Diambu dia Yave Diamoyo
Mambu Mamfunu ma Nkand’a Daniele
DICIONÁRIO Bíblico Ilustrado de Holman divovanga vo: “Nkand’a Daniele i mosi muna nkanda uvovelanga mambu mampimpita ma Nkand’a Nzambi. O nkanda wau wazala ye ludi kiasikididi.” Daniele wayantika soneka nkanda wau muna mvu a 618 vitila Kristu, vava Nebukandesa wa Ntinu a Babele kayiza zunga e mbanz’a Yerusaleme yo nata “akaka wan’a Isaele” mu kinkole kuna Babele. (Daniele 1:1-3) Mosi mun’awana banatwa i Daniele, nanga vava kakala nleke. Daniele kuna Babele kakala vava kamanisa soneka o nkanda wau. Vava kakala ye kimbuta kia mvu 100, Nzambi wansil’o nsilu vo: “Ovunda, yo telama muna tambula kunku kiaku kuna mbaninu a lumbu.”—Daniele 12:13.
E kunku kiantete kia nkand’a Daniele mu ndandani za mambu kiasonamena, eki kiansuka una kamwena mo yandi mosi Daniele, ukasonekena mo. Daniele wasoneka nkanda wau, uvwidi ungunza uyikanga ndandani a yimfumu yangolo ya nza, ye ntangwa ya ngiz’a Masia ye mambu mebwa mu lumbu yeto.a Daniele wa ngunza ona wakala se nunu, wayika mpe oma ma zingu kiandi yo soneka mambu malenda kutusadisa mu kala akala ye akento akwikizi. Elo, mambu masoneka Daniele mamoyo ye nkuma.—Ayibere 4:12.
E NDANDANI ZA MAMBU ADIEYI ZIKUTULONGANGA?
Muna mvu a 617 vitila Kristu, Daniele ye akundi andi atatu, Saderake, Misake ye Abedengo, muna lumbu lwa ntinu a Babele bakala. Muna mvu ntatu mina balongwanga e fu ya kisi nsi, aleke awaya bazindalala songa kwikizi kiau muna Nzambi. Vioka mvu nana, Nebukandesa wa Ntinu walota ndozi yansisi. Daniele wazayisa e ndozi yo sila yo e nsasa. O ntinu wabakula vo Yave “i Nzambi a nzambi, wa mfumu atinu i mfukudi a mbumba.” (Daniele 2:47) Ke kolo ko, Nebukandesa wavilakana e diambu diadi. Vava akundi atatu a Daniele ke bazola kunda e teke ko, o ntinu wabatuba mun’esoka dia tiya. O Nzambi aludi wabavuluza, o Nebukandesa wabakula vo “ke vena nzambi akaka ko on’olenda kutumun’e nkutumuna yayi.”—Daniele 3:29.
Nebukandesa walota diaka ndozi yakaka. Wamona nti anene una wazengwa yo siwa e banda mu lembi savuka diaka. Daniele wazayisa e ndozi yo sila yo e nsasa. E ndozi yalungana vava Nebukandesa kakituka se lau, i bosi wasasuka. Vioka diaka mvu miayingi, Belesasa wa Ntinu walambisa elambu diampwena yo bokelesa mfumu zakala muna luyalu lwandi yo nuina muna mbungwa zabongwa muna tempelo a Yave. Muna fuku wauna, Belesasa wavondwa, Dareyuse wa mwisi Madai watambula e kintinu. (Daniele 5:30, 31) Muna lumbu ya Dareyuse, vava Daniele kakala ye kimbuta kia mvu 90, wavwandilwa e mfulu kwa mfumu za nsi ana bamwenanga kimpala. Kansi Yave wantanina “muna ngolo za nkosi.”—Daniele 6:27.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
1:11-15—O madia ma mpat’a nsengo badia, nga mau masadisa matoko mayá ma Ayuda mu kala ye mpw’ambote? Ve. Ke dia kwa nkatu ko, kulenda soba e mpw’a muntu mu lumbu kumi. Yave wasambula matoko mama ma esi Ayibere mu kala ye mpw’ambote, kadi muna yandi basiang’e vuvu.—Ngana 10:22.
2:1—O Nebukandesa nkia mvu kalota e ndozi ya teke kianene? O lusansu lusonganga vo muna “mvu una wezole wa luyalu lua Nebukandesa,” i sia vo muna mvu a 624 vitila Kristu, wakituka se ntinu. Kele vo i wau, o mvu wezole wa luyalu lwandi mu mvu a 623 vitila Kristu wadi yantika, mvu miayingi una kabakidi e nsi a Yuda ko. Muna kolo kiakina, Daniele kalendi wanuka mu Babele ko, mu sasila e ndozi ina kalota o ntinu. “O mvu una wezole” ulenda kala mvu a 607 vitila Kristu, vava ntinu a Babele kafwasa Yerusaleme yo kituka se nyadi a nza yawonso.
2:32, 39—E kintinu kia palata aweyi kiasakalela e kintinu kia wolo, ye aweyi kintinu kia nsongo kiasakalela kina kia palata? Kintinu kiangolo kia Madai ye Aparasi, kina kisongelwanga mu palata muna teke, ke kilutidi eki kia Babele ko, wa ntu a wolo, kadi ke kialenda bwisa Yuda ko. E kintinu kina kialanda, i kia Ngerekia kina kisongelwanga mu nsongo. Kintinu kia Ngerekia ke kilutidi kina kia Madai ye Aparasi ko, nze una nsongo ke isundidi palata ko. Kana una vo kintinu kia Ngerekia mvivu wanene kiayalanga, ke kiakala y’elau ko dia kûla nkangu a Nzambi muna kinkole nze una wavanga kintinu kia Madai ye Aparasi.
4:8, 9—Daniele nga ngang’a yimpa kakala? Ve. O mvovo “ntu a nganga za yimpa” fulu kia Daniele kia “nkumbi a mbut’akwa ngangu awonso a Babele” uyikanga.—Daniele 2:48.
4:10, 11, 20-22—O nti anene kamona o Nebukandesa muna ndozi, nki usonganga? Entete, nti wau Nebukandesa wasonga ona wakala se nyadi angolo a nza yawonso. Kansi, wau vo luyalu lwalu lwalwaka “yaku nsuk’a nza,” ediadi disongele vo o nti diambu diakaka disundidi usonganga. E sono kia Daniele 4:17 kitezanisanga e ndozi yayi ye luyalu lua “Mpungu” omu nza yawonso. E nti wau usonganga mpe kimfumu kia Yave kia nz’amvimba musungula vava kiyala ova ntoto. Muna kuma kiaki, e ndozi yayi ndungana zole ilungana, entete muna luyalu lwa Nebukandesa, i bosi muna kimfumu kia Yave.
4:16, 23, 25, 32, 33—E “kolo nsambwadi” mvu nkwa yazingila? Mawonso mabwila Nebukandesa wa Ntinu mesonganga vo “kolo nsambwadi” yayi mvu miayingi, ke kolo kia lumbu nsambwadi kaka ko. Muna kuma kiaki, e kolo nsambwadi ya mvu una ye 360 ma lumbu, avo ibundulwilu muna nsambwadi, ivene i 2.520 ma lumbu. Muna ndungan’anzole, e “kolo nsambwadi,” 2.520 ma mvu. (Yezekele 4:6, 7) E kolo yayi yayantika muna mvu 607 vitila Kristu, vava Yerusaleme yafwaswa yo fokoka muna mvu a 1914 wa tandu kieto, vava Yesu kayadikwa se Ntinu kun’ezulu.—Luka 21:24.
6:6-10—Wau vo ke vasikidiswa mpila tufwete kala ko vava tusambanga kwa Yave, nga ke diadi kala diafwana ko kwa Daniele mu sambila kuna sweki mu lumbu 30? E fu kia Daniele kia samba nkumbu ntatu muna lumbu kiazayakana kwa wantu. Ekiaki i kuma mbeni zandi basila e nsiku walembi samba. Kele vo Daniele kasoba e fu kiandi kia samba, akaka badi kumbadikila vo, okulwidi nsiku mia Nzambi andi yo yambula sambila Yave.
Elongi kwa Yeto:
1:3-8. E nzengo za Daniele y’akundi andi za zindalala ye kwikizi muna Yave zisonganga vo mase mau batoma kubalonga. Vava mase mevuminanga Nzambi besianga mambu ma mwanda va fulu kiantete muna zingu kiau yo longa wan’au mu vanga wo, kalukatikisu ko, o wan’au bakubama bekala mu zizidila konso ntonta kuna sikola yovo kuna konso fulu.
1:10-12. Daniele wabakula ekuma “o nkuluntu a mbandabanda” kamwena ntinu o wonga yo lembi vanga dina kanlomba. I bosi, Daniele wavovesa “selo,” kina kamona vo olenda kunwila. Vava tukalanga mu ntangw’ampasi, tufwete kalanga ye umbakuzi ye ngangu mu vanga diau adimosi.
2:29, 30. Tufwete vananga nkembo kwa Yave nze Daniele muna konso zayi, ngangu ye umbakuzi una tuvwidi muna mambu ma mwanda.
3:16-18. Kele vo aleke atatu a esi Ayibere bakulula nsiku muna mambu ma dia, ke badi lenda zizidila e ntonta zazi ko. Oyeto mpe tufwete sianga ngolo mu kala “akwa kwikizi muna mambu mawonso.”—1 Timoteo 3:11.
4:24-27. O samuna nsangu za Kintinu kumosi ye mfundis’a Nzambi kwikizi ye unkabu divavanga nze una wasonga Daniele vava kazayisa kwa Nebukandesa wa ntinu dina dikumbwila ye dina kafwana vanga muna ‘lambula luvuvamu lwandi.’
5:30, 31. E “ngana yayi muna ntinu a Babele” yalungana. (Yesaya 14:3, 4, 12-15) O lulendo lwa Nkadi Ampemba wa Satana lwafwanana yo luna lwa ntinu mia Babele, kansi, lusukiswa.—Daniele 4:30; 5:2-4, 23.
E MONA-MESO YA DANIELE ADIEYI YISONGANGA?
O Daniele tezo kia mvu 70 kakala vava kasongwa e mona-meso kiantete muna mvu wa 553 vitila Kristu. Wamona bulu yá yansisi ina yasonganga tuyalu twangolo twa nza, tuka muna lumbu yandi yamu lumbu yeto. Muna mona-meso kimosi kasongwa kun’ezulu, wamona “omosi nze mwan’a muntu” wavewa “wisa kiakwele mvu.” (Daniele 7:13, 14) Vioka mvu miole, Daniele wasongwa mona-meso kiasonganga luyalu lwa Madai ye Aparasi, Ngerekia ye “ntinu wa nkwa ndose a nsita.”—Daniele 8:23.
Muna mvu wa 539 vitila Kristu, Babele yabwa, o Dareyuse wa ntinu a Madai wakituka se nyadi w’Akaladi. Daniele wasamba kwa Yave mu tungulula e nsi andi akuvwila. Ekolo kasambanga, Yave wafila mbasi Ngambiele mu longa Daniele “ndungalala yo umbakuzi” mu kuma kia ngiz’a Masia. (Daniele 9:20-25) Muna kolo kia mvu 536/535 vitila Kristu, buka kiakete kia wan’a Isaele kiavutuka kuna Yerusaleme. Kansi e salu kia tunga e tempelo kiasiwa e kitantu. Ediadi diatokanesa Daniele. Wasamba mu kuma kia salu kiaki, o Yave wafila e mbasi wankuma kwa Daniele. Vava kamana kasakesa yo kumika Daniele, e mbasi wanzayisa ungunza usonganga vita ikala vana vena ntinu a node ye ntinu a sude. E vita vana vena atinu wole awaya, yayantika vava kintinu kia Alesandero Wanene kiakayaneswa kwa makesa mandi maya, inungunuka yamuna kolo kina Mikaele wa Nkuluntu Anene ‘ketelama.’—Daniele 12:1.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
8:9—“Nsi awete” nki isonganga? Muna sono kiaki “nsi awete,” isonganga nkala y’Akristu akuswa muna kolo kia Luyalu lwa Ngolo lwa Anglo-Americana.
8:25—Nani i “nkuluntu a akuluntu”? O mvovo wa Kiyibere sar, wasekolwa vo “nkuluntu,” usongele vo “mfumu” yovo “ntu.” O mvovo “nkuluntu a akuluntu” mu Yave wa Nzambi kaka uyikilwanga wa Mfumu ambasi zawonso kumosi ye “Mikaele, omosi vana ven’akuluntu a ntu.”—Daniele 10:13.
9:21—Ekuma Daniele kayikila mbasi Ngambiele vo “muntu”? E kuma kadi Ngambiele mu nitu a kimuntu kayizila kwa Daniele, nze una kamonekena muna mona-meso kiantete.—Daniele 8:15-17.
9:27—Nki’ekangu ‘diasikila ye ndonga yakuna nsuk’a’ tumingu 70 twa mvu, yovo muna mvu a 36 wa tandu kieto? Ekangu dia Nsiku diakatulwa muna mvu a 33 wa tandu kieto vava Yesu kakomwa. Wau kayambula vo ekangu kakanga ye Abarayama diasikila muna Isaele yanitu yakuna mvu a 36 wa tandu kieto, Yave wasong’e nkenda kw’Ayuda wau vo mbongo ya Abarayama. Ekangu kakanga ye Abarayama dikwamanananga sikila muna “Isaele a Nzambi.”—Ngalatia 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.
Elongi kwa Yeto:
9:1-23; 10:11. Muna kuma kia lulembamu lwandi, vumi wa Nzambi, unkabu ye luzindalalu lwandi muna sambu, Daniele wakala se muntu ‘watoma zolwa.’ E fu yayi yansadisa mpe mu sikila ye kwikizi muna Nzambi yamuna lufwa lwandi. Yambula yeto mpe twalanda e mbandu a Daniele.
9:17-19. Vava tusambanga mu kuma kia nz’ampa ya Nzambi, ‘ina ikalwa kwa ndungidi,’ ekani diantete tufwete kalanga diau i velelesa nkumbu a Yave yo tundidika e kimfumu kiandi, ke vava kaka ko vo e mpasi zeto zafokoka.—2 Petelo 3:13.
10:9-11, 18, 19. Tufwete tangininanga mbandu a mbasi wayiza kumika Daniele, muna kasakesanga muntu yo nkw’andi, muna salaziana yo fiaulwisa akaka.
12:3. Muna lumbu yayi yambaninu, “alungaladi” i sia vo Akristu akuswa ‘bekezimanga nze mini’ yo nata “ebidi yamuna nsongi,” kumosi ye “ndong’ayingi” ya “mameme makaka.” (Filipi 2:15; Lusengomono 7:9; Yoane 10:16) Akuswa ‘bekezima nze ntetembwa’ muna Luyalu lw’Ezunda dia mvu lwa Kristu vava besala yandi kumosi mu twasa e nluta mia lukûlu kw’alembami ova nza. E “mameme makaka” bafwete yikamanga akuswa yo ntima wawonso yo kubasadisa muna mpila zawonso.
Yave ‘Osambula ana Bekumvuminanga’
O nkand’a Daniele adieyi utulongele mu kuma kia Nzambi oyu tusambilanga? Yindula ungunza wasonama mo, una ulunganene kala ye una ulungana kuna sentu. O nkanda wau usonganga kikilu vo Yave olungisanga e mvovo miandi.—Yesaya 55:11.
O lusansu luna muna nkand’a Daniele adieyi lusonganga mu kuma kia Nzambi eto? Aleke ayá esi Ayibere ana balembi zola land’e fu ya kisi nsi ya Babele, batambula ‘zayi, ngangu ye umbakuzi.’ (Daniele 1:17) Nzambi aludi wafila mbasi andi mu vuluza Saderake, Misake ye Abedengo mun’esoka dia tiya. Daniele wavuluzwa mun’ewulu dia nkosi. Kieleka, Yave ‘osadisanga yo tanina awana bekumbundanga e vuvu’ yo ‘sambula ana bekumvuminanga.’—Nkunga 115:9, 13.
[Mvovo Vana Yand’a lukaya]
a Muna zaya mawonso ma nkand’a Daniele, tala muna nkanda Preste Atenção à Profecia de Daniel! wavaikiswa kwa Mbangi za Yave.
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 10]
Ekuma Daniele kakadila se muntu ‘watoma zolwa’?