A5
Nkumbu a Nzambi Muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu
Afimpi a Bibila bazeye wo vo nkumbu a Nzambi (יהוה) yasonama vioka fulu 7.000 muna Sono ya Kiyibere. Kansi, ayingi bevovanga vo nkumbu yayi ke yasonama ko muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu. Muna kuma kiaki, nsekola zayingi zampa za Bibila ke zisadilanga nkumbu Yave ko vava besekolanga Luwawanu Lwampa. Kana nkutu vava besekolanga e tini ya Sono ya Kiyibere eyi ina ye sono yá (יהוה), ayingi muna asekodi awaya besadilanga mvovo “Mfumu” vana fulu kia sadila nkumbu a Nzambi.
Kansi, e Bibila—Nsekola ya Nz’ampa, ke itangininanga fu kiokio ko. Kisadilanga nkumbu Yave mu tezo kia fulu 237 muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu. Mambu mole mamfunu mafila asekodi mu baka e nzengo zazi: (1) E sono ya Kingerekia tuna yau o unu bandulwa yabandulwa. Sono yayingi ya Kingerekia isadilwanga o unu yabandulwa vioka 200 za mvu tuka sono yantete yasonekwa. (2) Awana babandula e sono yayi bavingisa o mvovo wa Kingerekia Kyʹri·os, i sia vo, “Mfumu” vana fulu kia sono yá (יהוה) yovo babandulwila yo muna sono ina vo nkumbu Nzambi yateka katulwa.
E Buka kia Asekodi a Nsekola ya Nz’ampa babakula vo vena ye ziku kiampwena kisonganga vo e sono yá (יהוה) ina muna sono yantete ya Kingerekia. E nzengo zazi zatuka muna mambu malende:
E kopi za Sono ya Kiyibere yasadilwanga muna lumbu ya Yesu ye antumwa, yakala ye sono eyi (יהוה). Muna mvu miavioka, wantu akete kaka bakatisanga e diambu diadi. Kansi, tuka kiasololwelwa e kopi yantete ya Kiyibere lukufi ye Qumran eyi yasonekwa muna tandu kiantete, wantu ke bekatikisanga diaka diambu diadi ko.
Muna lumbu ya Yesu ye antumwa, e sono yayi (יהוה) yakala mpe muna Sono ya Kiyibere yasekolwa muna Kingerekia. Vioka mvu miayingi, akwa ngangu bayindulanga vo e sono yá (יהוה) ke yakala ko muna Septuaginta Grega yasekolwelwa mu Sono ya Kiyibere. Kansi, muna tandu kia 20, akwa ngangu bafimpulula tini yankulu ya nsekola ya Septuaginta Grega yasadilwanga muna lumbu ya Yesu. E tini yayi yakala ye Nkumbu a Nzambi muna masono ma Kiyibere. Dianu vo e kopi ya Sono ya Kingerekia yasadilwanga muna lumbu ya Yesu, yakala ye nkumbu a Nzambi. Kansi, muna tandu kia 4 T.K., sono yayingi ya Septuaginta Grega nze Códice Vaticano ye Códice Sinaítico ke yakala ye nkumbu a Nzambi ko tuka muna nkanda Tuku yakuna Malaki (muna fulu yakala ye nkumbu a Nzambi muna nkanda miami). Muna kuma kiaki, ke diasivi ko vo muna sono yalundwa tuka muna kolo kiakina, e nkumbu a Nzambi ke ina ko muna Luwawanu Lwampa yovo ndambu za Sono ya Kingerekia.
Yesu wavova vo: “Ngizidi muna nkumbu a Se diame.” Watoma songa mpe vo mu ‘nkumbu a Se diandi’ kasadilanga e salu kiandi
E Sono ya Kingerekia ya Kikristu iyikanga vo Yesu wasadilanga nkumbu a Nzambi yo zayisa yo kwa akaka. (Yoane 17:6, 11, 12, 26) Yesu wavova vo: “Ngizidi muna nkumbu a Se diame.” Watoma songa mpe vo mu ‘nkumbu a Se diandi’ kasadilanga e salu kiandi.—Yoane 5:43; 10:25.
Wau vo e Sono ya Kingerekia yavumunuinua kimana yakudikilwa muna sono ya Kiyibere, ke yadi kwenda betela ko kele vo nkumbu a Yave yavila kuna kinsalukisa. Muna tandu kiantete, Yakobo wa nlongoki wavovesa akuluntu kuna Yerusaleme vo: “Simeone watoma samuna una Nzambi kasongela dienga diandi kwa esi zula muna nkumbu antete, kimana kasola vana bena o nkangu muna nkumbu andi.” (Mavangu 15:14) Yakobo kadi vova diambu diadi ko kele vo wantu muna tandu kiantete ke bazaya nkumbu a Nzambi ko ngatu sadila yo.
E nkumbu a Nzambi yasonama mu mpila yankufi muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu. Muna Lusengomono 19:1, 3, 4, 6, e nkumbu a Nzambi yayikakeswa muna mvovo “Aleluya.” I mvovo wa Kiyibere una ye nsasa vo “Nukembelela YA.” “YA” i mpila yankufi ya yikila e nkumbu Yave. E nsasa za nkumbu zayingi ziyikwanga muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu mu nkumbu a Nzambi zatuka. Nkanda miayingi misasilanga vo e nkumbu a Yesu ina ye nsasa vo “Yave i Mvuluzi.”
E nkanda miankulu mia Ayuda misonganga vo Akristu Ayuda basadilanga e nkumbu a Nzambi muna nkanda miau. O nkanda Tosefta wasonama e nsiku, wasonekwa muna mvu 300 wa T.K., uvovanga mu kuma kia nkanda mia Akristu miayokwa muna Lumbu kia Vundu vo: “E nkanda mia Ateleki a Nsangu Zambote ye mia minim [i sia vo, Akristu Ayuda] miyokelo vana tiya. Kansi, miayokwa kumosi ye nkumbu a Nzambi yakala mo.” O nkanda wau uyikanga mpe Rabino Yosé wa musi Ngalili wazinga muna lubantiku lwa tandu kia 2, wavova vo: “Muna lumbu yankaka ya lumingu, e nkumbu a Nzambi yazengwanga [i sia vo, muna nkanda mia Akristu] muna fulu yasonamena yo lundwa, i bosi nkanda miayokwanga.”
Akaka muna akwa ngangu befimpanga oma ma Nzambi bevovanga vo e tini ya Sono ya Kiyibere yasonama nkumbu a Nzambi ina mpe muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu. Vana nsi a ntu a diambu “O Tetragrama no Novo Testamento,” e Dicionário Bíblico Anchor ivovanga vo: “Vena ye ziku kisonganga vo e Tetragrama, i sia vo, nkumbu a Nzambi, Yahweh, yasonama muna Luwawanu Lwampa muna fulu yawonso iyikanga e mvovo mia Luwawanu Lwankulu.” George Howard wa nkwa ngangu wavova vo: “Wau vo e Tetragrama yasonekwanga muna nsekola za Sono ya Kingerekia [Septuaginta] eyi yasadilwanga muna dibundu diankulu, tulenda kwikila vo asoneki a Luwawanu Lwampa vava bayikanga e mvovo mia sono ya Kiyibere, Tetragrama ke yakatulwa ko.”
Asekodi a Bibila ana basadila nkumbu a Nzambi muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu. Akaka muna asekodi awaya basadila nkumbu yayi vitila Nsekola ya Nz’ampa yavaikiswa. E nkumbu z’asekodi ye nsekola zau: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, yasekolwa kwa Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, yasekolwa kwa Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, yasekolwa kwa George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, yasekolwa kwa W. G. Rutherford (1900); The New Testament Letters, yasekolwa kwa J.W.C. Wand, wa Bispo a Londres (1946). Vana ntandu, vava Pablo Besson kasekola Luwawanu Lwampa muna ndinga Espanhol muna lubantiku lwa tandu kia 20, wasadila nkumbu “Jehová” muna Luka 2:15 ye Yuda 14, wasadila mpe nkumbu yayi vana yand’a lukaya mu tezo kia sono 100 mu songa vo muna fulu yayina nanga mwakala ye nkumbu a Nzambi. Vitila nsekola zazi, e nsekola za Kiyibere zasekolwelwa muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu ya tandu kia 16 yamuna tandu yalanda, zasadilanga mpe sono yá (יהוה). Tezo kia nsekola 11 muna ndinga Alemão zasadila nkumbu “Yave” (“Yahweh” muna Kiyibere) muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu. Ayá muna asekodi awana bakudikila nkumbu a Nzambi vana ntwal’a mvovo “Mfumu.” Vioka nsekola 70 za Bibila muna ndinga Alemão zasadila nkumbu a Nzambi vana mvovo mia yand’a lukaya yovo muna nkomena zau.
Nkumbu a Nzambi muna Mavangu 2:34 muna nsekola ya The Emphatic Diaglott, yasekolwa kwa Benjamin Wilson (1864)
Nsekola zayingi za Bibila mu ndinga zaswaswana, e nkumbu a Nzambi yasonama muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu. Ndinga zayingi zivovuanga omu Afrika, kuna América, Ásia, Europa ye kuna ilhas do Pacífico, zisadilanga e nkumbu a Nzambi. (Tala ndandani za ndinga muna lukaya lwa 1742 ye 1743.) Asekodi a nsekola zazi babaka nzengo zasadila nkumbu a Nzambi mu kuma kia mana mayikilu kala. Zakaka muna nsekola zazi za Sono ya Kingerekia ya Kikristu ke kolo ko zavaikidi nze nsekola ya Rotuman Bible (1999), isadilanga nkumbu “Jihova” mu fulu 51 mu tini 48; Batak (Toba) (1989) ya Indonésia, isadilanga nkumbu “Jahowa” mu fulu 110.
Nkumbu a Nzambi muna Maku 12:29, 30 muna nsekol’a ndinga Havaiano ya mvu wa 1816
Ka lukatikisu ko vo, vena ye kuma kiampwena mu vutulwisa nkumbu a Yave wa Nzambi muna fulu yandi muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu. I diau kikilu bavanga asekodi a Nsekola ya Nz’ampa. Wau vo betoma zitisanga nkumbu a Nzambi, wonga bekalanga wau mu katula konso diambu dina muna sono yantete.—Lusengomono 22:18, 19.