Diambu dia Yave Diamoyo
Mambu Mamfunu ma Nkand’a Kangai ye Zakariya
MVU wa 520 Vitila Kristu. Mvu kumi ye sambanu miavioka tuka Ayuda bavaikila muna kinkole kuna Babele yo tunga nkubilwa ya tempelo a Yave muna Yerusaleme. Kansi, e tempelo ke yamanisa ko, kadi e salu kia tunga kianingameswa. Yave wafila Kangai wa ngunza mu zayisa e diambu Diandi. Vioka ngonde zole wafila diaka Zakariya wa ngunza.
Kangai ye Zakariya kani dimosi bakala diau: Kasakesa nkangu batelama yo vutukila sala e salu kia tempelo. E salu kia ngunza zazi kiatwasa nluta, vioka mvu ntanu e tempelo yamanisa tungwa. Mana basakula Kangai ye Zakariya masonama muna nkanda miyikilwanga nkumbu zau muna Nkand’a Nzambi. O nkanda Kangai muna mvu a 520 vitila Kristu wasonekwa, wa Zakariya mu mvu a 518 vitila Kristu. Nzambi watuvana e salu eki tufwete sala nze Kangai ye Zakariya, ekolo mbaninu a tandu kiaki ke yizidi ko. E salu kiaki i samuna e nsangu za Kintinu yo kitula wantu s’alongoki. Yambula twafimpa elongi dia lukasakeso tulenda baka muna nkanda Kangai ye Zakariya.
“NUBADIKA NGYENDA ZENO”
Kangai mambu maya kasakula mu lumbu 112. Diantete: “‘Nubadika ngyenda zeno. Nwenda muna miongo nutwasa nti yo tunga nzo; nyangalela yo, yo kembeswa,’ i kavovele o Yave.” (Kangai 1:7, 8) Nkangu watambulwila nsangu zandi. Edi diazole, nsilu: “[Yave vo] nzadisa nzo yayi yo nkembo.”—Kangai 2:7.
Diambu diatatu disonganga vo vava nkangu wayambula salu kia tungulula e tempelo, ‘e salu yawonso ya moko mau’ yafunzuka vana meso ma Yave. Kansi, tuka lumbu kina bavutukila e salu kia tempelo, Yave ‘wabasambula.’ Muna diambu di’eya, Yave wavova vo ‘ofwasakesa nkum’a yimfumu ya zula’ yo sia Mfumu Zerubabele “se dimbu.”—Kangai 2:14, 19, 22, 23.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
1:6—Ayeyi i nsasa mvovo wau “nunwini, yeno ke nusukisi evwina”? O mvovo wau usonganga vo e vinyo ke yakala diaka yayingi ko. Wau vo Yave ka basambulanga diaka ko, konso ndua badi nua ke yadi kala yafwana ko muna manisa evwina diau.
2:6, 7, 21, 22—Nani onikunang’ezulu ye nkia nsendo ditwasanga? Yave ‘onikunang’ezula yawonso’ muna salu kia samuna e nsangu za Kintinu kisalwanga mu nza yawonso. E salu kia samuna nsangu za Kintinu nsendo kitwasanga, kadi kisadisanga mu zadisa nzo a Yave yo nkembo “y’eyi itombwanga kwa zula yawonso.” Kuna sentu, “Yave a vu” onikuna “ezulu ye nza, mbu yo ntoto ayuma,” vava kefwasa nza yayi yambi.—Ayibere 12:26, 27.
2:9—‘O nkembo a nzo yasukinina aweyi wasundila una wavita’? Mu mpila tatu wasundila: mvu miayingi yazingila e tempelo, Nlongi anene walongela mo ye ndong’ayingi yayenda mo mu sambila Yave. Kana una vo tempelo a nkembo katunga o Solomo 420 ma mvu yasadilwa, tuka muna mvu wa 1027 yamuna mvu wa 607 vitila Kristu, e ‘nzo ina yasukinina’ 580 lwa mvu yasadilwa, vava yatungululwa muna mvu wa 515 vitila Kristu, yavana yafwaswa muna mvu a 70 wa tandu kieto. Vana ntandu, Yesu Kristu wa Masia walongela muna ‘nzo yansuka,’ e ndonga yayenda mo sambila yavioka ina yasambila muna tempelo “yankulu.”—Mavangu 2:1-11.
Elongi kwa Yeto:
1:2-4. Kitantu kisiwanga muna salu kieto kia samuna e nsangu za Kintinu ka kifwete kutufila ko mu veza diambu dia “tombel’ekulu e kintinu” yo sia mambu ma yeto kibeni va fulu kiantete.—Matai 6:33.
1:5, 7. Diambote ‘twabadika e ngyenda zeto’ yo zaya kana vo mana tuvanganga muna zingu kieto malenda fwasa e ngwizani eto yo Nzambi.
1:6, 9-11; 2:14-17. Ayuda muna lumbu ya Kangai bayivana emvimba mu salu ya yau kibeni, kansi ke babakanga nluta ko. Wau vo bayambula e salu kia tempelo, Nzambi kabasambula ko. Tufwete sianga mambu ma mwanda va fulu kiantete yo sadila Nzambi ye nsi a ntima wawonso. Twakala ye mavwa mayingi yovo makete, tufwete sungamenanga vo “o lusambulu lua Yave luvwamisanga.”—Ngana 10:22.
2:15, 18. Yave wakasakesa Ayuda babadika lumbu ya kusentu muna kuyivana mu salu kia tunga tempelo, yo lembi badika mana mavioka vava bayambula sala e salu kia tempelo. Diau adimosi mpe, oyeto tufwete badikanga zingu kia kusentu ekolo tusambilanga Nzambi eto.
‘KE MU NKUMA KO, KANSI MUNA MWAND’AME’
Muna lubantiku lwa salu kiandi kia kingunza, Zakariya wakasakesa Ayuda ‘bavutuka kwa Yave.’ (Zakariya 1:3) Muna mona-meso nana kamona, Zakariya wavoveswa vo Nzambi okala yo nkangu muna salu kia tungulula e tempelo yavana yimanisa. (Tala kunku kina yo ntu a diambu “Mona-Meso Nana Kamona Zakariya.”) E salu kia tungulula tempelo kiamanisa, kansi “ke mu ngolo ko, ngatu mu nkuma, kansi muna mwanda [Yave].” (Zakariya 4:6) Muntu nkumbu andi Ntombo “otunga tempelo a Yave” ye “vekala nganga vana kunda kiandi.”—Zakariya 6:12, 13.
Esi Betele batumini wantu benda yuvula nganga mu kuma kia mfionkonon’a lufwasu lwa Yerusaleme. Yave wavovesa Zakariya vo e mfionkonon’eya bafionkononanga mu kuma kia lufwasu lwa Yerusaleme ikala “s’eyangi ye kiese ye nkungi.” (Zakariya 7:2; 8:19) E sono yole yilende ungunza wa lufwasu lwa zula, ngunza za luvunu, ungunza wa Masia ye mvutulwa nkangu a Nzambi yiyikanga.—Zakariya 9:1; 12:1.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
2:1—Ekuma muntu katezelanga Yerusaleme yo nsinga? Nanga e vangu diadi salu kia tunga yaka ya mbanza disonganga. Mbasi wavovesa muntu vo Yerusaleme yisayana yo taninwa kwa Yave.—Zakariya 2:3-5.
6:11-13—E kolowa kavwikwa Yosua wa Ngang’ambuta nga yankitula se ntinu ye nganga? Ve, Yosua kakala mu luvila lwa Kintinu kia Davidi ko. E kolowa kiandi kinganga kia Masia yasonganga. (Ayibere 6:20) Ungunza wa “Ntombo” walungana kun’ezulu muna Yesu Kristu wa Ntinu ye Nganga. (Yeremiya 23:5) Nze una Yosua kakadila se ngang’ambuta kw’Ayuda vava bavutuka mu tungulula tempelo, Yesu mpe Ngang’Ambuta muna nsambila aludi muna tempelo ya Yave ya mwanda.
8:1-23—E mambu kumi meyikwanga mu tini yayi nkia ntangwa malungana? Kuna mfoko a konso diambu tutanganga e mvovo emi “i wau wuwu kavovele o Yave a vu.” Muna mvovo miami Nzambi osianga nsilu wa twasa luvuvamu kwa nkangu andi. Makaka malungana muna tandu kia makumasambanu vitila Kristu, kansi mawonso malungana muna mvu wa 1919 wa tandu kieto yovo melungananga owau.a
8:3—Ekuma Yerusaleme yiyikilwanga vo “Mbanz’aziku”? Una ke yifwasilu ko muna mvu wa 607 vitila Kristu, Yerusaleme “mbanz’ambangiki” yakala. Anganga y’angunza akwa umpuki bakala, o nkangu ke wakala ye kwikizi ko. (Sefaniya 3:1; Yeremiya 6:13; 7:29-34) Kansi, vava kiatungululwa e tempelo, o nkangu wakutakananga mu sambila Yave, bavovanga e ludi y’oma ma nsambil’avelela. Muna kuma kiaki, e Yerusaleme yayikilwa vo “mbanz’aziku.”
11:7-14—Ayeyi i nsasa nkawu kabonga Zakariya emi miayikilwa vo “Wete” yo “Mbunda”? Zakariya oyikilwanga vo “ndikidi mameme mamponda”—wantu bena nze mameme meyiwanga kwa mfumu zau. Muna salu kiandi kia kimvungudi, Zakariya, okedi se kini kia Yesu Kristu. O Yesu watumwa kwa nkangu wakanga ekangu yo Nzambi, kansi oyau ke bantambula ko. O nkawu wa “Wete” kabonga usonganga vo Nzambi o sukisa ekangu dia Nsiku kakanga y’Ayuda yo yambula kubasonga o wete. O nkawu “Mbunda” usonganga vo ekangu dia ungudi diakala vana vena Yuda ye Isaele difokoka.
12:11—Nki i “dilu kia Kadaderimone muna ndimb’a Mengidone”? Yosiya wa Ntinu a Yuda wavondwa muna vita kwa Faro-neko wa ntinu a Engipito muna “ndimb’a Mengidone,” wadilwa mu mvu miayingi. (2 Tusansu 35:25) Ikuma vo, e “dilu kia Kadaderimone” nanga i dilu kia lufwa lwa Yosiya.
Elongi kwa Yeto:
1:2-6; 7:11-14. Yave oyangalalanga mu kuma kia asumuki ana betambulwilanga e tumbu yo viluka o ntima yo kunsambila ye nsi a ntima wawonso. Kuna diak’e sambu, ke wanga ko e sambu ki’ana ‘balembi wunikina, basakidi tundidika evembo, yo kak’o matu yo lembi wa’ e nsangu zandi.
4:6, 7. Ka vakala diambu diampasi ko dialenda kakidila mwand’a Yave mu fila salu kia tungulula e tempelo yakuna mfoko. O lukwikilu lwasikila muna Yave lulenda kutusadisa mu sunda e mpasi zawonso tumonanga muna salu kia Nzambi.—Matai 17:20.
4:10. Muna lusadisu lwa Yave, Zerubabele yo nkangu bafokola tunga e tempelo mun’owu wa nkanikinu mia Nzambi. Wantu alembi lunga balenda kwau bunda e vuvu muna Yave.
7:8-10; 8:16, 17. Muna tondwa kwa Yave, tufwete songanga unsongi, walakazi, nkenda yo vovanga e ludi muntu yo nkw’andi.
8:9-13. O Yave muna kutusambula ‘o moko meto mafwete kala masiama’ muna salu katuvana. Ediadi dikutusadisa mu kala ye luvuvamu, y’etininu yo kumika kimwanda kieto.
12:6. Awana bevitang’o ntu vana vena nkangu a Yave bafwete kala nze ‘nkengwa kia tiya’—muna salanga y’etima diawonso.
13:3. E kwikizi kieto muna Nzambi aludi ye nkubik’andi kifwete vioka kina tusonganga kw’akaka, kana nkutu awana tuluta zolanga.
13:8, 9. Avengomoki ana kabembola Yave ndonga bakala, ndambu y’ezole ya nsi. Ndambu etatu kaka yamikwa muna tiya. Mu lumbu yeto awana bevovanga vo Akristu muna Kikristu kia Kimpangila ndonga bena, o Yave wababembola. Lutangu lwakete kaka lwa Akristu akuswa, ‘bevovelelanga nkumbu a Yave’ yo tambulwila ofimpwa. Mayingi bevanganga kumosi ye mpangi zau za mameme makaka mesonganga ziku vo ke Mbangi za Yave mu mvovo miankatu ko.
Utukasakese mu Sala Y’etima Diawonso
Ungunza wa Kangai ye Zakariya adieyi ulenda vanga mu zingu kieto o unu? Avo tubadikidi una nsangu zau zakasakesela Ayuda mu sala e salu kia tungulula e tempelo, dilenda kutukasakesa mu kala y’etima muna samuna e nsangu za Kintinu yo kitula wantu s’alongoki.
Zakariya wasakula vo Masia ‘okwendela van’ebuluku,’ oyekolwa muna “palata makumatatu,” yo vondwa kimana “o mameme mamwangana.” (Zakariya 9:9; 11:12; 13:7) Kieleka, obadika e ndungana ya ungunza wau wa Masia kasong’o Zakariya dilenda kumika lukwikilu lweto! (Matai 21:1-9; 26:31, 56; 27:3-10) E vuvu kieto muna Diambu dia Yave ye muna nkubika a luvuluzu lweto kikumamene.—Ayibere 4:12.
[Mvovo Vana Yand’a lukaya]
a Tala Eyingidilu dia 1 dia ngonde Yanuali ya mvu wa 1996, lukaya lwa 9-22 mu kimputu.
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 16]
Nki’ekani basakulwila Kangai ye Zakariya wa ngunza?
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 18]
Awana bevitang’o ntu aweyi balenda kadila ‘nze nkengwa za tiya’?
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 19]
Mona-meso Nana Kamona Zakariya
1:8-17: Yisonganga e ziku vo e tempelo imanisa otungwa, e Yerusaleme ye mbanza zakaka muna Yuda zisambulwa.
1:18-21: Yisiang’o nsilu a mbaninu a ‘mpaka zau ziyá zamwanganisa Yuda’ i sia vo tuyalu twawonso twasianga nsambil’a Yave e kitantu.
2:1-13: Kisongang’e ziku vo Yerusaleme yisayana, o Yave otanina yo nze “yaka kia tiya kizietele” yo.
3:1-10: Kisonganga vo Satana wafilanga awana basianga e salu kia tempelo e kitantu, Yosua wa Ngang’ambuta wavuluzwa yo veleleswa.
4:1-14: Kisongang’e ziku vo e nkaku wakala nze mongo ukatulwa, Mfumu Zerubabele ofokola e salu kia tunga e tempelo.
5:1-4: Kisonganga vo e yimpumbulu ina ke yatumbwa ko isinga fwaswa.
5:5-11: Kizayisanga e mbaninu a umpumbulu.
6:1-8: Kisianga o nsilu a lutaninu lwa mbasi.