Diambu dia Yave Diamoyo
Mambu Mamfunu ma Nkand’antete a Ntinu
“ASONGI ovo bawokele, o nkangu umwene e kiese; Ovo kimpumbulu oyele, o nkangu uvumuka.” (Ngana 29:2) O nkand’antete a Ntinu usonganga e ludi kia kingana kiaki. O nkanda wau uyikanga lusansu lwa zingu kia Solomo. Muna kintinu kiandi, Isaele mu kiese yo luvuvamu yakala. Uyikanga mpe una e kanda dia Isaele diavambanina kunima lufwa lwa Solomo ye lusansu lwa atinu 14 ana banlandila, akaka bayala muna Isaele, akaka muna Yuda. Muna ntinu miami, nzole kaka bakala ye kwikizi kuna kwa Yave. Vana ntandu, o nkanda wau uyikanga lusansu lwa ngunza sambanu, kumosi yo Eleya.
Yeremiya wa ngunza Wasoneka wo muna Yerusaleme ye Yuda. Uyikanga mambu mabwa mu kolo kia mvu 129 tuka mvu wa 1040 yaku mvu wa 911 vitila tandu kia Kristu. Vava kasoneka o nkanda wau, Yeremiya nanga nkanda miakaka mia nkulu kateka tanga nze “nkand’a mambu ma Solomo.” E nkanda miami ke mina diaka ko.—1 Ntinu 11:41; 14:19; 15:7.
NTINU A NGANGU OTWESE LUVUVAMU YE KIESE
O nkand’antete a Ntinu uyantikanga yika ekani dia Adoniya wa mwan’a Ntinu Davidi ona wazola baka e kintinu kia S’andi. Natani wa ngunza wavunzanesa ekani diadi. Solomo wa mwan’a Davidi oyadikilu se ntinu. Yave wayangalala mu kuma kia ndomba ya Solomo ye wamvana “ntim’a ngangu yo umbakuzi” kumosi ye “mavwa yo zitu.” (1 Ntinu 3:12, 13) Ke vakala on’ofwananene yandi mu ngangu ko ngatu mu mavwa. Luvuvamu ye Kiese kiakala muna Isaele.
Solomo otungidi tempelo a Yave ye nzo zayingi za ntinu. Yave ovovese Solomo vo: “Nsikidisa kunda kia kimfumu kiaku kia Isaele yakwele mvu.” Ediadi divangama kele vo ntinu okwamanene lemvokela Nzambi. (1 Ntinu 9:4, 5) O Nzambi unlukisi mpe mu kuma kia mfwilu mitwasanga o kolamena Nzambi. Kansi, Solomo wasompa akento ayingi anzenza. Muna kinunu kiandi, akento awaya bamvukumuna mu nsambila za luvunu. Yave wanzayisa vo e kintinu kiandi kivambana. Muna mvu wa 997 vitila tandu kia Kristu, o Solomo ofwidi una kamana yala 40 ma mvu. Rekabame wa mwan’andi ovingidi vana kunda kiandi.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
1:5—Ekuma Adoniya kazolela o yala ekolo Davi kakal’o moyo? O Nkand’a Nzambi ke uyikanga diambu ko mu kuma kiaki. Nanga dilenda kala mu kuma kia sia vo, wau vo e mpangi za Adoniya Amenone yo Abesalome kumosi yo Kilabi wa mwan’a Davidi sazu bafwa, Adoniya wabanza vo wakala yo nswa wa yala wau vo yandi i mwan’ambuta muna wan’a Davidi basala o moyo. (2 Samuele 3:2-4; 13:28, 29; 18:14-17) Adoniya wabanza vo ekani diandi disikila wau vo wakala yo lusadisu lwa Yoabe wa mfumu a makesa yo Abiata wa ngang’a mbuta. O Nkand’a Nzambi keyikanga ko kana vo Adoniya wazaya ekani dia Davidi dia vana e kintinu kwa Solomo. Kansi, vava Adoniya ‘kakela e kimenga,’ kabokela Solomo y’awana bakala kun’esambu dia Davidi ko. (1 Ntinu 1:9, 10) Ediadi disonganga vo Adoniya wamwenanga Solomo nze mbeni andi.
1:49-53; 2:13-25—Ekuma Solomo kavondela Adoniya kana una vo wanloloka? Kana una vo Bate-seba kazaya wo ko, Solomo wabakula ekuma Adoniya kavovela kwa Bate-Seba vo kanlombela Abisangi kwa ntinu mu kala nkaz’andi. Kana una vo Davidi kaleka yandi ko, Abisangi wabadikilwanga vo nkaz’a Davidi. Mun’owu wa fu ya nz’ankulu, ofwete kituka kaka nkento a ndiona ovinga vana fulu kia Davidi. Adoniya nanga wabanza vo avo Abisangi okitukidi se nkaz’andi, ekani diandi dia yala disikila. Vava kabakula vo Adoniya kintinu kaketokelanga, Solomo wamvonda.
6:37–8:2—E tempelo nkia mvu yasambulwa? E tempelo yafokolwa o tungwa muna ngonde y’enana ya mvu 1027 vitila tandu kia Kristu, muna mvu wa kumi ye mosi wa luyalu lwa Solomo. Nanga e nkubika za lekwa yawonso ya tempelo ngonde 11 yavanga. E tempelo nanga mu ngonde ya nsambwadi ya mvu 1026 vitila tandu kia Kristu yasambulwa. O lusansu nzo zakaka diaka luyikanga zatungwa vava e tempelo yafokoka ye nkubika zakaka zavangwa ekolo ke yasambwilu ko.—2 Tusansu 5:1-3.
9:10-13—E mavata 20 kavana o Solomo kwa Kirami wa Ntinu a Turo muna Ngalili nga ngwizani diakala yo Nsiku a Mose? O Nsiku una muna Fuka 25:23, 24 nanga zunga yina yazingilanga Aneyisaele kaka wayikanga. Dilenda kala vo e mavata kavana o Solomo kwa Kirami, makanda makaka mena vo ke Aneyisaele ko bazingilanga mo, kana una vo mu zunga kia Nsi a Nsilu makala. (Luvaiku 23:31) Evangu dia Solomo nanga diasonganga mpe vo kalemvokelanga Nsiku miawonso ko, nze vava ‘kayiwokesela palata yo wolo’ yo sompa akento ayingi. (Nsiku 17:16, 17) Kansi, Kirami kayangalela lukau lwalu ko. Nanga mu kuma kia sia vo mavata mama ke matoma lungwa-lungwanga ko kwa nkangu wazingilanga mo yovo ke makala va fulu yambote ko.
11:4—Nga kimbevo kiafila Solomo mu kituka se munkondwa kwikizi muna kinunu kiandi? Ekiaki nanga ke kiau ko i kuma. Solomo nleke kakala vava kayantika o yala, kana una vo mvu 40 kayala, kayinunina kikilu ko. Vana ntandu, kayambula mvimba sadila Yave ko. Solomo nanga nsambila zakaka kayantik’o landa.
Elongi kwa Yeto:
2:26, 27, 35. Mawonso kevovanga o Yave lungana kaka melungananga. E ‘diambu dia Yave dina kavova mu kuma kia nzo a Ele’ dialungana vava Abiata wa mbongo a Ele kakatulwa vana fulu kia kinganga. O vingisa Sadoke wa mbongo a Finekase vana fulu kia Abiata, dialungisa e mvovo mina muna Ntalu 25:10-13; Luvaiku 6:25; 1 Samuele 2:31; 3:12; 1 Tusansu 24:3.
2:37, 41-46. Dia vonza kikilu dia yindula vo muntu olenda kolamena nsiku mia Nzambi lembi tumbwa. Awana beyambulanga ‘e nzila yamfinangani ifilanga ku moyo’ muna lukanu, besinga bak’e mfwilu muna nzengo za uzowa babaka.—Matai 7:14.
3:9, 12-14. Yave ovananga e mvutu za sambu ya selo yandi ya kwikizi bekunlombanga e ngangu, umbakuzi yo luludiku mu lenda sala e salu kiandi.—Yakobo 1:5.
8:22-53. Solomo wavutula matondo kwa Yave wa Nzambi a walakazi, on’olungisanga nsilu miandi y’ona owanga e sambu. O badika e mvovo kavova o Solomo muna sambu, diwokesa luyangalalu lweto muna Nzambi ye fu yandi yakaka.
11:9-14, 23, 26. Vava Solomo kakituka se nkolami muna mvu miansuka mia zingu kiandi, Yave wavayikisa atantu. Petelo wa ntumwa ovovanga vo: “Nzambi osiang’akwa lulendo e kitantu, vo i alembami, okubavana nsambu.”—1 Petelo 5:5.
11:30-40. Solomo wa ntinu wavava vonda Yerobame mu kuma kia dina kasakula o Akiya mu kuma kia Yerobame. Ediadi nswaswani diakala ye dina kavanga o ntinu vioka mvu 40 vava kalembi land’e kunda kwa Adoniya ye mbeni zakaka. (1 Ntinu 1:50-53) Ediadi diavangama kadi Solomo wayambula sadila Yave.
KINTINU KIVAMBANENE
Yerobame yo nkangu bezidi kwa Rekabame wa ntinu yo kunlomba kavevola e zitu basiwa kwa Solomo wa s’andi. Vana fulu kia kubawila, Rekabame owokese diaka e zitu kwa yau. Makanda kumi mantelamene yo kitula Yerobame se ntinu au. E kintinu kivambanene. Rekabame okitukidi se ntinu a kanda dia Yuda ye Benyamini kuna sude, o Yerobame oyadidi makanda kumi ma Isaele kuna node.
Muna sima o nkangu benda sambilanga kuna Yerusaleme, Yerobame ovangisi wan’a ngombe wole awolo. Osidi mosi muna Dani, imosi muna Betele. Atinu balandila Yerobame oyala muna Isaele i Nadabi, Basa, Ela, Zimere, Tinsa, Omere, Akabi yo Akaziya. Muna Yuda, o Rekabame walandilwa kwa Abiyami, Asa, Yosafate yo Yorame. E ngunza zasakula muna lumbu ya atinu awaya i Akiya, Semaya, muntu mosi a Nzambi walembi zayakana e nkumbu, Yeu, Eleya yo Mikaya.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
18:21—Ekuma o nkangu walembi vanin’e mvutu vava Eleya kabayuvula kana vo Yave belanda yovo Bale? Nanga bazaya o vilwa bavanga muna lembi vumina Yave yo mona vo mu ngyelele bakala. Dilenda kala mpe vo e ntona zau ke zakala zambote ko muna lembi zay’e mbi bavanganga ya sambila Bale yo kuyibadikila vo selo ya Yave. Kansi vava o Yave kasonga o nkum’andi, bavova vo: “O Yave, yandi i Nzambi, o Yave, yandi i Nzambi.”—1 Ntinu 18:39.
20:34—Vava Akabi kasunda esi Suria muna lusadisu lwa Yave, ekuma kavuluzila Benadadi wa ntinu au? Vana fulu kia vonda Benadadi, Akabi wakanga yandi ekangu dia sia vo e nzila za Dameseke, mbanz’a kimfumu kia Suria, zivewa kwa Akabi mu vanga e mazandu. Entete, o se dia Benadadi wayisolela nzila za Samaria mu vangila kinkita. I dianu vo, Akabi wavuluza Benadadi kimana kavanga e kinkita muna Damaseke.
Elongi kwa Yeto:
12:13, 14. Vava tubakanga nzengo zamfunu muna zingu, tufwete vavanga luludiku kwa wantu azikuka ana bena yo zayi wa Nkand’a Nzambi yo lemvokela e nkanikinu mia Nzambi.
13:11-24. Tufwete teka tezanisanga malongi tuvewanga kana vo ngwizani mena ye mana ma Nkand’a Nzambi, kana nkutu mana tuvewanga kwa mpangi zeto z’Akristu.—1 Yoane 4:1.
14:13. Yave ovavanga edi diambote tuna diau. Kana nkutu vo dina tuvangidi diakete, olenda dio senda ekolo tusiang’e ngolo muna kunsadila.
15:10-13. Tufwete kalanga yo unkabu wa venga abendomoki yo nungununa e nsambila aludi.
17:10-16. O nkento ansona a Sarefate wasungamena Eleya vo ngunza yo kuntambula. Yave wasambula lukwikilu lwandi. O unu, o Yave omonanga mavangu meto ma lukwikilu yo sambula awana benungununanga e salu kia Kintinu mu mpila zayingi.—Matai 6:33; 10:41, 42; Ayibere 6:10.
19:1-8. Vava tunwananga ye kitantu, tufwete bundang’e vuvu muna lusadisu lwa Yave.—2 Korinto 4:7-9.
19:10, 14, 18. Asambidi a kieleka ke balendi kala mu kinsona ko. Bena yo Yave ye mpangi zau z’Akristu omu nza yawonso.
19:11-13. O Yave ke ngolo zina muna lekwa yasemwa ko.
20:11. Vava Benadadi kayisana mu fwasa Samaria, o ntinu a Isaele wamvutula vo: ‘O mvwati a nwaninwa kayisàni ko ne banza vo kevula kio.’ Tufwete venganga e fu kia kuyisana vava tuvewanga e mbebe a salu.—Ngana 27:1; Yakobo 4:13-16.
Nkanda wau Wamfunu kwa Yeto
Vava kayikanga e Nsiku kavewa vana Mongo a Sinai, Mose wavova kwa wan’a Isaele vo: “Tala, o unu inusididi nsambu ye sibu: e nsambu, ovo nuwa nkanikinu mia Yave wa Nzambi eno mina ikunukanikin’o unu: e sibu, ovo nulembele wa nkanikinu mia Yave wa Nzambi eno, yo venga muna nzila ina ikunukanikin’o unu.”—Nsiku 11:26-28.
O Nkand’antete a Ntinu utomene kutusonga e ludi kia mvovo miami. Nze una tumwene, o nkanda wau ulonganga mpe malongi makaka mamfunu. Kieleka, e mambu masonama mo ma moyo yo nkuma.—Ayibere 4:12.
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 29]
E tempelo ye nzo zakaka zatungwa kwa Solomo
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 30]
Vava o Yave kasonga nkum’andi, o nkangu wavova vo: “O Yave, yandi i Nzambi.”