Diambu dia Yave Diamoyo
Mambu Mamfunu ma Nkand’a Maniongo ma Yeremiya
YEREMIYA wa ngunza wamona ndungana ya mana kasakula mu mvu 40. Aweyi kamona vava e mbanza yina katoma zolanga yafwaswa? “Yeremiya wabokomoka ye dilu yo nionga mu kuma kia Yerusaleme,” i usonganga mvovo miantete mia nsekola ya Septuaginta Grega mu kuma kia nkand’a Maniongo. O nkanda wau usonganga e ntantu zamona Yeremiya, kadi mu mvu a 607 vitila Kristu wasonama, una vo i mvu wayokwa Yerusaleme, vava yateka zungwa mu ngonde 18. (Yeremiya 52:3-5, 12-14) Ka vena mbanza yakaka ko muna lusansu yaniongenwa mu mvovo miankenda nze mina miayikwa mu kuma kia Yerusaleme.
O nkand’a Maniongo ma Yeremiya uvwidi kunku tanu ya nkunga. E nkunga nyá miantete i maniongo yovo nkunga miankenda; una wetanu, ndomba yovo sambu.
“O MESO MAME MALADIDI MUNA MANSANGA”
(Maniongo ma Yeremiya 1:1–2:22)
“E mbanza wadi zala yo nkangu, nkia nkala kekala yandi amosi aka! Kuna kwa nkituka kakituka nze nkento ansona! Ona wakala nene muna zula, yo ntu muna mvivu, kuna kwa mbunduka kabunduka!” I wau uyantikilanga maniongo ma Yeremiya wa ngunza mu kuma kia Yerusaleme. Muna yika e kuma kia lufwasu lwalu, o ngunza wavova vo: “O Yave umwesese e mpasi muna kuma kia ulolo wa makuzuka mandi.”—Maniongo ma Yeremiya 1:1, 5.
Muna yikilwa nze nkento ansona odilanga nkaz’andi yo wan’andi, Yerusaleme wayuvula vo: ‘Nga vena ye mpasi nze mpasi zame?’ Muna kuma kia mbeni zandi, wasamba kwa Nzambi vo: “Mbula bi wau wawonso waluak’oko wina; ubavanga una umpangidi muna kuma kia makuzuka mame mawonso. Kadi vumuka yame iwokele, o ntim’ame wina yevo.”—Maniongo ma Yeremiya 1:12, 22.
Yeremiya wavova ye nkenda zawonso vo: “Mun’ekasi diansita i kabutunwini mpaka zawonso za Isaele. Ovolele o koko kwalunene vana ndose a mbeni. Oyokele Yakobo nze tiya twanyuyi, tuna tuvempol’e kinzieta.” Muna songa e ntantu kamona, Yeremiya wanionga vo: “O meso mame maladidi muna mansanga, e vumu kiame kitimvukini. E kimoyo kiame kipongokele ova ntoto.” Kana nkutu awana baviokelanga muna mbanza, basivikanga yo vova vo: “Nga yayi i mbanza ina bayikil’o wantu vo yampungu wete, y’eyangi dia nza yawonso?”—Maniongo ma Yeremiya 2:3, 11, 15.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
1:15—O Yave aweyi ‘kadiatakesela ndumba wa mwan’a Yuda nze ekaminu dia vinyo’? Vava bafwasa mbanza yayikilwanga vo ndumba, esi Babele menga mayingi babungula, matezaniswa ye fulu kikaminwanga uva. Wau vo Yave wazayisa dio yo yambula vo diavangama, dilenda vovwa vo yandi ‘wadiatakesa ndumba nze ekaminu dia vinyo.’
2:1—‘O wete wa Isaele aweyi watubilwa tuk’ezulu yamu nza’? Wau vo ‘ezulu disundidi e nza o zanguka,’ o kululwa kwa lekwa yazanguka kuyikilwanga ezak’e ntangwa nze yau ‘itubilu tuk’ezulu yamu nza.’ O “wete wa Isaele,” i sia vo, o nkembo ye nkuma wakala mo ekolo yasambulwanga kwa Yave, watubwa vava Yerusaleme ye Yuda yafwaswa.—Yesaya 55:9.
2:1, 6—Nki i “nsikinw’a tambi” ya Yave ye “saba” kiandi? O ntozi a nkunga wayimbila vo: “Kwenda tukwenda muna kalu yandi; yo kunda vana vena nsikinw’a tambi yandi.” (Nkunga 132:7) Muna kuma kiaki, e “nsikinw’a tambi” iyikwanga muna Maniongo ma Yeremiya 2:1 i nzo a Yave ya sambila, tempelo andi. Esi Babele ‘bayoka nzo a Yave’ nze vika sia vo saba kina mu mpatu.—Yeremiya 52:12, 13.
2:17—Nkia “mvovo” kalungisa o Yave mu kuma kia Yerusaleme? Nanga i mvovo mina muna Fuka 26:17, mivovanga vo: “Ikunusinginikin’o lose kuna kitantu, nuvondelwa vana vena mbeni zeno: ana banumenga bekunuyala; nutina vava ke nulakamwa ko.”
Elongi kwa Yeto:
1:1-9. Yerusaleme yadila fuku wawonso, e mansanga mandi makukula vana mabundi mandi. O mavitu mandi mafuta, e nganga zandi zabuma. E ndumba zandi zamon’e mpasi. Wabakama kwa ndudi. Ekuma? E kuma kadi Yerusaleme masumu mayingi kavola. O usafu wandi wakala muna mansaya mandi. O nsendo esumu ka kiese ko, kansi mansanga, bumu, ntantu ye ndudi.
1:18. O Yave mu ndungidi ketumbilanga asumuki.
2:20. Aneyisaele balukiswa vo avo ke bewila nding’a Yave ko, sibu ikubalwakila nze eki kia dia ‘nitu za wan’au amakala y’amakento.’ (Nsiku 28:15, 45, 53) Dia uzowa dia kolamena Nzambi.
‘KUSWEKI KUTU KWAKU KO MUNA FULUMWINU KIAME’
(Maniongo ma Yeremiya 3:1–5:22)
Muna Maniongo ma Yeremiya kapu kia 3, e zula kia Isaele kiyikilwanga nze “muntu.” Kana una vo wamona mpasi, wayimbila vo: “O Yave wambote kw’awana bekuntadila, kwa moyo una ukuntomba.” Wasamba kwa Nzambi aludi vo: “Owidi nding’ame. Kusweki kutu muna fulumwinu kiame ye kazu ko.” Vava kalomba kwa Yave vo kasia sungididi muna luvezo lwa mbeni zandi, wavova vo: “Okubasend’o nsendo, e Yave, mun’owu wa mavangu ma moko mau.”—Maniongo ma Yeremiya 3:1, 25, 56, 64.
Yeremiya wayika una kamona mu kuma kia mfwilu miabaka Yerusaleme vava yazungwa ngonde 18, wavova vo: “O bi wa mwan’ankento a nkangu ame usundidi esumu dia Sodomo, ona wabangulwa e ndaya meso, ke vakala moko masiwa mu yandi ko.” Yeremiya wakudikila vo: “Awana bavondwa muna nsosolo basundidi o wete ke mu awana bavondelo muna mvengele; kadi awana bafwamfumukanga yo tompoka, muna kondwa kwa mbongo a yana.”—Maniongo ma Yeremiya 4:6, 9.
E kapu kiatanu kiyikanga nkangu a Yerusaleme wavovanga vo: “Sungamena, e Yave, dina dituluakidi. Tala yo mona lusembo lueto.” Ekolo badilanga e mpasi zau, balomba vo: “E Yave, ozingang’aka yakwele mvu; e kunda kiaku kia tandu ye tandu. Utuvilul’oko wina, e Yave, tuviluka; nungununa lumbu yeto o va nze kuna nz’ankulu.”—Maniongo ma Yeremiya 5:1, 19, 21.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
3:16—Ayeyi i nsas’a mvovo “otolwele meno mame muna yinsadi-nsadi”? Nkanda mosi uvovanga vo: “Ayuda, vava bayenda muna kinkole, mu mawulu bayokelanga mbolo zau. Muna kuma kiaki, e mbolo zau zasangananga ye senge.” O meno ma muntu malenda toloka muna dia mbolo zazi.
4:3, 10—Ekuma Yeremiya katezanisina “mwan’ankento a nkangu [andi]” ye “oseteleke vana nzanza”? Muna Yobi 39:16 tutanganga vo oseteleke ‘wan’andi kebangikanga.’ Kasikil’owu, vava maki metetokanga, o nkento obembolanga o wana ekolo yakala kelunga-lunganga o wana. Adieyi dibwanga kele vo mu vonza bena? O yakala yo nkento besisanga e nzialwa yo bembola wan’au. Vava Yerusaleme yazungwa kwa esi Babele, o mvengele wakota. Akento ana bafwete songa walakazi kwa wan’au bayantika kubabembola, nze una oseteleke kevanganga kwa wan’andi muna nzanza. Ediadi nswaswani dina ye mpila ina e mbulu kesongelanga walakazi kwa wan’andi.
5:7—Nga Yave wantu ketumbanga mu kuma kia mbi yavanga akulu au? Ve. Yave ketumbanga wantu mu kuma kia mbi yavanga akulu au ko. Muna Nkand’a Nzambi tutanganga vo: ‘Konso muntu vava twina, ofuta muna mpanga za yandi kibeni oku kwa Nzambi.’ (Roma 14:12) Kansi, e mbandu zilanda zilenda mona mpasi mu kuma kia mbi yavanga akulu au. Kasikil’owu, wau vo Isaele yankulu yayisia muna nsambila za teke, diakituka se diampasi kwa mbandu zalanda, kana nkutu kwa Aneyisaele akwa kwikizi, mu landa nzil’a unsongi.—Luvaiku 20:5.
Elongi kwa Yeto:
3:8, 43, 44. Vava e mpasi zakota muna Yerusaleme, Yave kawila kazu ya nkangu a mbanza ko ana bavavanga lusadisu. Ekuma? E kuma kadi o nkangu bakituka se akolami yo lembi viluka o ntima. Avo tuzolele vo Yave kawa sambu yeto, tufwete kunlemvokelanga.—Ngana 28:9.
3:20. Kana una vo Yave i “Mpungu omu nza yawonso,” okuyisakidikanga “katala oma mena mun’ezulu y’ova nza.” (Nkunga 83:18; 113:6) Yeremiya wazaya etima dia Yave wa Mpungu-ngolo dia kuyikulula, i sia vo, kuyisia vana fulu kia nkangu kimana kabakasakesa. Ekwe kiese tuna kiau mu zaya vo Nzambi akieleka ke mpungu-ngolo kaka ko, on’osundidi e ngangu, kansi nlembami mpe!
3:21-26, 28-33. Aweyi tulenda zizidila mpasi? Yeremiya okutuvananga e mvutu. Ka tufwete vilakana ko vo Yave ozele yo walakazi, e nkenda zandi zingi. Tufwete sungamena mpe vo wau vo twakinu moyo, ekiaki i kuma tuvwidi kia lembi dimbula vuvu yo kala yo luzindalalu yo vingila lembi yidima, o luvuluzu lwa Yave. Vana ntandu, tufwete ‘sia nua mieto muna ntoto,’ i sia vo, zizidila mpasi yo zaya vo Nzambi ovwidi kuma kiasikila keyambulwilanga mpasi.
3:27. O muntu olenda mona mpasi yo vezwa vava kezizidilanga e ntonta za lukwikilu muna kileke. Kansi, “diambote kwa muntu kanata vangu muna kileke kiandi.” Ekuma? E kuma kadi o zizidila mpasi muna kileke disadisanga muntu mu sunda e nkakalakani muna kinunu kiandi.
3:39-42. Ke diangangu ko dia ‘yidima’ vava tumonanga mpasi mu kuma kia masumu meto. Vana fulu kia yidima mu kuma kia mfwilu mia mavangu meto mambi, “mbula twasatulula yo tonta nzila zeto, twaviluka oku kwa Yave.” Diangangu dia viluk’o ntima yo singika nzila zeto.
Bunda Yave Vuvu
O Nkand’a Maniongo ma Yeremiya usonganga una Yave kabadikila Yerusaleme ye Yuda vava esi Babele bayoka e mbanza yo sisa e nsi e nkatu. E mvovo miasonama mo misonganga e ziku vo, kuna kwa Yave, avo nkangu wamona mpasi, i mu kuma kia masumu mau. O nkanda wau uvwidi nkunga misonganga vuvu muna Yave y’etima dia vutuka muna nzil’ansongi. Kana una vo ayingi muna lumbu ya Yeremiya ke bakala y’etima diadi ko, e nkunga miami misonganga etima dia Yeremiya ye nsadiswa yaviluk’o ntima.
E tumbu kavana o Yave kwa Yerusaleme nze yina yasonama muna nkand’a Maniongo ma Yeremiya, malongi mole mamfunu ikutulonganga. Ediantete, lufwasu lwa Yerusaleme ye Yuda lusonganga o mfunu wa lemvokela Yave. Luna mpe se lulukisu kwa yeto mu lembi vilakana luzolo lwa Nzambi. (1 Korinto 10:11) Elongi diazole dina muna mbandu yasonga Yeremiya. (Roma 15:4) Kana nkutu vava diamonekanga vo e mambu ke metoma diaka ko, Yeremiya wa ngunza wabund’e vuvu muna luvuluzu lwa Yave. Diamfunu twabund’e vuvu kieto kiawonso muna Yave ye muna Diambu diandi.—Ayibere 4:12.
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 9]
Yeremiya wa ngunza wamona e ndungana ya mvovo miandi
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 10]
Lukwikilu lwa Mbangi za Yave awaya kuna Coréia lwatontwa mu kuma kia kuyivaula kwau mu mambu ma nza