Malongi Masikila Muna Sansa Wana

“KIMBUTA kia mvu 19 yakala, kwanda yazingilanga ye mase ye yitu yame, kiakala wakubama ko mu kala ngudi,” u kavova Ruth vava kayimita e nkumbu antete. Yandi mosi kawutuka muna vumu kia ngw’andi, katoma longwa oma ma kingudi ko. Akweyi ozevo kalenda bakila malongi masikila?

O Jan, una vo s’ese dia wana wole bena vo s’ambuta osungamenanga vo: “Kuna lubantiku yabanzanga vo ndenda sans’o wana, kansi kialwaka vanda ko, yayiza bakula vo kina ye zayi wafwana ko.” Amase ke bazeye ko kana nkia luludiku bafwete landa ye akweyi balenda wana lusadisu mu sansa wan’au.

Mase mayingi o unu besadilanga Internet. Nanga olenda kiyuvula kana malongi momo malenda kala masikila? Vena ye kuma kiasikila mu kuyikenga. Nga ozeye ndiona okuvananga malongi muna Internet? Nga yau kibeni betoma longanga wan’au? Ka lukatikisu ko, ofwete toma keba mu diambu dia esi nzo aku. Nze una tumwene mun’elongi divitidi, ezak’e ntangwa kana nkutu malongi m’akwa ngangu za nza ke mekalanga masikila ko. Ozevo, akweyi olenda bakila malongi masikila?

Nto imosi kaka yasikila ina olenda bakila malongi masikila mu sansa o wana, i Yave wa Nzambi w’Etuku dia zingu kia nzo. (Efeso 3:​15) Yandi kaka una ye ngangu zasikila. Muna Nkand’a Nzambi una vo i Diambu diandi, ovananga malongi masikila, mafwana bundwa e vuvu. Malongi momo nluta metwasanga muna zingu kia wantu. (Nkunga 32:8; Yesaya 48:​17, 18) I dieto dia sadila malongi mama.

Akazi ayingi vava bayuvulwa kana nki kiabasadisa mu sansa wan’au yo kituka s’ambuta ana bevuminanga Nzambi, bavutula vo mu sadila malongi ma Nkand’a Nzambi. Bamona vo malongi ma Nkand’a Nzambi mafwana bundwa e vuvu nze una mabundwanga e vuvu vava Nkand’a Nzambi wasonekwa.

Vaulanga e Ntangwa ya Kalanga Vamosi yo Wan’aku

Vava Catherine wa ngudi a wana wole kayuvulwa kana nkia longi diatoma kunsadisa, vana vau wavutula vo, Nsiku 6:⁠7. Uvovanga vo: “Watoma mo longel’o [nsiku mia Nkand’a Nzambi] wan’aku, wamokena wo vav’ofongele muna nzo, yovo se kiya yovo leka yovo sikama.” Catherine wazaya wo vo muna lemvokela luludiku lolo, kafwete kalanga vamosi yo wan’andi.

Nanga olenda vova vo: ‘Ediadi diasazu muna vova kansi diampasi mu vanga.’ Wau vo o se ye ngudi bafwete kwenda mu salu muna lenda lungisa ulolo wa nsatu za zingu kia nzo, aweyi amase balenda vaulwila e ntangwa mu kalanga vamosi yo wan’au? O Torlief ona se una ye atekelo, wavova vo e nsabi muna sans’o wana i sadila malongi mena muna nkand’a Nsiku. Natanga mwan’aku konso kuna okwenda, elau dia mokena kwiza kaka dikwiza. Torlief wavova vo: “Yasalanga kumosi yo wan’ame. Twakangalanga kumosi. Vamosi twadilanga.” Nkia ndandu diantwasila? Wavova vo, “o wan’eto betoma mokenanga yeto kondwa wonga.”

Adieyi tulenda vova kele vo e moko kizengokene yo kituka se diampasi mu vutukila kio? Ezak’e ntangwa ediadi dilenda bwa, vava wana benungunukanga e ntela. O vaulang’e ntangwa ya kalanga yau vamosi dilenda sadisa. Ken, wa nkaz’a Catherine wavova vo o mwan’au ankento vava katuluka wavova vo o s’andi ke ngwe ambote ko. E fu kiaki ke kianzenza ko kuna kwa wana betulukanga. Adieyi kavanga o se? O Ken wavova vo: “Yabaka e nzengo za kalanga yandi ntangwa zayingi, kunyuvula mana keyindulanga ye mana mekunkendelekanga. Evangu diadi diasadisa kikilu.” (Ngana 20:⁠5) Kansi, o Ken wavova vo walenda vanga kikundi kiaki kadi e moko muna nzo au ke kiakala diambu dianzenza ko. “Omono yo mwan’ame ngwizani ambote twakala yau, kakalanga ye wonga wa mokena yame ko, wampovesanga mawonso kakalanga mau,” u kavova o Ken.

Lufimpu lumosi lwavangama mu lumbu yayi lusonganga vo, o wana yau betoma yikanga vo amase ke bevaulanga ntangwa yafwana ko mu kalanga yau vamosi. Ozevo, ekuma olembi sadila elongi dia Nkand’a Nzambi? Vaulanga ntangwa yafwana mu kalanga vamosi yo wan’aku, muna ntangwa nsaka, ntangwa salu, muna nzo ye vava nukangalanga, vava osikama muna menemene ye mu fuku una kulele ko. Avo dilendakana ubanata konso kuna okwenda. Nze una usonganga Nsiku 6:​7, ke vena diambu ofwete vingisa ko va fulu kia kalanga vamosi yo wan’aku.

Ubalonga Fu Yambote

Mario, una vo se dia wana wole wavova: “Songa zola kwafwana kwa wan’aku ye ubatangilanga.” Kansi, kuvangi wo mu sikamesa kaka luzolo lwau ko muna tanga. Ofwete kubalonga bazaya swasanesa owete yo bi. Mario wakudikila vo: “Longokanga yau o Nkand’a Nzambi.”

Muna kuma kiaki, Nkand’a Nzambi uwondelelanga amase vo: “Ke nufungisa wan’eno makasi ko: nubatongonona muna ndonga yo lusansu lua Mfumu.” (Efeso 6:⁠4) Dialudi vo, e diambu dikondwanga muna nzo zayingi o unu i longa wana e fu yambote. Akaka bebanzanga vo vava wana bekola balenda kuyibakila e nzengo mu mana bevanga. Nga i wau mpe oyindulanga ongeye? Nze una nitu a mwana ivavilanga madia mambote muna kumama yo kala yo vimpi wambote, diau adimosi mpe e ngindu yo ntima mwana, luludiku uvwanga o mfunu. Kele vo wan’aku ke balongokele fu yambote ko muna nzo, betanginina e fu y’akundi au a sikola ye alongi ye kw’akaka.

Nkand’a Nzambi usadisanga mase mu longa wan’au o swasanesa weto yo bi. (2 Timoteo 3:​16, 17) Jeff wa nkuluntu azikuka ona wasansa wana wole ovovanga vo: Sadila Nkand’a Nzambi muna longa fu yambote kwa wana. “O sadila Nkand’a Nzambi diasadisa wana mu bakula una Mvangi kebadikilanga e diambu, ke nze una Se yovo Ngudi bebadikilanga dio ko. Tuayambulanga vo Nkand’a Nzambi wasala muna ntima ye ngindu za mwana. Muna singika e fu yovo ngindu zambi za mwana, tuavaulanga e ntangwa mu vava e sono kifwene. I bosi tualombanga vo yandi kibeni katanga e sono. Nkumbu miayingi, o mwana wavaikisanga mansanga vava kamananga o tanga e sono. Ediadi diatusivikisanga. Nkand’a Nzambi mayingi wavanga ke mu konso diambu twavova yovo vanga ko.”

Muna Ayibere 4:12 tutanganga vo: ‘E diambu dia Nzambi diamoyo ye nkuma . . . dizeye mpambula za mbalu yo makani ma ntima.’ Mambu masonama muna Nkand’a Nzambi ke ngindu za wantu ko ngatu ngangu z’awana kasadila Nzambi mu soneka wo. Kansi, i ngindu za Nzambi. Ekiaki, i kuma malongi ma Nkand’a Nzambi menena maswaswana ye malongi makaka. Vava osadilanga Nkand’a Nzambi mu longa wan’aku, okubasadisa mu kala ye ngindu za Nzambi muna kuma kia diambu. Malongi maku mekala mankuma, yo lenda mo kotesa muna ntim’a mwan’aku.

Catherine tutekele yika wakwikila diambu diadi yo vova vo: “Konso diambu diakalanga e mpasi mu singika, Nkand’a Nzambi watuvananga luludiku lwasikila, yo kututwasila nluta miayingi.” Nga olenda sadila Nkand’a Nzambi mu longa mwan’aku kazaya swasanesa owete yo bi?

Kala yo Ntim’anleka

Paulu wa ntumwa diambu diakaka diamfunu kayika dilenda sadisa mu sansa o wana. Wakasakesa Akristu akw’andi vo: “O unleka weno, mbula wazayakana kwa wantu awonso.” (Filipi 4:⁠5) Kieleka, ediadi divavanga vo twayambulanga wan’eto bamonanga o unleka weto. Zaya wo vo nkwa ntim’a nleka, “ngangu za ntandu” kesonganga.​—⁠Yakobo 3:⁠17.

O ntim’anleka nkia mfunu una muna sansa o wana? Ekolo tukubavananga lusadisu lwawonso tulenda, ka tulunga-lunganga mavangu mau mawonso ko. Kasikil’owu, Mario tutekele yika, una vo mosi muna Mbangi za Yave osungamenanga vo: “Ntangwa zawonso twakasakesanga wan’eto mu kuma kia luvubu, salu kia ntangwa ke ntangwa ye sia etima mu salu yakaka ya mwanda. Twatoma dio kiesesa vo eyayi i salu bafwete bakila nzengo vava ntangwa ifwana.” Nkia nluta diatwasa? O unu kiaki, wan’au bakota mu salu kia ntangwa ke ntangwa.

Muna Kolosai 3:​21, Nkand’a Nzambi uwondelelanga mase vo: “Ke nutokanisa wan’eno ko, benkwa dimbula vuvu.” Catherine oyangalelanga e sono kiaki. Vava mase beyambulanga sadila e sono kiaki, difilanga wana mu funga makasi yo vava vanga mana mabasundidi e tezo. Kansi, Catherine wavova vo: “Kuvavi mana masundidi tezo kwa wana ko ngatu vava vo bavanga mana olendang’o vanga ongeye.” Catherine una vo mosi mpe muna Mbangi a Yave, wakudikila vo: “Yambula vo o sadila Yave kwakala se diambu diakiese.”

Jeff, tuyikidi kala wavana luludiku olu lwamfunu: “Vava wan’eto bekulanga ke diambote ko dia kakilanga ntangwa zawonso dina belombanga. Dilenda kubakendeleka, yo kuyimwena nze yau bena mu pelezo. Muna venga e diambu diadi, tufwete vavanga mpe o vanga mana belombanga.”

“Ediadi diamfunu kikilu,” u kavova o Jeff. “Vena ye mambu makaka mana tumonanga vo ke mena kwandi mambi ko, tuyambulanga vo wan’eto bavanga mo ye akaka. Ozevo, tukubafinamanga yo kubavovesa vo: ‘Nga nuzeye wo vo o nengandi yo nengandi oma y’oma bekubikanga? Nga ke nuzolele ko kwenda ko?’ Ezak’e ntangwa vava wana belombanga vo twabanata kuna bazolele kwenda, tusianga ngolo za kwenda yau kumosi kana nkutu vo twayoya twina. Tuvanganga wo mu venga kubakendeleka ntangwa zawonso.” O ntim’a nleka i wau uvavanga lungisa nsatu z’akaka lembi kulula nsiku mia Nkand’a Nzambi.

Nluta mia Sadila Luludiku lwa Nkand’a Nzambi

Mase mayingi tuyikidi ova ntandu owau s’anunu. Beyangalalanga vava bemonanga vo o wan’au besadilanga mpe malongi ma Nkand’a Nzambi mu sansa atekelo au. Nga ongeye mpe olenda baka e nluta muna malongi ma Nkand’a Nzambi?

O Ruth tuyikidi kuna lubantiku, vava kakituka se ngudi ezak’e ntangwa oyandi yo nkaz’andi kebazayanga owu wa vanga ko. Kansi, ke bakwamanana ye zingu kia mpila yayi ko. Bavwa malongi masikila ma Nkand’a Nzambi. Mbangi za Yave bevaikisanga nkanda miayingi milenda sadilwa mu longoka Nkand’a Nzambi, e nkanda miami milenda sadisa mase mu sansa wana. E miaka muna nkanda miami i nkanda Aprenda do Grande Instrutor, Tusansu twa Nkand’a Nzambi, Os Jovens Perguntam​—⁠Respostas Práticas, ye O Maior Homem Que ja Viveu. Torlief, wa nkaz’a Ruth wavova vo: “O unu malongi masikila ma Nkand’a Nzambi mena vana moko ma mase. Kele vo basadidi mo, mekubasadisa mu sunda nkakalakani zawonso za sansa o wana yavana bekituka s’ambuta.”

[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 7]

Mase ma ngangu bekubikanga e nsaka za wan’au

[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 5]

Mana Bevovanga AKWA NGANGU . . . Dina Kevovanga NKAND’A NZAMBI

Muna Songanga Zola:

Muna nkand’a Nguka za Yimbevo ya Ntu ya Wan’akete, wa mvu a (1928), o dotolo John Broadus Watson wavovesa mase vo: “Ke nubimba yovo fiba” wan’eno ko. “Ke nubayambudi ko vo bavwanda mu nkata zeno.” Kansi, ke kolo ko muna Nkand’a Nossos Filhos, (Malusu, 1999), Dotolo Vera Lane yo Dorothy Molyneaux bavova vo: “O lufimpu lusonganga vo, e yingyana-ngyana yilembi bimbwa yovo lembi songwa o zola ke yitoma nungunukanga ko.”

Nswaswani ye malongi ma wantu, muna Yesaya 66:12 tutanganga vo, o Nzambi osonganga o zola kwa nkangu andi. Diau adimosi mpe, vava alongoki a Yesu basima nkangu walembi nata yingyanangyana kwa Yesu, yandi wabasemba yo vova vo: ‘Nuyambula yingyanangyana yiza kwa mono; ke nubasimi ko.’ I bosi, “ubawonzakene muna moko mandi, ubasambwidi.”​—⁠Maku 10:​14, 16.

Muna Kubalonga e Fu Yambote:

Dotolo Bruno Bettelheim wasoneka mu Zulunalu New York Times ya mvu a 1969 vo, “o wana bafwete yambulwa bavanga mana bazolele yo baka nzengo za yau kibeni, lembi yikwa kwa [mase] mau.” Kansi, vioka mvu 30, Dotolo Robert Coles wa nsonekesi a nkanda Inteligência Moral dos Filhos, (1997) wavova vo: “O wana luludiku bavwidi o mfunu muna zingu yo longwa fu ya nkal’ambote” kwa mase ye kw’ambuta zakaka.

Muna Ngana 22:​6, amase mevoveswanga vo: “Tongonwena (yovo longa) mwana muna nzila kekwenda, vava kenunuva, kekatuka mo ko.” E mvovo wa Kiyibere wasekolwa vo “tongonwena” una ye nsasa vo “lubantiku,” ediadi disongele vo, longa mwana tuka kuna lubantiku. Amase bekasakeswanga mu yantika longa wan’au e fu yambote tuka muna kinsedia. (2 Timoteo 3:​14, 15) Mana belongokanga tuka muna kinsedia ke bevilakananga mo ko.

Muna Kubavananga e Tumbu:

Muna nkanda Forte Tendência da Vontade dos Filhos (1978), dotolo James Dobson wasoneka vo: “E tumbu kia se dianzodi, longi diamfunu. Kivengesanga e fu yambi muna mwana.” Kuna diak’e sambu, muna nkanda, O Cuidado de Bebê e da Criança, (1998), o Dotolo Benjamin Spock wavova vo: “O wanda, kulonganga o wana vo o mbuta una yo nswa wa vanga dina kazolele, kakala ye ndungidi yovo ve.”

Nkand’a Nzambi uvovanga mu kuma kia vana tumbu vo: “O lubamba yo lusembo luvana ngangu.” (Ngana 29:​15) Kansi, ke wana awonso ko bevavanga vo bawandwa muna kubatumba. Muna Ngana 17:10 tutanganga vo: “Lusembo luluta sina muna mbakuzi ke mu nkam’a ngwandwa mun’ezowa ko.”

[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 5]

Sadila o Nkand’a Nzambi muna kotesa elongi mu ntima