Yave Osengomonanga ‘Mambu Mesinga Vangama’
“I lusengomono lua Yesu Kristu luamvana Nzambi kasonga ntaudi zandi, o mambu mana mena vo, sa mavangama.”—LUS. 1:1.
NKIA MVUTU OVANA?
Nkia ndambu ya teke isunzulanga Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana?
Yoane aweyi kayikila ngwizani a Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana ye Nações Unidas?
Daniele ye Yoane adieyi bavova mu kuma kia lufwasu lwa ayadi a nza?
1, 2. (a) O ungunza wa Daniele ye Yoane adieyi ulenda kutufila mu vanga? (b) Aki nani besunzulanga ntu sambanu miantete mia bulu?
E MFWANANI a ungunza wa Daniele ye Yoane ikutusadisanga mu bakula mambu mayingi mebwanga mu nza o unu ye mana mesinga bwa kuna sentu. Adieyi tulenda longoka muna tezanesa mona-meso kia bulu kiasongwa kwa Yoane ye lusansu lwa Daniele luyikanga bulu kiansisi kiakala ye mpaka kumi ye mpila Daniele kasasila ndozi a teke? O umbakuzi wa ungunza wau adieyi ulenda kutufila mu vanga?
2 Yambula twafimpa ntete mona-meso kia bulu kiasongwa kwa Yoane. (Lus. kapu kia 13) Nze una twalongokele mun’elongi divitidi, e ntu sambanu miantete mia bulu, Engipito, Asuri, Babele, Madai-Parasi, Ngerekia ye Roma misunzulanga. Yau awonso basia mbongo a nkento kimbeni. (Etu. 3:15) O luyalu lwa Roma lwa sunzulanga ntu a sambanu wa bulu, lwakwamanana yala mu mvu miayingi vava Yoane kasoneka mona-meso kiandi. Kuna sentu, o ntu wansambwadi wadi vinga vana fulu kia Roma. Nkia luyalu lwa ngolo lwa nz’amvimba lusunzulanga ntu wansambwadi? Aweyi lukadila ye mbongo a nkento?
LUYALU LWA GRÃ-BRETANHA YE ESTADOS UNIDOS
3. E bulu kiansisi kina ye mpaka kumi nani kisunzulanga? E mpaka kumi aki nani zisunzulanga?
3 Avo tutezanese mona-meso kia Yoane ye kia Daniele mu kuma kia bulu kina ye mpaka kumi, tulenda bakula ntu nsambwadi mia bulu kiyikwanga muna Lusengomono kapu kia 13.a (Tanga Daniele 7:7, 8, 23, 24.) E bulu kina kamona Daniele Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Roma kisunzulanga. (Tala fwaniswa muna lukaya lwa 12-13.) Muna tandu ki’etanu, o Luyalu lwa Roma lwayantika vambana mu tuyalu twakete. E mpaka kumi zavaika muna ntu a bulu kiansisi, yintinu yatuka muna luyalu lwalu zisunzulanga.
4, 5. (a) Adieyi diavanga mpak’akete? (b) Nani osunzulanga ntu wansambwadi wa bulu kiansisi?
4 E mpaka yá yovo yintinu yá yavaika muna ntu a bulu kiansisi, yatoma tundidikwa. E mpaka “yakete” yakosomona mpaka tatu zakaka. Ediadi dialungana vava etunda dia luyalu lwa Grã-Bretanha diawokela. O Luyalu lwalu lwakala se vu kiantete kia Luyalu lwa Roma. Yamuna tandu kia 17, e Grã-Bretanha ke yakala y’etunda ko dina diakala ye nsi tatu zakaka muna wisa kia Roma, Espanha, Holanda ye França. E Grã-Bretanha yayantika vempola tuyalu twa nsi zazi ye tunda diau. Muna tandu kia 18, e Grã-Bretanha yayantika kituka se luyalu lwangolo lwa nz’amvimba. Kansi, ke lwakituka se ntu ansambwadi ko wa bulu.
5 Kana una vo Grã-Bretanha yakituka se luyalu lwangolo, e nsi za América ya Node zakala muna wisa kiandi, zabaka kimpwanza. I bosi, o luyalu lwa Estados Unidos lwayantika kumama muna lusadisu lwa makesa ma Grã-Bretanha. Tuka muna lumbu kia Mfumu kiayantika muna mvu a 1914, o luyalu lwa Grã-Bretanha lwawokesa etunda dia kintinu kiandi mu nza yawonso. E kimvwama kia Estados Unidos mpe kiatoma wokela.b Muna Vit’Antete ya Nz’Amvimba, Estados Unidos ye Grã-Bretanha bakanga ekangu dia kintinu. O ntu wansambwadi wa bulu wabundumuka muna Luyalu lwangolo lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana. O luyalu lwalu aweyi lwakadila ye mbongo ankento?
6. O ntu ansambwadi adieyi wavanga kwa nkangu a Nzambi?
6 Vava lumbu kia Mfumu kiayantika, ke vavioka kolo ko o ntu ansambwadi wayantika bangika nkangu a Nzambi i sia vo nsadiswa za abunzi a Kristu ova ntoto. (Mat. 25:40) Yesu wasonga vo muna kolo kia nkal’andi, nsadiswa za mbongo bekala muna salu kiau ova ntoto. (Mat. 24:45-47; Ngal. 3:26-29) O Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana lwanwanisa akwikizi awaya. (Lus. 13:3, 7) Muna kolo kia Vit’Antete ya Nz’Amvimba, o luyalu lwalu lwabangika nkangu a Nzambi, lwasima nkanda miau yo sia mu pelezo awana bavitang’o ntu muna buka kia ntaudi akwikizi yo lulungalalu. O ntu wansambwadi wa bulu waningamesa e salu kia umbangi mu fikolo. Wau vo Yave wateka zaya lubangamu lwalu, wasengomona lo kwa Yoane. Nzambi wavovesa mpe Yoane vo buka ki’ezole muna mbongo ankento, kiadi vutukila e salu kia umbangi. (Lus. 11:3, 7-11) O unu lusansu lwa selo ya Yave lusonganga vo diambu diadi diavangama kieleka.
LUYALU LWA ANGLO-AMERICANA YE TAMBI YASANGWA TADI YE TÛMA
7. Nkia ngwizani ina vana vena ntu wansambwadi wa bulu kiansisi ye teke kiampwena?
7 Nkia ngwizani ina vana vena ntu wansambwadi wa bulu kiansisi ye teke kiampwena? O luyalu lwa Grã-Bretanha ye Estados Unidos mu luyalu lwa ngolo lwa Roma lwatuka. Adieyi tuvova mu kuma kia nkwaka mia malu ma teke? E nkwaka mia malu ma teke kiaki ma tadi ye tûma. (Tanga Daniele 2:41-43.) E mvovo miami betela mina ye ntangwa ya sengomoka ntu wansambwadi, i sia vo Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana. Nze una kima kiasangwa tadi ye tûma ke kikadilanga ngolo ko, diau adimosi mpe, o Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana ke luna ye ngolo ko. Ke lwafwanana ko ye luyalu lwa Roma muna lwatuka. Mu nkia mpila?
8, 9. (a) O Luyalu lwa Nz’amvimba lwa nsambwadi aweyi lunina lwangolo nze tadi? (b) Aki nani besunzulanga tambi ya teke ya tûma?
8 Muna ntangwa yayina, ntu wansambwadi wasonga e wisa kiandi nze tadi. Kasikil’owu, wasunda e Vit’Antete ya Nz’Amvimba. E ngolo za tadi za ntu wansambwadi zamoneka muna Vit’Anzole ya Nz’Amvimba.c Muna Vit’Anzole ya Nz’Amvimba mpe, o ntu wansambwadi wakala ye ngolo nze tadi. Kansi, kuna lubantiku, o luyalu lwasangwa tadi ye tûma.
9 Tuka kolo, selo ya Yave bevavanga bakula nsas’a tambi ya teke. E sono kia Daniele 2:41 kisonganga vo “kintinu” kimosi kaka kiasangwa tadi ye tûma, ke yayingi ko. Muna kuma kiaki, o tûma i nkubika zikitulanga Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana se lwatovoka ke mu luyalu lwa Roma ko lwakala lwa tadi. E tûma i “mbongo a wantu” yovo nkangu. (Dan. 2:43) Muna Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana, o nkangu utelamanga mu tanina zitu wa muntu, buka y’asadi kumosi ye nsi zakaka bevavanga kimpwanza. O nkangu ukululanga e ngolo za tadi za Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana. E ngindu zaswaswana bekalanga zau o nkangu ye ayadi besolwanga kwa buka kiakete kaka, diyoyesanga kana nkutu ayadi ana betoma zolwanga yo kubafila mu lembi lungisa mana besilanga nsilu. Daniele wavova vo: “I una kikala e kintinu ndambu ngolo, ndambu mbumukina.”—Dan. 2:42; 2 Tim. 3:1-3.
10, 11. (a) Adieyi dibwila “nkwaka” mia malu kuna sentu? (b) Adieyi tulenda vova mu kuma kia ntalu a nlembo mia teke?
10 Yamu wau, e Grã-Bretanha ye Estados Unidos bakinu mun’ekangu dia kintinu bakanga. Nkumbu miayingi, nzengo zimosi bebakanga muna mambu ma nza. O ungunza wa teke kiampwena ye bulu kiansisi usonganga e ziku vo Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana, ke lusinga vingilwa kwa luyalu lwakaka ko. Kana una vo luyalu lwalu ke lwafwanana ngolo ko ye nkwaka mia malu ma tadi, i sia vo luyalu lwa ngolo lwa Roma, ke lukuyifwasa ko.
11 Nga ntalu a nlembo mia tambi ya teke nsasa ina? Kasikil’owu, muna mona-meso yakaka, Daniele wayika ntalu zasikididi, nze ntalu za mpaka muna ntu mia bulu yaswaswana. E ntalu zazi nsasa zina. Kansi, vava kayika oma ma teke, Daniele kavova diambu ko mu kuma kia ntalu a nlembo. Muna kuma kiaki, nze una ntalu a nlembo mia moko ke minina ye nsasa ko, e ntalu a nlembo mia tambi mpe ke mina ye nsasa ko. Kansi, Daniele wayika vo nlembo miasangwa tadi ye tûma. Ungunza wau usonganga vo Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana i lukala ye wisa vava “etadi,” i sia vo, Kintinu kia Nzambi, kikosomona malu ma teke.—Dan. 2:45.
ANGLO-AMERICANA YE BULU KIA MPAKA ZOLE
12, 13. Nani osunzulanga e bulu kina ye mpaka zole? Nkia salu kesalanga?
12 Kana una vo Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana lwasangwa tadi ye tûma, e mona-meso Yesu kasonga kwa Yoane kisonganga vo luyalu lwalu lusinga vanga diambu diamfunu muna lumbu yambaninu. Mu nkia mpila? Muna mona-meso, Yoane wamona bulu kiakala ye mpaka zole kivovanga nze ngobodi. Nani kisunzulanga e bulu kiaki kina ye mpaka zole? E mpaka zazi zau zole, kintwadi kia tuyalu tole zisunzulanga. Muna mona-meso kiaki, Yoane Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana kamona diaka, kansi owau salu kiampwena lusalanga.—Tanga Lusengomono 13:11-15.
13 E bulu kiaki kina ye mpaka zole kifilanga wantu bavanga teke kia bulu. Yoane wasoneka vo e teke kia bulu kiadi moneka yo vila, i bosi kiadi bundumuka diaka. I diau kikilu diabwila nkubika yasikidiswa kwa Grã-Bretanha ye Estados Unidos eyi yakala y’ekani dia yikakesa yo sunzula yintinu ya nza.d E nkubika yayi yayikilwanga vo Liga das Nações yasikidiswa kuna mfoko a Vit’Antete ya Nz’Amvimba. E nkubika yayi yavila vava Vit’Anzole ya Nz’Amvimba yayantika. Muna kolo kia vita yayina, mun’owu wa ungunza wa Lusengomono, nkangu a Nzambi basamuna vo e teke kia bulu kiansisi kibundumuka diaka. Ediadi diavangama kieleka, e teke kia bulu kiabundumuka muna nkumbu a Nações Unidas.—Lus. 17:8.
14. Ekuma teke kia bulu kiyikilwanga vo ‘ntinu w’enana’?
14 Yoane wasonga vo e teke kia bulu i ‘ntinu w’enana.’ Ekuma kayikila kio vo ntinu? Ke kimonekanga ko nze ntu w’enana muna bulu kiansisi. Teke kia bulu kaka. E wisa kiandi kwa zula yawonso ina muna kintwadi kia Nações Unidas kitukanga, musungula kuna kwa Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana ona wasoka kio. (Lus. 17:10, 11) Kansi, Yoane wayikila e teke kiaki vo ntinu, kadi kiavewa e wisa mu sala e salu kisinga soba lusansu lwa nza yawonso.
E TEKE KIA BULU KIFWASA NKEMBI
15, 16. Nani osunzulanga nkembi oyikwanga muna mona-meso kia Yoane? Adieyi divangamanga muna mabundu o unu?
15 Yoane oyikanga nkento ofongele vana bulu kiambwaki. E bulu kiaki kiau akimosi kwandi ye teke kia bulu kia ntu nsambwadi. Nkento ndioyo oyikilwanga vo “Babele Anene.” (Lus. 17:1-6) Nkembi ndioyo i nsambila zawonso za luvunu kumosi ye Kikristu kia Kimpangila. E nkubika za nsambila zazi zisambulanga yo vava tumina teke kia bulu, i sia vo kintwadi kia Nações Unidas.
16 Kansi, muna lumbu kia Mfumu o maza mana mavwanda Babele Anene meyuma, i sia vo nkangu una ukunyikamanga uyambula kunyikama. (Lus. 16:12; 17:15) Kasikil’owu, vava teke kia bulu kiamoneka mu nkumbu antete, e nsambila za Kikristu kia Kimpangila zasunda e wisa muna Babele Anene, zakala ye wisa kiampwena muna nsi za Mputu. O unu, nkangu ke uyikamanga diaka nsambila zazi ko ngatu zitisa alongi au. Dialudi, ndonga bekwikilanga vo mabundu i tuku dia ntantani zayingi ova nza. Akwa ngangu ayingi y’akaka muna nsi za Mputu, bevovanga vo e wisa kia mabundu kifwete sukiswa ova nza.
17. Adieyi dibwila nsambila za luvunu ke kolo ko? Ekuma?
17 Kansi, o mabundu ke malembe-malembe ko mefwaswa. E wisa kia nkembi kikwamanana yo vava vukumuna atinu mun’owu wa luzolo lwandi yavana Nzambi kesia ngindu zandi muna ayadi awaya. (Tanga Lusengomono 17:16, 17.) Ke kolo ko Yave ofila ayadi a nza ya Satana besunzulwanga kwa Nações Unidas mu fwasa mabundu ma luvunu. Besukisa mvimba e wisa kiandi yo sanza mavwa mandi. Muna mvu miavioka, ndonga bayindulanga vo ediadi ke dilendi vangama ko. O unu, o nkembi mu sielumuka kena van’ekunda dia bulu kiambwaki. Kansi, kesinga bwa malembe-malembe ko. Kukinsalukisa kebwila mbwa ya nsoki.—Lus. 18:7, 8, 15-19.
LUFWASU LWA BULU LUFINAMENE
18. (a) Adieyi kisinga vanga e bulu kiansisi? Adieyi dibwa kuna mfoko? (b) Mun’owu wa sono kia Daniele 2:44 nkia yintinu yisinga fwaswa kwa Kintinu kia Nzambi? (Tala babu muna lukaya lwa 17.)
18 Vava kifwaswa mabundu ma luvunu, e bulu kiansisi, i sia vo nkubika za mbumba za nza ya Satana zinwanisa Kintinu kia Nzambi. Wau vo atinu a nza ke balendi sunda Kintinu kia Nzambi ko, benwanisa awana beyikamanga Kintinu kiaki ova nza. Muna kuma kiaki, benwana yo Nzambi. (Lus. 16:13-16; 17:12-14) Daniele wayika e vita yayi yansuka. (Tanga Daniele 2:44.) E bulu kiyikwanga muna Lusengomono 13:1, teke kiandi ye bulu kia mpaka zole besinga fwaswa emvimba.
19. Nkia ziku tulenda kala kiau? Adieyi tufwete vanga tuka owau?
19 Mu lumbu ya ntu wansambwadi wa bulu tuzingilanga. Yavana kifwaswa e bulu kiaki ke vemoneka diaka ntu akaka ko. Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana lukala ye wisa vava mabundu maluvunu mefukiswa. Mawonso meyikwanga muna ungunza wa Daniele ye Yoane melungana kieleka. Tuna ye ziku vo lufwasu lwa mabundu maluvunu ye vita ya Armangedo ifinamene. Nzambi wateka sengomona mambu mama. Nga tulemvokela lulukisu lwa ungunza wau? (2 Pet. 1:19) Eyayi i ntangwa tufwete kuyisia kun’e sambu dia Yave yo yikama Kintinu kiandi.—Lus. 14:6, 7.
[Mvovo Vana Yand’a lukaya]
a Muna Nkand’a Nzambi e ntalu ya kumi, nkumbu miayingi má kiamvimba isonganga. Muna kuma kiaki, e mpaka kumi i yintinu yawonso yatuka muna Luyalu lwa Roma.
b Kana una vo Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana lwakala muna mvu mia 1.700, Yoane wasonga vo luyalu lwalu lusengomoka muna lubantiku lwa lumbu kia Mfumu. Dialudi, e mona-meso kiasonama muna Lusengomono kialungana “muna lumbu kia Mfumu.” (Lus. 1:10) O ntu wansambwadi wa bulu i sia vo kintwadi kia luyalu lwa ngolo lwa nz’amvimba kiayantika muna Vit’Antete ya Nz’Amvimba.
c Daniele wasakula vo ntinu ndioyo wadi twasa lufwasu lwampwena muna ntangw’a vita yayina. Wavova vo: “Ofwantakesele kuna masivi.” (Dan. 8:24) Kasikil’owu, luyalu lwa Estados Unidos lwatuba bomba atômica zole zafwantakesa ntantu mosi a luyalu lwa Anglo-Americana.
d Tala nkanda Revelação Seu Grandioso Clímax Está Próximo! lukaya lwa 240, 241, 253.
[Babu kina muna lukaya lwa 17]
AKI NANI I ‘ATINU AWAYA AWONSO’?
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 17]
Ungunza wa Daniele 2:44 uvovanga vo, Kintinu kia Nzambi “kikosomona yo sukisa yintinu yayi yawonso.” Ungunza wau yintinu yisunzulwanga kwa teke kaka uyikanga.
Adieyi tuvova mu kuma ki’ayadi akaka a nza? Ungunza wa Lusengomono utoma kiesesanga e diambu diadi. Usonganga vo “ntinu mia nza yawonso,” bekutakana muna nwanisa Yave “muna vit’a lumbu kianene kia Nzambi wa Mpungu-ngolo.” (Lus. 16:14; 19:19-21) Muna kuma kiaki, e vita y’Armangedo ke ifwasa kaka atinu ana besunzulwanga kwa teke ko kansi, ifwasa tuyalu twawonso twa wantu.