambu muna mîna miakwele mvu.” Vava bafokolanga o kembela e Nduta kina kia 14 kia ngonde a Nisani, Aneyisaele bakembelanga mpe nkinzi wa lumbu nsambwadi wayikilwanga vo Elambu dia Mbolo ke Zafuna ko. E lumbu nana yayi ilenda mpe yikilwa vo Nduta. (Luv. 12:14-17; Luka 22:1; Yoa. 18:28; 19:14) E Nduta umosi muna nkinzi bakanikinwa Aneyisaele vo bakembelanga konso mvu.—2 Tus. 8:13.

 7. Nki’elambu diampa Yesu kavovesa alandi andi vo badianga?

⁷ Yesu ye ntumwa zandi Ayuda bakala, balemvokelanga Nsiku a Mose. Muna kuma kiaki, bakembelanga nkinzi a Nduta. (Mat. 26:17-19) O nkumbu ansuka kadia elambu dia Nduta, Yesu wasikidisa elambu diampa dina alandi andi bafwete vanga konso mvu. Elambu diadi diyikilwanga vo Nlekelo a Mfumu. Kansi, nkia lumbu badianga elambu diadi?

 8. Nkia yuvu akaka beyuvulanga mu kuma kia Nduta ye Nlekelo a Mfumu?

⁸ Yesu wavana tuludiku mu kuma kia Nlekelo a Mfumu vava kafokola dia elambu dia Nduta ye ntumwa zandi. Muna kuma kiaki, o Nlekelo a Mfumu lumbu kimosi wakala y’elambu dia Nduta. Kansi, nanga omonanga vo e lumbu kina Ayuda bekembelanga e Nduta o unu, kilenda swaswana ye lumbu tuyindulanga lufwa lwa Kristu. Ekuma kiswaswanenanga? E mvutu zina muna nkanikinu kavana o Nzambi kwa Aneyisaele. Vava kavova vo “e nkutakani awonso ebundu dia Isaele ivonda” mwan’ememe, Mose wasikidisa e ntangwa bevanga wo, kina kia 14 kia ngonde a Nisani.—Tanga Luvaiku 12:5, 6.

 9. Mun’owu wa sono kia Luvaiku 12:6, o mwan’ememe dia Nduta nkia ntangwa kavondwa? (Tala e babu “Mu Nkia Kolo kia Lumbu?”)

⁹ Mun’owu wa sono kia Luvaiku 12:6, o mwan’ememe ku “masika” kavondwanga. Muna nsekola zakaka kumosi ye nsekola y’Ayuda, Tanakh, o mvovo wau wasekolwa vo muna “ndimuk’a ntangwa” yovo muna “nkokela.” Muna kuma kiaki, o mwan’ememe wavondwa muna ndimuk’a ntangwa ekolo kuma kwabwitanga, muna lubantiku lwa lumbu kia 14 kia ngonde a Nisani.—Tala e babu “Mu Nkia Kolo kia Lumbu?”

10. Akaka nkia ntangwa bebanzanga yavondwanga o mwan’ememe? Nkia kiuvu divaikisanga?

¹⁰ Kuna kwalanda, Ayuda akaka babanzanga vo ntangwa yayingi yavavwanga mu vonda wan’a mameme awonso banatwanga kuna tempelo. Muna kuma kiaki, bakwikilanga vo e mvovo “masika” una muna Luvaiku 12:6, mfoko a lumbu kia 14 kia ngonde a Nisani kuna ndimuk’a ntangwa uyikanga. Kansi, avo ku mfoko a lumbu kia 14 kia ngonde a Nisani bavondanga mwan’ememe, nkia lumbu Aneyisaele badianga e Nduta? Jonathan Klawans una vo nlongi, wavova vo dilenda kala kina kia 15. Kansi watambulwila vo ke diau ko diyikwanga muna nkand’a Luvaiku. Wakudikila vo asoneki a Kirabi ke bayika ko una wakembelelwanga e Nduta vitila lufwasu lwa tempelo muna mvu wa 70.

11. (a) Adieyi diabwila Yesu muna lumbu kia Nduta muna mvu wa 33 wa Tandu Kieto? (b) Ekuma e lumbu kia 15 kia ngonde a Nisani muna mvu wa 33 kiayikilwa vo lumbu “kianene” kia Vundu? (Tala mvovo va yand’a lukaya.)

¹¹ Elambu dia Nduta ya mvu a 33, nkia lumbu diakala? Kina kia 13 kia Nisani vitila e Nduta, Kristu wavovesa Petelo yo Yoane vo: “Nwenda nwatukubikil’e Nduta, twadia kweto” (Luka 22:7, 8) I bosi, kina Kiayá kia 14 muna ngonde a Nisani kuna ndimuk’a ntangwa, Yesu wadia e Nduta ye ntumwa zandi. Kuna mfoko, wabavana luludiku mu kuma kia Nlekelo a Mfumu. (Luka 22:14, 15) Muna fuku wauna, Yesu wakangwa yo mweswa e mpasi. Wakomwa vana nti ampasi muna ola ya midi kina kia 14 kia Nisani, muna masika wafwa. (Yoa. 19:14) Muna kuma kiaki, o Kristu una vo i “kimenga kieto kia Nduta,” wayekola moyo andi muna lumbu kiau akimosi ye kina kiavondwanga mwan’ememe dia Nduta. (1 Kor. 5:7; 11:23; Mat. 26:2) Yesu wazikwa vitila lumbu kia 15 kia Nisani kiayantika.b—Fuka 23:5-7; Luka 23:54.

12, 13. Mun’elambu dia Nduta, adieyi bavanganga wan’a Isaele?

¹² Muna Nduta yantete badia kuna Engipito, Nzambi wakanikina Aneyisaele vo bakembelelanga elambu diadi “yakwele mvu.” Konso mvu muna lumbu kia Nduta, o wan’au badi yuvula mase mau e kuma bakembelelanga e Nduta. (Tanga Luvaiku 12:24-27; Nsi. 6:20-23) Muna kuma kiaki, e lumbu kia Nduta kia “luyindwilu” kiakalanga, kana nkutu kw’aleke.—Luv. 12:14.

¹³ Muna mbandu zalanda, Aneyisaele balonganga wan’au malongi mamfunu mu kuma kia Nduta. Dimosi muna malongi mama i dia sia vo Yave wafwana tanina selo yandi. O wana balongokanga vo Yave una kikilu, Nzambi amoyo ona olunga-lunganga nkangu andi yo kubatanina. Wasonga e ziku kia diambu diadi vava katanina wan’antete a Aneyisaele muna vuku kiakumi katwasa kw’Angipito.

14. Nki’elongi mu kuma kia Nduta mase m’Akristu balenda longa kwa wan’au?

¹⁴ Mase m’Akristu, ke nulombwanga ko vo nwalonganga wan’eno lusansu lwa Nduta konso mvu. Kansi, nga nukubalonganga vo Nzambi watanina o nkangu andi muna lumbu kia Nduta? Nga wan’eno bemonanga vo nukwikilanga vo Nzambi okututaninanga o unu? (Nku. 27:11; Yes. 12:2) Vana fulu kia kubatangila kaka, nga nukubalonganga mambu mama vava nukalanga ye mbokena zambote? E mambu mama mesadisa esi nzo zeno mu siamisa e vuvu kiau muna Yave.

15, 16. Elambu dia Nduta yo lusansu lwa Luvaiku, adieyi lulenda kutulonga mu kuma kia Yave?

¹⁵ Elongi diakaka tulenda longoka mu kuma kia Nduta i dia sia vo Yave ke taninanga kaka nkangu andi ko, kansi okubavuluzanga mpe. Yindula dina Yave kavanga muna vuluza Aneyisaele kuna Engipito. Bafilwanga kw’elunzi di’etuti y’elunzi dia tiya. Bakangadila vana ntoto wayuma ekolo o Mbu Ambwaki wakayana vana kati. Vava basauka yau awonso, bamona una e maza mafwasila makesa ma esi Engipito. Aneyisaele bakembelela Yave wau kabavuluza. Bayimbila vo: “Se nyimbidila Yave, . . . O mvalu yo nyendedi i kakubwidi muna mbu. O Ya i nkum’ame yo nkunga, Okitukidi se mpuluzw’ame.”—Luv. 13:14, 21, 22; 15:1, 2; Nku. 136:11-15.

¹⁶ Avo wana una yau, nga okubasadisanga mu bunda e vuvu muna Yave nze Mvuluzi? Muna moko yaku ye muna nzengo obakanga, nga wan’aku bemonanga vo obundanga e vuvu muna Yave? Muna Nsambil’eno ya Esi Nzo nulenda sadila mana tutangidi muna kapu kia 12-15 kia nkand’a Luvaiku yo fimpa una Yave kavuluzila nkangu andi. Muna lumbu kiakaka nulenda vovela mambu mena muna nkand’a Mavangu 7:30-36 yovo Daniele 3:16-18, 26-28. Yeto awonso, kiakala nleke yovo mbuta, tufwete kala ye ziku vo Yave okutuvuluza kuna sentu, nze una kavuluzila nkangu andi kuna nz’ankulu.—Tanga 1 Tesalonika 1:9, 10.

17, 18. Ekuma e menga ma Yesu masundidi e menga ma mwan’ememe dia Nduta?

¹⁷ Akristu Akieleka ke bekembelanga Nduta ko. O nkinzi wau wasikidiswa muna Nsiku a Mose, oyeto ke tuna kunsi a Nsiku wau ko. (Roma 10:4; Kol. 2:13-16) Kana una vo i wau, tuna ye lumbu kiakaka tuyindulanga, i kina kiafwa Mwan’a Nzambi. Kansi, tulenda longoka mayingi mu kuma kia nkinzi a Nduta una wayantikila kuna Engipito.

¹⁸ O menga ma mwan’ememe mana Aneyisaele bakusa muna tungwa ya mielo mia nzo zau mavuluza o wan’au antete. O unu, ke tukelanga yimenga ya bulu ko kwa Nzambi muna lumbu kia Nduta yovo mu lumbu kiakaka. Kansi, vena ye kimenga kilenda vuluza o wantu yakwele mvu. Paulu wa ntumwa wasasila vo e ‘menga mazazwa,’ i sia vo, menga ma Yesu i maziula e nzila kimana Akristu akuswa bazinga yakwele mvu kun’ezulu. Yau i “wan’antete basonekwa kun’ezulu.” (Ayib. 12:23, 24) E menga ma Yesu maziula mpe nzila kwa mameme makaka kimana bazinga yakwele mvu ova ntoto. Yeto awonso tufwete sungamenanga o nsilu wau: “Ona tunina ye nkûk’eto muna menga mandi, o luyambulwilu lua makuzuka meto, mun’owu wa umvwama wa nsambu zandi.”—Ef. 1:7.

19. E mpila kafwila o Yesu aweyi isiamisinanga e vuvu kieto muna ungunza wa Nkand’a Nzambi?

¹⁹ Vava o mwan’ememe kavondwanga mun’elambu dia Nduta, Aneyisaele ke batololanga visi kana kimosi ko. (Luv. 12:46; Nta. 9:11, 12) Adieyi tuvova mu kuma kia visi ya “Mwan’ememe a Nzambi” ona wavana moyo andi se lukûlu? (Yoa. 1:29) Wakomwa vana nti ampasi kumosi ye yimpumbulu yole vana ndambu. Ayuda balomba kwa Pilato vo batolola e visi ya Yesu ye ya yimpumbulu yole kimana bafwa mu nzaki. Muna mpila yayi, e mavimbu mau mekatulwa vana nti vitila e lumbu kia 15 kia ngonde a Nisani, i sia vo, lumbu kianene kia Vundu. Makesa batolola malu ma yimpumbulu, vava ‘balwaka kwa Yesu, wau bamona vo ofwidi kala, ke bantolola malu ko.’ (Yoa. 19:31-34) Nze una wavangama muna visi ya mwan’ememe dia Nduta, e visi ya Yesu mpe ke yatololwa ko. Muna kuma kiaki, o mwan’ememe dia Nduta diakala se “kini” kia kimenga kia Yesu kina kiavewa muna lumbu kia 14 kia ngonde a Nisani ya mvu wa 33 wa Tandu Kieto. (Ayib. 10:1) Ediadi dialungisa e mvovo mina muna Nkunga 34:20. Ediadi difwete siamisa e vuvu kieto muna ungunza wa Nkand’a Nzambi.

20. Nkia nswaswani ina vana vena e Nduta ye Nlekelo a Mfumu?

²⁰ Kansi, nswaswani ina muna mpila ina Ayuda bakembelelanga e Nduta ye una Yesu kasikidisa kw’alongoki andi bafwete kembelelanga Nlekelo a Mfumu. Kasikil’owu, Aneyisaele bafwana dia e nsuni a mwan’ememe, kansi ke badi nua menga mandi ko. Ediadi diaswaswana ye dina Yesu kavovesa alongoki andi vo bavanga. Wavova vo awana beyala “muna kintinu kia Nzambi” bafwete dia e mbolo yo nua e vinyo, eyi isunzulanga e nitu yo menga mandi. Mun’elongi dilanda, tulongoka mayingi mu kuma kia Luyindulu lwa lufwa lwa Kristu.—Maku 14:22-25.

21. O zaya oma ma Nduta nkia mfunu dina kwa yeto?

²¹ E Nduta yakala s’elambu diamfunu muna lusansu lwa nkangu a Nzambi ye tulenda longoka mayingi mun’elambu diadi. Kana una vo elambu dia Nduta diakala se luyindulu kw’Ayuda, yeto Akristu mpe tufwete zaya e nsas’a Nduta yo longoka mambu mamfunu mu kuma kia nkinzi wau, kadi “e sono yawonso yavumunwinwa kwa Nzambi.”—2 Tim. 3:16.