Diambu dia Yave Diamoyo
Mambu Mamfunu ma Nkand’a Yeremiya
E Vonza ina kasamuna o Yeremiya kwa nkangu andi yabatokanesa kikilu. E tempelo yina yakala vo i fulu kia nsambila aludi mu tezo kia nkama tatu za mvu, iyokwa. E mbanza Yerusaleme ye Yuda ifwaswa yo sal’e nkatu, o nkangu unatwa muna kinkole. E mambu mama ye makaka masonama muna nkand’a Yeremiya una vo i nkanda wezole usundidi o nene muna Nkand’a Nzambi. Uyikanga mpe mana mabwila Yeremiya muna mvu 67 mina kasala e salu kiandi kia kingunza. Lusansu lwa nkanda wau ke lwasonama mu ndandani ko zavangamena mambu, kansi mu ntu mia mambu.
Ekuma o nkand’a Yeremiya winina wamfunu kwa yeto? O ungunza walungana wasonama mu nkanda wau ukumikanga lukwikilu lweto muna Yave ona olungisanga e nsilu miandi. (Yesaya 55:10, 11) E salu kia kingunza kasala o Yeremiya ye una nkangu babadikilang’e nsangu kasamunanga, mfwanani dina ye lumbu yeto. (1 Korinto 10:11) Vana ntandu, o nkanda wau uyikanga e fu kasonga o Yave muna mpila kakadilanga yo nkangu andi. E nsangu zazi zifwete kutulonga diambu.—Ayibere 4:12.
“O NKANGU AME BAVANGIDI MBI ZOLE”
Yeremiya wasolwa se ngunza muna mvu wekumi ye tatu wa luyalu lwa Yosiya wa ntinu a Yuda, 40 ma mvu ekolo Yerusaleme ke yifwasilu ko muna mvu a 607 vitila Kristu. (Yeremiya 1:1, 2) Mana kasamuna muna mvu 18 miansuka mia luyalu lwa Yosiya masenzeka e mbi yavanganga Yuda yo yika e mfundis’a Yave muna Yuda. Yave wavova vo: “Nkitula Yerusaleme se mafuku, ekundilu dia mbulu; yo mavata ma Yuda se mazumbu, makondwa wantu.” (Yeremiya 9:11) Ekuma? “Kadi o nkangu ame bavangidi mbi zole,” u kavova o Yave.—Yeremiya 2:13.
O nkanda wau uyikanga mpe e nsadiswa yina yaviluka o ntima ivutuka kuna nsi au. (Yeremiya 3:14-18; 12:14, 15; 16:14-21) Kansi, Yeremiya katoma tambulwa ko kwa nkangu. O “nkengi muna nzo a Yave” wawanda Yeremiya yo kunsia muna ku.—Yeremiya 20:1-3.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
1:11, 12—Dina kavova o Yave vo oyingila muna diambu diandi, ekuma ditezaniswanga yo nti a “nswasw’amande”? O nti wau i nti wantete uvaikisanga e mvuma muna masanza. Yave ‘wabundumukang’e menemene yo tuma ngunza zandi’ kimana balukisa nkangu andi mu kuma kia mfundisa zandi yo ‘yingila’ yavana zalungana.—Yeremiya 7:25.
2:10, 11—Ekuma evangu dia Aneyisaele diakadila dianzenza? Kana una vo esi Kitimi ye Keda batwasa nzambi za zula yakaka muna nsi au, ke basoba mvimba nzambi zau ko yo sambila nzambi zanzenza. Kansi, Aneyisaele babembola Yave, basoba o nkembo a Nzambi amoyo yo sambila teke yikondelo mfunu.
3:11-22; 11:10-12, 17—Ekuma Yeremiya kayikila e Kintinu kia makanda kumi muna ungunza wandi wau vo e Samaria yafwaswa kala muna mvu a 740 vitila Kristu? E kuma kadi o lufwasu lwa Yerusaleme muna mvu a 607 vitila Kristu lwasonganga vo Yave kafundisa kaka Yuda ko, kansi makanda mawonso ma Isaele. (Yezekele 9:9, 10) Vana ntandu, wau vo ngunz’a Yave wakwamanana yika Aneyisaele muna ungunza wandi, ediadi disonganga vo e vuvu kia Kintinu kia makanda kumi muna Yerusaleme kiakala.
4:3, 4—Ayeyi i nsas’a nkanikinu wau? Ayuda aminkondwa kwikizi bafwana kubika, zezesa yo velelesa ntima miau. Bafwana katula e “kutu” ya ntima miau, i sia vo, vengomona ngindu ye makani mau mambi. (Yeremiya 9:25, 26; Mavangu 7:51) Ediadi diavavanga vo basoba e mpila zingu kiau, bayambula vanga oma mambi yo vanga oma metwasanga nsambu za Nzambi.
4:10; 15:18—O Yave aweyi kavunginikina o nkangu andi wakolama? Muna lumbu ya Yeremiya, vakala ye ngunza ‘zasakulanga luvunu.’ (Yeremiya 5:31; 20:6; 23:16, 17, 25-28, 32) Yave kabasima ko balembi sakula mambu maluvunu.
16:16—Ayeyi i nsas’a mvovo o Yave ‘otumisa abaki ayingi a mbizi’ ye “nkongo zayingi”? E mvovo miami nanga makesa m’atantu miyikanga mana metumwa mu kwenda tomba Ayuda akolami ana kefundisa o Yave. Kansi, mu kuma kia dina diasonama muna Yeremiya 16:15, dilenda kala mpe vo sono kiaki kwenda tomba Aneyisaele ana baviluka o ntima kiyikanga.
20:7—O Yave aweyi ‘kasundila’ Yeremiya e ngolo yo kumvukika? Wau vo wantu ke batambulwila ko yo kumbangika vava kasamunanga e mfundisa za Yave, Yeremiya nanga wabanza vo kakala diaka yo nkuma ko mu sala salu kiandi. Kansi, Yave wasadila nkum’andi mu vengomona ngindu zazi zambi yo vana Yeremiya o nkuma kimana kazindalala. Yave wavunginika Yeremiya muna kunsadila mu vanga dina kalendi ko muna ngolo za yandi kibeni.
Elongi kwa Yeto:
1:8. Ezak’e ntangwa, Yave olenda vevola nkangu andi muna lubangamu, muna vaikisa afundisi ambote, yovo katula ayadi ambi yo vingisa akwa ntim’anleka yovo muna vana asambidi andi o nkuma wa zizidila ntonta.—1 Korinto 10:13.
2:13, 18. Aneyisaele mbi zole bavanga. Babembola Yave ona wabasambulanga, wabalonganga yo kubatanina. Batima sima ya yau kibeni muna vava lusadisu lwa Engipito ye Asuri. Omu lumbu yeto, o bembola Nzambi aludi mu kuma kia bund’e vuvu muna ngangu za wantu ye kw’ayadi a nza, dina nze muntu oyambwidi “nto a maza mamoyo” yo kwenda kuna “sima yawudika.”
6:16. Yave wavovesa nkangu andi wakolama vo baningama, bayifimpa yo vutuka muna “mayendelo” ma akulu au akwa kwikizi. Yeto mpe tufwete kuyifimpanga ntangwa zawonso mu zaya kana vo twakinu diatila muna nzila yina Yave kazolele vo twakangalela.
7:1-15. O bund’e vuvu muna tempelo yo badikila yo nze etininu, ke diavuluza Ayuda ko, tufwete kangalela muna lukwikilu, ke mu mbona meso ko.—2 Korinto 5:7.
15:16, 17. Nze Yeremiya, oyeto mpe tulenda sunda lukendalalu. Tulenda lo sunda muna kalanga y’elongi dia yeto kibeni dia Nkand’a Nzambi, sanisina e nkumbu a Yave muna salu kia umbangi yo venga yikundi yambi.
17:1, 2. E yimenga yakelanga Ayuda yakituka se yangemi vana meso ma Yave, mu kuma kia masumu mau. Tukau tweto ke tutondakana ko, kele vo tuyivene muna fu yalembi velela.
17:5-8. Kele vo wantu bavangidi oma mena ngwizani yo luzolo lwa Nzambi ye nkanikinu miandi, twafwana kubabund’e vuvu. Kansi, muna diambu dia luvuluzu lweto ye luvuvamu lwasikila, tufwete bunda kaka e vuvu kieto muna Yave.—Nkunga 146:3.
20:8-11. Ka tufwete yambula ko vo etima dieto muna salu kia samun’e nsangu zambote za Kintinu diakuluka mu kuma kia kitantu, lubangamu yovo vava wantu balembi tambulwilanga e nsangu tusamunanga.—Yakobo 5:10, 11.
‘NUSIA NSINGU ZENO MUNSI A VANGU KIA NTINU A BABELE’
Yeremiya wazayisa e tumbu kivewa atinu ayá ansuka a Yuda, ye ngunza zaluvunu, y’avungudi ambi ye anganga. Muna yikila e nsadiswa akwa kwikizi nze nsanda miambote, Yave wavova vo: ‘Sia nsia meso mame omu yau muna wete.’ (Yeremiya 24:5, 6) Ungunza tatu wasonama muna kapu kia 25 usonganga mu mvovo miankufi, e tumbu iyikwanga muna kapu yansuka.
Anganga ye ngunza bavwandila Yeremiya e mfulu mu kumvonda. Yeremiya wabazayisa vo ntinu a Babele besadila. Kuna kwa Zedekeya wa Ntinu, Yeremiya wavova vo: ‘Nusia nsingu zeno munsi a vangu kia ntinu a Babele.’ (Yeremiya 27:12) Kansi, “ndion’omwanganisi Isaele okunkutakesa.” (Yeremiya 31:10) Anerekabi basilwa o nsilu. Yeremiya osilu “muna yanzala kia pelezo.” (Yeremiya 37:21) Yerusaleme ifwasilu, o nkangu uneto muna kinkole. Yeremiya yo Baruki wa nsoneki andi bakala muna buka ki’awana basala muna nsi. Kana una vo Yeremiya wabalukisa mu lembi wo vanga, o nkangu watina kuna Engipito mu kuma kia wonga. E kapu kia 46 yakuna 51 iyikanga e mvovo mia Yeremiya mu kuma kia esi zula.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
22:30—O nsiku wau nga ukululanga o nswa kavewa o Yesu Kristu wa vwanda vana kunda kia Davidi? (Matai 1:1, 11) Ve. O nsiku wau wan’a Yoyakime wayika kimana balembi ‘vwanda vana kunda kia Davidi . . . muna Yuda.’ Yesu kun’ezulu keyadila, ke muna Yuda ko.
23:33—“Enatu dia Yave” nki? Muna lumbu ya Yeremiya, e nsangu za lulukisu kasamunanga Yeremiya za lufwasu lwa Yerusaleme zakala s’ezitu kuna kwa akw’andi Ayuda. Kuna diak’esambu, o nkangu una wabadisa o ntima wakala s’ezitu kuna kwa Yave. Ekiaki i kuma kababembolwela. Diau adimosi mpe, e nsangu za Nkand’a Nzambi mu kuma kia lufwasu lwa Kikristu kia Kimpangila zina s’ezitu kwa yau. Awana balembi wanga e nsangu zazi bena s’ezitu kwa Nzambi.
31:33—O Nsiku a Nzambi aweyi wasonamena muna ntima? Vava o muntu ketoma zolanga o nsiku a Nzambi yo yangalela vanga luzolo lwa Yave, tulenda vova vo o nsiku a Nzambi mu ntim’andi wasonama.
32:10-15—Adieyi i kani dia sonekenwa nkanda miole mia nsumbw’a mpatu mosi? O nkanda waziuka wasadisanga wantu mu zaya una wasumbilwa e mpatu. Una wakangama wasadilwanga mu zay’e ziku kia mambu masonama muna nkanda waziuka. Yeremiya watusisila mbandu ambote ya sonekanga nkand’a kimbangi vava tuvanganga kinkita kana nkutu ye yitu yeto yovo mpangi zeto z’Akristu.
33:23, 24—Nki i “vumu yole” iyikwanga mu sono kiaki? E vumu kiantete i kanda dia Davidi wa Ntinu, luvila luna lwawutukila atinu, kiakaka i kanda dia Arone, dina diawutukilanga anganga. Vava kiafwaswa Yerusaleme ye tempelo a Yave, diamoneka vo Yave obembwele makanda mole mama, kekala diaka ye kintinu ko ova ntoto ngatu awana badi sikidisa e nsambil’andi.
46:22—Ekuma e mazu ma Engipito metezaniswanga ye mazu ma nioka? Nanga mu kuma kia nsoni zafwa esi Engipito vava batiniswa kw’atantu. Lusansu lusonganga mpe vo dia uzowa kwandi diakala kwa Faro za Engipito basiang’e sinsu kia nioka kiasunzulanga nzambi au muna mvwatu miau yo banza vo betaninwa kwa nzambi au ankento wayikilwanga vo Uatchit.
Elongi kwa Yeto:
21:8, 9; 38:19. Kana nkutu vava kiafinamanga e ntangw’a lufwasu, Yave wavana esi Yerusaleme ana bafwana fwa elau dia sola moyo yovo lufwa. Elo, “o walakazi wandi wingi.”—2 Samuele 24:14; Nkunga 119:156.
31:34. Dia lufiaulwisu dia zaya vo Yave ke yindulanga diaka masumu m’awana kelolokanga ko, kimana makala se kuma kia kubatumba kuna sentu.
38:7-13; 39:15-18. Yave kevilakananga ko e salu tukunsadilanga ye kwikizi, ye kina ‘tusadilang’aveledi.’—Ayibere 6:10.
45:4, 5. Nze una wakala e lumbu ya mbaninu ya Yuda, e “lumbu yambaninu” ya tandu kiaki ke ntangwa ya vava “mambu manene” ko nze mavwa mayingi yovo etunda.—2 Timoteo 3:1; 1 Yoane 2:17.
YERUSALEME IFWASILU
Tulweke muna mvu wa 607 vitila Kristu. Muna mvu wekumi ye mosi wa luyalu lwa Sedekeya. Nebukandesa wa ntinu a Babele wazunga Yerusaleme ngonde 18. Muna lumbu kiansambwadi kia ngonde ina yetanu ya mvu wekumi ye vwa wa luyalu lwa Nebukandesa, o Nebuzadani wa mbut’a mvengo ‘wayiza’ muna Yerusaleme. (2 Ntinu 25:8) Nanga o Nebuzadani ku mbazi a yaka ya mbanza kafidilanga e vita. Una vavioka lumbu tatu, muna lumbu kiekumi kia ngonde, ‘wakota’ muna Yerusaleme yo fwasa yo.—Yeremiya 52:12, 13.
Yeremiya mayingi kayika ma mbwa yabwa Yerusaleme. E mvovo miandi miatwasa maniongo mana masonama muna nkand’a Maniongo ma Yeremiya.
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 8]
O ungunza wa Yeremiya wayika mpe mfundis’a Yave mu kuma kia Yerusaleme
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 9]
O Yave aweyi ‘kasundila Yeremiya e ngolo’?
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 10]
‘Konso owu wina nsanda miami miambote, i una mwen’ayaluki a Yuda o wete.’—Yeremiya 24:5