Diambu dia Yave Diamoyo
Mambu Mamfunu ma Nkand’ezole a Ntinu
O Nkand’ezole a Ntinu i ndandani za lusansu lwa Isaele ye Yuda luna muna Nkand’antete a Ntinu. Lusansu lwa ntinu 29 usonganga. Ntinu 12 bayala muna kintinu kia node kia Isaele ye 17 muna kintinu kia sude kia Yuda. O nkand’ezole a Ntinu usonganga mpe salu kia ngunza Eleya, Elesa yo Yesaya. Kana una vo ke wasonekwa mu ndandani za mambu ko, usonganga mpe mana mabwa yakuna lufwasu lwa Samaria ye Yerusaleme. Lusansu lwawonso luna muna nkand’ezole a Ntinu lwa 340 ma mvu, tuka mvu wa 920 vitila tandu kia Kristu, yaku mvu wa 580 vava Yeremiya wa ngunza kafokola wo soneka.
O nkand’ezole a Ntinu nkia mfunu wina kwa yeto? Adieyi ukutulonganga mu kuma kia Yave ye nkal’andi yo wantu? Adieyi tulenda longoka muna mbandu ya atinu, angunza y’akaka beyikwanga mu nkanda wau? Yambula twabadika dina tulenda longoka muna nkand’ezole a Ntinu.
ELESA OVINGIDI VANA FULU KIA ELEYA
Akaziya wa Ntinu a Isaele wasotoka vana zianela ya nzo andi yo bakama kimbevo. Wayuvula Eleya wa ngunza mu kuma kia yela kwandi, bamvovesa vo fwa ke fwa. Akaziya wafwa, Yorame wavinga vana kunda kia kintinu. Muna kolo kiakina, Yosafate wayalanga muna Yuda. Eleya wanatwa muna kimbongela, Elesa wa ntaudi andi wavinga vana fulu kiandi kia kingunza. Muna tezo kia 60 ma mvu kasala salu kia kingunza, Elesa masivi mayingi kavanga.—Tala e quadro “Masivi ma Elesa.”
Vava ntinu a Moabe katelamena Isaele, Yorame, Yosafate yo ntinu a Edome bayenda kubanwanisa. Muna kuma kia kwikizi kia Yosafate, Isaele basunda e vita. Vioka fikolo, o ntinu a Suria wazola nwanisa Isaele. Kansi, o Elesa wafungisa ekani diandi. O ntinu a Suria wafunga makasi yo tuma “mvalu yo makalu yo makesa mayingi” mu kanga Elesa. (2 Ntinu 6:14) Elesa ovangidi masivi mole yo sindika makesa ma Suria. I bosi, Benadadi wa Ntinu a Suria wazunga Samaria. Ediadi diatwasa mvengele muna Samaria, kansi Elesa wasakula vo mvengele usinga fokoka.
Ke kolo ko, Elesa wayenda kuna Damaseke. Benadadi wa ntinu ona wayelanga, wafila Kazaele kenda yuvula kana vo osasuka muna kimbevo kiandi. Elesa wamvovesa vo ntinu fwa kefwa, o Kazaele oyala vana fulu kiandi. Muna lumbu kialanda, o ntinu wafwa vava Kazaele kanzinga o “nlele” anzizi. Wavinga vana fulu kia ntinu. (2 Ntinu 8:15) Yorame wa mwan’a Yosafate okitukidi se ntinu muna Yuda, i bosi wavingwa kwa Akaziya wa mwan’andi.—Tala quadro “Ntinu mia Yuda ye Isaele.”
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
2:9—Ekuma Elesa kalombela ‘kunku yole ya mwand’a Eleya’? Muna lungisa e salu kiandi kia kingunza muna Isaele, diavavanga vo Elesa kakala yo mwanda nze una wa Eleya, i sia vo, unkabu yo lembi mona wonga. Muna kuma kiaki, Elesa walomba kunku yole ya mwand’a Eleya. Elesa wasolwa kwa Eleya mu vinga vana fulu kiandi, wau vo wakala se ntaudi andi mvu sambanu. I kuma vo, Elesa wabadikilanga Eleya nze se diandi muna mwanda. Wakala nze mwan’antete a Eleya. (1 Ntinu 19:19-21; 2 Ntinu 2:12) Wauna o mwan’antete kabakilanga kunku yole ya vwa dia se diandi, Elesa wavewa kunku yole ya mwand’a Eleya ina kalomba.
2:11—Nkia ‘zulu kanatwa o Eleya muna kimbongela’? Ke ku zulu ko dina kena o Nzambi ye mbasi zandi. (Nsiku 4:19; Nkunga 11:4; Matai 6:9; 18:10) O Eleya mu matuti kanatwa. (Nkunga 78:26; Matai 6:26) E kimbongela ku fulu kiakaka kianata Eleya vava ntoto, kuna kazingila mu fikolo. Muna mvu mialanda, Eleya wasonekena Yorame wa ntinu a Yuda o nkanda.—2 Tusansu 21:1, 12-15.
5:15, 16—Ekuma Elesa katambulwila lukau lwa Namani ko? Elesa kazola tambula lukau ko, kadi wazaya wo vo esivi kavanga dia wuka e kimbevo kia Namani, mu ngolo za Yave kavangila dio, ke za yandi kibeni ko. Ke diambote ko dia vava mfutu muna salu kavewa kwa Nzambi. O unu, asambidi akieleka kebevavanga mfutu ko muna sala e salu kia Yave. Belemvokelanga nkanikinu a Yesu wasia vo: “Ngovo nutambwidi, nuvan’e ngovo.”—Matai 10:8.
5:18, 19—Nga mu kuma kia kal’entwadi muna nsambil’a luvunu, o Namani kalombela e ndoloki? O ntinu a Suria nanga nunu ye watovoka kakala. Ekiaki i kuma kayekamenanga Namani mu lembi bwa. Vava o ntinu kafukamanga mu sambila Rimone, Namani mpe wafukamanga. O Namani kafukamanga y’ekani dia sambila ko, kansi mu simba o ntinu kalembi bwa. Namani walomba ndoloki kwa Yave muna mbebe yayi kalungisanga. Elesa wakwikila muna mvovo mia Namani yo kumvovesa vo: “Wenda kuna luvuvamu.”
Elongi kwa Yeto:
1:13, 14. O longoka muna talanga yo lembama kulenda vuluza mioyo mia wantu.
2:2, 4, 6. Kana una vo tezo kia mvu sambanu kakala ntaudi a Eleya, Elesa kazola ko vo Eleya kansisa. Eyayi mbandu ambote ya kwikizi ye kikundi!—Ngana 18:24.
2:23, 24. Ekuma kiampwena basevela Elesa i mona vo nkwa vandu ovwete mvwatu mia Eleya. E yindende bazaya wo vo Elesa selo kia Yave, kansi kebazola kumona ko muna zunga kiau. Bamvovesa vo “tomboka” i sia vo kenda kuna Betele yo natwa nze una Eleya kanatinwa. Yindende yayi fu yambi ya mase mau basonga. Diamfunu kikilu amase balonganga wan’au bazitisanga awana befilwanga kwa Nzambi.
3:14, 18, 24. E diambu dia Yave difwete kaka lungana.
3:22. O ntemo a ntangwa muna menemene, wakitula maza se mambwaki nze menga. Nanga mu kuma kia nteke ambwaki yakala muna mawulu ma maza. Yave olenda sadila lekwa yasemwa mu lungisa ekani diandi.
4:8-11. Vava kazaya vo Elesa “muntu avauki a Nzambi,” o nkento a mwisi Suneme wantambula muna nzo andi. Nga ke diau adimosi ko tufwete vanganga kwa selo ya kwikizi ya Yave?
5:3. E dumbelele kia mwisi Isaele wakwikilanga vo Nzambi una ye ngolo za vanga masivi. Wakala mpe yo unkabu wa vovela lukwikilu lwandi. Aleke, nga nusianga ngolo za siamisa lukwikilu lweno muna Nsilu mia Nzambi yo kala yo unkabu wa sila ludi umbangi kw’alongi y’akundi eno a sikola?
5:9-19. E mbandu a Namani nga keyisonganga ko vo nkwa lulendo olenda longoka kala nlembami?—1 Petelo 5:5.
5:20-27. O Ngekazi mfwilu ampwena kabaka mu kuma kia luvunu. O yindula e mfwilu ye mpasi zilenda twasa e fu kia sadila Yave ye disu kunsi a lukaya, dikutusadisa mu venga e fu kiaki.
ISAELE YE YUDA BAYENDA MUNA KINKOLE
Yeu wakuswa se ntinu a Isaele. Vana vau wayantika fwasa e nzo a Akabi. Yeu yo unkabu wawonso ‘wafwasakesa e nsambil’a Bale muna Isaele.’ (2 Ntinu 10:28) Vava kazaya wo vo mwan’andi ovondelo kwa Yeu, Atalaya wa ngudi a Akaziya ‘otelamene y’ekani dia vonda luvila luawonso lua kintinu kia Yuda yo baka e kunda.’ (2 Ntinu 11:1) Yoase kaka wa mwan’a Akaziya wavuluka. Una kaswekwa mvu sambanu, wakuswa se ntinu a Yuda. Wau vo walongwa kwa Yoyada wa nganga, Yoase wavanga owu wansongi vana meso ma Yave.
Yeu vava kafwa, atinu awonso bayala muna Isaele, mbi bavanganga vana meso ma Yave. Elesa wafwa muna lumbu ya ntekelo a Yeu. Akazi i ntinu w’eyá wa Yuda walandila Yoase, ‘kavanga wansongi ko vana meso ma Yave.’ (2 Ntinu 16:1, 2) Kansi, Kizekeya wa mwan’andi wakala se ntinu ona ‘walama Yave.’ (2 Ntinu 17:20; 18:6) Muna mvu wa 740 vitila tandu kia Kristu, vava Kizekeya kayalanga muna Yuda, o Osea muna Isaele, Samanese wa ntinu a Suria ‘wabaka Samaria yo nata Isaele muna kinkole kuna Asuri.’ (2 Ntinu 17:6) E nsi a Isaele yayantika zingilwa kwa nzenza yo yantika e nsambila ya esi Samaria.
Muna ntinu nsambwadi miayala muna Yuda, ana balandila Kizekeya, Yosiya kaka wabak’e nzengo za fokola e nsambil’a luvunu muna nsi. Kuna mfoko, muna mvu wa 607 vitila tandu kia Kristu, makesa ma Babele babaka Yerusaleme yo ‘yalula Yuda muna nsi andi.’—2 Ntinu 25:21.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
13:20, 21—Esivi diadi nga nsambila amafwa ditumanga? Ve. O Nkand’a Nzambi keyikanga ko vo e visi ya Elesa sambilwa yasambilwanga. Esivi diadi mu nkum’a Yave diavangamena nze una wakala masivi mawonso kavanga o Elesa vava kakala moyo.
15:1-6—Ekuma o Yave kayelesela Azareya yovo (Uziya, 2 Tusansu 26:19) kimbevo kia wazi? “Vava kakumama, o ntim’andi uzangukidi . . . , okuzukìdi Yave wa Nzambi andi, kadi okotele muna tempelo a Yave kayoka ndumbu van’eziku.” Vava anganga ‘bafidisa Uziya e mpaka’ yo kumvovesa ‘kavaika muna nzo avauka,’ wafungila anganga makasi. Ekiaki i kuma kabakila e kimbevo kia wazi.—2 Tusansu 26:16-20.
18:19-21, 25—O Kizekeya nga ekangu kakanga yo Engipito? Ve. E mvovo mia Rabeseka mialuvunu miakala vava kavova vo ‘Yave wantuma.’ O Kizekeya wa Ntinu, Yave kaka kabundanga e vuvu.
Elongi kwa Yeto:
9:7, 26. E tumbu kiavewa e nzo a Akabi kisonganga vo e nsambila aluvunu yo bungula menga diambu diangemi kwa Yave.
9:20. Muna zayakana vo nkwa nswalu muna nata ekalu, Yeu wasonga etima diandi muna lungisa e salu kavewa. Nga ozayakene vo u nteleki avema a Kintinu?—2 Timoteo 4:2.
9:36, 37; 10:17; 13:18, 19, 25; 14:25; 19:20, 32-36; 20:16, 17; 24:13. Tufwete kala ye vuvu vo ‘e diambu divaikanga muna nua a Yave lungana dilungana.’—Yesaya 55:10, 11.
10:15. Nze Yonadabe watambulwila e mbok’a manta mun’ekalu dia Yeu, e “ndong’ayingi” beyikamanga Yesu Kristu wa Yeu a lumbu yeto ye alandi andi akuswa.—Lusengomono 7:9.
10:30, 31. Kana una vo Yeu kakala walunga ko, Yave wayangalela mawonso kavanga. Elo, ‘o Nzambi kakondelo nsongi ko muna vilakana salu kieto.’—Ayibere 6:10.
13:14-19. Wau vo Yoase wa ntekelo a Yeu kavanga ngolo ko, ngwanda tatu kaka kawanda nsosolo vana ntoto, kalenda fwasa esi Suria awonso ko. Yave ovavanga vo twalungisa e mbebe eto ye nsi a ntima wawonso.
20:2-6. Yave “owanga e sambu.”—Nkunga 65:2.
24:3, 4. Muna kuma kia menga kabungula o Manase, Yave ‘kazola yambulwila’ Yuda ko. Yave ovwanga menga ma minkondwa kuma o mfunu. Tufwete kalanga ye vuvu vo Yave olanda e kunda kw’awana bebungulanga menga.—Nkunga 37:9-11; 145:20.
Wamfunu kwa Yeto
O Nkand’ezole a Ntinu usonganga vo Yave olungisanga e nsilu miandi. E yintinu yole yanatwa muna kinkole, Isaele ye Yuda, dikutusonganga una walunganena e mfundisa yasakulwa muna Nsiku 28:15–29:28. O Nkand’ezole a Ntinu uyikilanga Elesa vo ngunza ona wakala ye nsongo muna nkumbu a Yave ye nsambila aludi. Kizekeya yo Yosiya beyikilwanga vo ntinu mialembama ana bazitisanga Nsiku a Nzambi.
Vava tuyindulanga e fu ye mavangu m’atinu, angunza ye akaka beyikwanga muna Nkand’ezole a Ntinu, nga ke tulongokanga malongi mamfunu ko mu kuma kia mana tufwete vanga ye mana tufwete venga? (Roma 15:4; 1 Korinto 10:11) Elo, ‘e diambu dia Nzambi diamoyo ye dia nkuma.’—Ayibere 4:12.
[Babu/Foto ina muna lukaya lwa 20]
MASIVI MA ELESA
1. Maza ma Yodani mavambana.—2 Ntinu 2:14.
2. Maza mambi ma Yeriko makitwilu mambote.—2 Ntinu 2:19-22
3. Matoko ma yimpumbulu madiwa kwa use.—2 Ntinu 2:23, 24
4. Makesa bavewa e maza ma nua.—2 Ntinu 3:16-26
5. Nkento ansona wavewa mazi ma lambila.—2 Ntinu 4:1-7
6. Nkento a sita wa mwisi Suneme oyimiti.—2 Ntinu 4:8-17
7. O mwana ofulukidi muna lufwa.—2 Ntinu 4:18-37
8. Malenge mampondi makitukidi mambote mu dia.—2 Ntinu 4:38-41
9. Nkama a wantu badikilwa muna mbolo 20.—2 Ntinu 4:42-44
10. Namani wawukwa muna kimbevo kia wazi.—2 Ntinu 5:1-14
11. Ngekazi osambukidi wazi wa Namani.—2 Ntinu 5:24-27
12. E luazi kitensamene vana ntandu a maza.—2 Ntinu 6:5-7
13. O ntaudi omwene makalu ma mbasi.—2 Ntinu 6:15-17
14. Makesa ma Suria bavondwa o meso.—2 Ntinu 6:18
15. Meso ma makesa ma Suria matemonwa.—2 Ntinu 6:19-23
16. Muntu afwa ofulukidi.—2 Ntinu 13:20, 21
[Ndandani za Mambu⁄Foto ina muna lukaya lwa 22]
NTINU MIAYALA MUNA YUDA YE ISAELE
Saulu/Davidi/Solomo: 1117/1077/1037 Vitila Kristu.
KINTINU KIA YUDA MVU (VITILA KRISTU) KINTINU KIA ISAELE
Rekabame ․․․․․․ 997 ․․․․․․ Yerobame
Abiya/Asa ․․․․ 980/978 ․․․․
․․ 976/975/952 ․․ Nadabi/Basa/Ela
․․ 951/951/951 ․․ Zimere/Omere/Tibini
․․․․․․ 940 ․․․․․․ Akabi
Yosafate ․․․․․․ 937․․․․․․
․․․․ 920/917 ․․․․ Akaziya/ Yorama
Yorame ․․․․․․ 913 ․․․․․․
Akaziya ․․․․․․ 906 ․․․․․․
Ataleya ․․․․․․ 905 ․․․․․․ Yeu
Yoase ․․․․․․ 898 ․․․․․․
․․․․ 876/859 ․․․․ Yoakazi/Yoase
Amaseya ․․․․․․ 858 ․․․․․․
․․․․․․ 844 ․․․․․․ Yerobame II
Azareya (Uziya) ․․․․․․ 829 ․․․․․․
․․ 803/791/791 ․․ Zekareya/Salumi/Menakeme
․․․․ 780/778 ․․․․ Pekakeya/Pekake
Yotame/Akazi ․․․․ 777/762 ․․․․
․․․․․․ 758 ․․․․․․ Osea
Kizekiya ․․․․․․ 746 ․․․․․․
․․․․․․ 740 ․․․․․․ Samariya yabakama
Manase/Amone/Yosiya ․․ 716/661/659 ․․
Yeokazi/Yoyakime ․․․․ 628/628 ․․․․
Yoyakine/Sedekeya ․․․․ 618/617 ․․․․
Yerusaleme yafwaswa ․․․․․․ 607 ․․․․․․
[Mvovo Vana Yand’a]
E miaka mvu lubantiku lwa kintinu misonganga.
[Foto ina muna lukaya lwa 18]
Namani wayisakidika yo sasulwa kwa Yave
[Foto ina muna lukaya lwa 19]
Adieyi diabwila Eleya vava ‘kanatwa muna kimbongela’?