Shapita 19
Kupwa kwa Hamakedona, ke Paladisa pano pantanda
“HAMAKEDONA” i kishima kilengeja moyo ku bavule. Pavule, baludiki ba ntanda bekingidijanga mwanda wa kwisambila pa Divita Dyabusatu dya ntanda yonso, dikokeja kukalupuka. Inoko, Bible unenanga’mba Hamakedona i kifuko kikalwilwapo divita dya boloke, dikalwa Leza. (Kusokwelwa 16:14, 16) Dino divita dya Leza dikateakanyanga dishinda dya kukekala’ko kwa ntanda impya ya boloke.
2 I dishile na mavita a bantu, epaya bayampe ne babi; divita dya Hamakedona dikonakanyanga enka babi kete. (Mitoto 92:7) Yehova Leza ye aye ukekala Mutyibi, ukatalulanga boba bonso bapela, kukusaka, kukokela ku bijila byandi bya boloke. Dyalelo bantu bavule bamwene busekese, bunkolwankolwa, bubela ne budimbañanyi bu bintu byendelemo. Ino, kumeso a Leza, bino bintu i bibi. Omwanda, ku Hamakedona, kakapandijangapo boba bakyendelela na kwibilonga. (1 Kodinda 6:9, 10; Kusokwelwa 21:8) Kuyuka kwa bijila bya Leza bipeleja bino bintu, kudi na kamweno, kukokeja kukwasha boba badi na kibidiji kya kulonga bino bintu bibi, balemunune mashinda abo.
3 Kupwa kwa Hamakedona, kekukekalangapo kipindi nansha kimo kya ino ntanda ya bubi kikashala. Bengidi ba Leza, ye abo kete bakendelela na būmi. (1 Yoano 2:17) Yesu Kristu wādingakenye ino ngikadilo na ngikadilo yādi’ko mu mafuku a Noa. (Mateo 24:37-39; 2 Petelo 3:5-7, 13; 2:5) Kupwa kwa Hamakedona, bulopwe bwa Leza bukekalanga bu umbikalo umo kete ukaludika ntanda. Satana ne bandemona bandi bakekalanga ke kutupu bo. (Kusokwelwa 20:1-3) Tala pa manyi alondako, ano madyese amo amo alombwelwe mu Bible akapebwa bantu bakikokeji.
4 Bine, usenswe kwikala mu paladisa pano pantanda pamo ka na bobwa budimi bwādi’mo Adama muntu umbajinji wāpangilwe. (Ngalwilo 2:8; Luka 23:43) Langa bidi—vita, butapani ne bukalabale kekutupu’byo. Ukokeja kunanga kyaba kyo-kyonso mudyuba nansha bufuku pakubulwa kutyina kintu. Babi kebakekalakopo.—Mitoto 37:35-38.
5 Baludiki ba ma politike ba bupolapōla ne bansunga ba makomwameso bakususula bantu, bakekalanga ke kutupu’bo. Kadi bantu kebakikalemenwapo kiselwa kya kutula lupeto luvule lwa musonko wa kupota nao byabulwi. Kekukekalapo kadi muntu ukabulwa bidibwa bilumbuluke ne kikalo kilumbuluke pamwanda wa kubulwa lupeto lwa kufutyila nansha kwibipota. Bulofwa, kutūka kwa buleme bwa lupeto, kukanda kwa lupoto, kebikekalakopo. Makambakano asusula bisaka bivule dyalelo, keakekalakopo dikwabo, mhm. Bonso bakekalanga na mingilo isangaja, ne bakamwenanga’mo ne kusepelela mu misokwe ya mu mingilo yabo.
6 Dibajinji, boba bakapanda ku Hamakedona bakekalanga na mwingilo wa kulongolola pano pantanda ne kutalula’po bityakuku, bya ino ngikadilo imbi ya bintu bya kala, bikapomonwa. Kupwa bakapebwanga madyese, munshi mwa buludiki bwa Bulopwe, a kudima pano pantanda ne kwipalongolola senene pakekale ke kifuko kilumbuluke kya kwikalapo. Ukekalanga mwingilo wa nsangaji kashaa! Leza ukeselanga kintu kyonso kikalongibwa. Ukalongololanga ngikadilo myenzakane senene ya mashika ne kyanga ya kutamija bikunwa ne bimunanwa, kadi ukebilamanga senene bileke kukaponenwa na misongo ne byamalwa.
7 Mulao wa Umpangi wa buswe, waletelwe kupityila kudi kaimba wa mitoto wa mu Bible, ukafikidilanga: “Abe ubalanga kuboko kobe, wikutyija mityima ya bintu byonso byumi.” (Mitoto 145:16) Eyo, kusaka konso kwa bantu bakaminwe Leza, kukekutyijibwanga. Ketudipo nansha na muswelo mwine wa kwenzakanya mukekadila bulumbuluke bwa būmi mu paladisa pano pantanda. Pa kwisambila pa mpango ya Leza itala pa kwesela bantu bandi, mutumibwa Petelo wasonekele’mba: “Nanshi batwe, monka mwendele mwanda-wamulao wandi, tutengele madiulu mapya, ne ntanda īngi mipya mo [mukekala, NW] boloke.”—2 Petelo 3:13; Isaya 65:17; 66:22.
8 “Madiulu mapya” lelo i kika? I madiulu mapya a kyelekejo. Leza walongele ano madiulu otumwene na meso ano mu muswelo mubwaninine, ne kadi amuletelanga ntumbo. (Mitoto 8:3; 19:1, 2) “Madiulu mapya” kishintulula buludiki bupya bukaludika ino ntanda. “Madiulu” a dyalelo i maludiki a bantu adiko dyalelo. Ku Hamakedona akatukilanga. (2 Petelo 3:7) “Madiulu mapya” akapingakena’po i umbikalo wa Leza wa kokwa kūlu. Mulopwe i Yesu Kristu. Inoko, bakabikala nandi pamo bu kipindi kya “madiulu mapya,” i balondi bandi bakikokeji 144 000.—Kusokwelwa 5:9, 10; 14:1, 3.
9 Ino, le “ntanda impya” i kika? Ke umbuo po mupya wa ntanda. Leza wapangile umbuo wa ino Ntanda mu muswelo mulumbuluke mpata mwanda wa bantu bashikatepo; mpango yandi usakanga ntanda ikaleko nyeke ne nyeke. (Mitoto 104:5) “Ntanda impya” kishintulula kibumbo kipya kya musaka mupya wa bantu. Pavule Bible wingidijanga kishima “ntanda” mu uno muswelo. Kimfwa, unenanga’mba: “Ntanda yonso [bantu] yādi na ludimi lumo lonka.” (Ngalwilo 11:1, NW) Ino “ntanda” ikonakanibwa i bantu balamete ku mutamba wa ino ngikadilo imbi ya bintu. (2 Petelo 3:7) “Ntanda impya” ikeipingakēna i bengidi ba Leza babinebine boba bakubulwa kulamata ku ino ntanda ya bantu babi.—Yoano 17:14; 1 Yoano 2:17.
10 Pano, bantu ba misaka yonso ne ba mizo yonso bakekala bu kipindi kya ino “ntanda impya” ibebunge pamo mu kipwilo kya bwine-kristu. Bumo ne ndoe bidi umbukata mwabo i kayukeno katyetye’tu kalombola mukekadila būmi bwa nsangaji mu paladisa pano pantanda kupwa kwa Hamakedona; Bine, bulopwe bwa Leza bukafikidijanga kyokya kikomenwe maludiki a bantu kufikidija nansha kukulupila kwikifikidija kwine. Tala pano bimo bimo bya mu ano madyese pa manyi alondako ano.
11 Eyo, ye mukekadila paladisa pano pantanda munshi mwa bulopwe bwa Leza, ikekalanga milumbuluke kashaa, kutabuka kintu kyo-kyonso kikokeja kuletwa na ino ngikadilo imbi ya bintu! I kyabine’mba, dyalelo bantu baloñanga bukomo bwa kulongolola bifuko byobashiketepo bikale pamo ka na bwa paladisa. Inoko, shi ujingulule senene, padi i babipolapōla, bantu ba mwino ne mushikwa. Kadi kebakokejapo kwiepeja na misongo, na bununu ne na lufu. Inoko, kunyuma kwa Hamakedona, mu paladisa pano pantanda kemukekalangapo enka mōbo malumbuluke ne madimi mayampe kete, ino mukekalanga bintu bivule bilumbuluke.
12 Langapo bidi. Bantu ba misaka yonso ne ba mizo yonso bakashikatanga pamo senene bu kisaka kimo kete kya ba tutu ne ba kaka. Bakesanswanga binebine. I kutupu ukekalamo na mwino nansha wa kubulwa kanye. I kutupu muntu nansha umo ukashikwa mukwabo pamwanda wa musaka wandi, lukoba, nansha kabila kandi. Kwisañuna kwa pamwanda wa lukoba, kukekalanga kutupu’ko. Bantu bonso kujokoloka ntanda yonso bakekalanga balunda ne balondakani balumbuluke. Bine, ikekalanga paladisa mu muswelo wa kumushipiditu. Lelo kusenswepo kukekala mu ino paladisa munshi mwa buludiki bwa ano “madiulu mapya”?
13 Dyalelo bantu besambilanga bininge pa muswelo wa kushikata pamo senene mu ndoe, ibafike ne ku kulupula bulongolodi bwa “Bumo bwa Mizo.” Nansha nankyo, ino pano po pene, bantu ne mizo ibakalañane kutabuka ne pa kala pene. Lelo i kika kifwaninwe? Kifwaninwe kwalamuna mityima ya bantu. Inoko ino imbikalo idiko dyalelo pano pantanda keikokejapo kulonga kino kingelengele. Musapu wa mu Bible utala pa buswe bwa Leza kemushilule kala kulonga kino kingelengele.
14 Pa kwifunda myanda itala pa ngikadilo impya ya boloke, bantu bavule bekalanga batenekwa pa mityima, bashilula ponka na ponka kusanswa Leza. Ne kulongela bakwabo bilongwa bilombola buswe pamo ka na mulongela Leza. (1 Yoano 4:9-11, 20) Kino kilombola kwalamuka kukatampe mu būmi bwabo. Bantu bavule bādi babipolapōla ne ba nshikani, pamo ka na bwa banyama ba budyani, pano i batukanye senene ne kusanswa ndoe. Pamo ka na mikōko ya kikokeji, ibabungilwe pamo senene mu kipwilo kya bwine-kristu.
15 Pa kukongela pamo “kaluombe katyetye” ka bantu 144 000 bakabikala pamo na Kristu, uno mwingilo walombēle kubwipi kwa myaka 1 900 ne kupita. Bakisheleko pano pantanda i batyetye bininge mu kino kibalwa; bavule umbukata mwabo pano kebashilule kala kubikala pamo na Kristu momwa mūlu. (Luka 12:32; Kusokwelwa 20:6) Pa kwisambila pa bakristu bakwabo, Yesu wanēne’mba: “Ngidi ne mikōko mikwabo, ke ya mu kino kipombo [kya “kaluombe katyetye”], ehe, poso nayo’nka neīlete nayo ī kēvwane diwi dyami, nabya īkēkalanga luombe lumo, ne mukumbi aye umo.” (Yoano 10:16) “Kibumbo kikatampe” kya ino “mikōko mikwabo” pano kikongakanibwanga. I abo bakekala bantu babajinji mu “ntanda impya.” Yehova ukebalamanga bakapite ku kino “kyamalwa kibuke” kitatyi kyamfulo ya ino ngikadilo imbi ya bintu, bakendelele na būmi mu ntanda ikekala ke paladisa.—Kusokwelwa 7:9, 10, 13-15.
16 Kupwa kwa Hamakedona kukalongwanga kingelengele kikwabo kikabweja’ko nsangaji mikwabo mu paladisa. Banyama ba budyanyi, kimfwa ntambo, kazenze-ntambo, ngé ne mpumpi bakekalanga na bantu senene mu ndoe. Kikekalanga kya nsangaji mu kine kitatyi’kya kwenda kukananga mu dīto, kimfwa mwesambakana na ntambo waenda kukakushidikila ka kyaba katyetye, nansha mpumpi mukata kemwenda munanga nandi pamo! I kutupu muntu nansha umo ukatyina kintu kikwabo kyūmi.
17 Inoko, nansha shi mōbo ne madimi a mboka akekale mayampe muswelo’ka, bantu nabo na kanye ne buswe, banyama nabo nansha shi bakekale batukanye muswelo’ka, inoko koku twendelela na kubela, kununupa ne kufwa, nankyo bine i kutupu nsangaji. Ino, lelo i ani ukokeja kuletela bantu ngikadilo milumbuluke? Maludiki a bantu imakomenwe kupwija mbá imo imo mikomokomo kimfwa dyaya dya munda, luba lwa dityima ne mbá mikwabo. Inoko, nansha shi bādi bakokeja kwikibwanya, bamuñanga banenanga’mba kino kekyadipo kya kukankaja bantu baleke kununupa. Twādi bakwendelela na kununupa. Kumfulo meso etu ādi akushilula kumona kafi-kafi, misunya benda balemba, lukoba lwenda lukonyangala mikafi-mikafi, bidyoma nabyo papo byenda bīfula. Kupwa ke lufu. I kyabulanda!
18 Kupwa kwa Hamakedona, mu ntanda ikekala ke paladisa, Leza ukaloñanga kingelengele kikatampe kikalongolola ino myanda yonso, mwanda Bible unenanga’mba: “Kadi mwikadi kakanenapo’mba: Nabela.” (Isaya 33:24) Kitatyi kyādi Yesu Kristu pano pantanda walombwele bukomo bwandi bwa kubelula mbá ya miswelo yonso ne misongo ilupuka pamwanda wa bubi botwapyene kudi Adama. (Mako 2:1-12; Mateo 15:30, 31) Mu umbikalo wa Bulopwe kemukekalangapo bununu nansha dimo. Banunu bakekalanga ke bansongwalume monka. ‘Ngitu ya muntu ikafufumanga bininge kutabuka ne pa bwanuke bwandi pene.’ (Yoba 33:25) Kikekalanga kya nsangaji mikatampe na kampata pa kulanguka dyuba ne dyuba pa kubulwa kusanswa mu ngitu nansha dimo, pamo ka na dya kesha!
19 Eyo, i kutupu muntu nansha umo ukekala na ngitu ifufuma senene ya bwanuke ne mu ngitu mumusambakane senene ukasaka kufwa. Ne i kutupu muntu nansha umo ukabila lufu! Ebiya, kupityila ku kyokya kitapwa kya bukudi, bakatambulanga kyabuntu kya Leza, kya “būmi bwa nyeke monka mudi Kristu Yesu Mfumwetu.” (Loma 6:23) Pamo ka na mokinenenwe kala mu Bible, “Mwanda Kristu ufwanyinwe kubikala kufika’nka ne byakanekenyinyinya balwana nandi bonso. [Walwana ukonakanibwa kumfulo] i lufu.”—1 Kodinda 15:25, 26, MB; Isaya 25:8.
20 Nansha ke bafu nabo bakasepelelanga mu paladisa pano pantanda, mwanda bakajokelanga ku būmi! Kyaba kya kwivwana misapu ya lufu, kukekalanga malapolo a nsangaji a boba bakasanguka. Bine kikekalanga kya nsangaji bininge kutundaila tata, mama, bana ne bakena-betu bafwile kitatyi kyobakatamba mu bibundu! Mōbo akutulamo bafu, imbundu ne tubudi, kebikekalakopo kadi dikwabo mwanda wa kuleta busala mu paladisa pano pantanda.
21 I ba ani bakaludika nansha kwimanina mingilo mu paladisa pano pantanda? Bijila byonso ne misoñanya yonso ikatambanga ku ano “madiulu mapya” esambilwepo kūlu ano. Inoko, pano pantanda napo pakekalanga bana-balume bakikokeji bakatulwa mwanda wa kulemekeja bino bijila ne ino misoñanya ikaletwa. Bible utelanga bano bana-balume bu “bana ba mulopwe” mwanda i abo bakekala bemaniji ba umbikalo wa Leza mu muswelo wapabula. (Isaya 32:1, 2; Mitoto 45:16) Nansha ke mu kipwilo kya bwine-kristu mwine dyalelo, imutulwe bana-balume kupityila ku mushipiditu sandu wa Leza mwanda wa kwimanina ne kuludika mingilo yandi senene. (Bilongwa 20:28) Tukulupilei’mba kupwa kwa Hamakedona, Kristu ukatánga’ko mutyima mwanda wa kukatulwe bana-balume bafwaninwe bakekale bemaniji ba umbikalo wa Bulopwe, mwanda i aye mwine ukaludika myanda ya pano pantanda. I muswelo’ka okokeja kulombola’mba utengele na kyaka kikatampe ano “madiulu mapya” ne “ntanda impya” ya Leza? I na kulonga bukomo bonso mwanda wa kubwanya bisakibwa, bisakilwa boba bakekala mu ntanda impya ya boloke.—2 Petelo 3:14.
[Bipangujo]
1. (a) Bantu bavule bamwene Hamakedona muswelo’ka? (b) I kika kinena’po Bible?
2. (a) I ba ani bakonakanibwa ku Hamakedona? (b) Pa kino i bibidiji’ka byotufwaninwe kwiepeja nabyo?
3. (a) Yesu wadingakenye mfulo ya ino ntanda na kika? (b) I kika kikafikila Satana ne bandemona bandi? (c) Kukwatañana na Bisonekwa bitelelwe pa manyi alonda’ko ano, i ngikadilo ya muswelo’ka ikekala’mo bantu mu paladisa pano pantanda?
4, 5. (a) I ngikadilo’ka keikekalakopo mu paladisa pano pantanda? (b) I bintu’ka kebibwanika dyalelo bikalonga bantu mu kine kitatyi’kya?
6. (a) I mingilo’ka ikengila bakapanda ku Hamakedona? (b) I muswelo’ka ukesela Leza mingilo ikengilwa?
7. (a) I mulao’ka wa Leza ukafikidila? (b) Bakristu batengele kika kukwatañana na mulao wa Leza?
8. (a) Mwanda’ka ketudipo na mvubu ya madiulu mapya abinebine? (b) “Madiulu mapya” i kika?
9. (a) “Ntanda impya” i kika? (b) Ntanda ikonakanibwa i kika?
10. (a) I ba ani pano bakongakanibwa, ne bebatwejanga mu kika? (b) Kukwatañana na Bisonekwa bilombwelwe pa manyi alonda’ko ano, i bintu’ka bikalongwa mu paladisa pano pantanda, bikomenwe maludiki a bantu kulonga?
11. Divule i bintu’ka byonakanyanga paladisa ipima kulonga bantu dyalelo?
12, 13. (a) I ngikadilo’ka ya ndoe ikekala’ko kunyuma kwa Hamakedona? (b) I kika kifwaninwe kulonga pa kusaka’mba ino ngikadilo ikekale’ko?
14. I bintu’ka bilongeka dyalelo bilombola’mba ino ngikadilo ya mu paladisa ikafikidilanga?
15. (a) Kudi bibumbo’ka bibidi bya bakristu? (b) I ba ani bakekala bantu babajinji mu “ntanda impya”?
16. I kingelengele’ka kikalongwa kikapana muswelo wa kushikata na banyama senene mu nsangaji?
17, 18. (a) I myanda’ka ileta masusu dyalelo keikekalakopo mu paladisa pano pantanda? (b) Mwanda’ka tukokeja kukulupila’mba bantu bonso bakekalanga na mungitu musambakane senene pakubulwa misongo?
19. I walwana’ka wamfulo ukafundulwa, ne muswelo’ka?
20. Kutentekela pa bantu badiko dyalelo, i ba ani bakwabo bakasepelela mu paladisa pano pantanda, ne i muswelo’ka okikabwanika?
21. (a) I ba ani bakemanina mwingilo wa kulemekeja bijila ne misoñanya ikaletwa na “madiulu mapya”? (b) I muswelo’ka otukokeja kulombola’mba bine tutengele ano “madiulu mapya” ne “ntanda impya”?
[Kapango pa paje 156]
NDOE KU BANTU BONSO
“Mwanda mwana i mwitubutwilwe, mwana mwana-mulume i mwitupebwe po tudi; penepa buledi bwa ntanda bukekalanga pa kipuji kyandi; ino dijina dyandi dikenikwa . . . bu Mwana-mulopwe wa ndoe. Ntundubuko ya bubikadi bwandi ne ya ndoe mine, kekukekalapo mfulo nansha patyetye.”—Isaya 9:6, 7.
“Mu mafuku andi boloke bakamonanga katōkwe, ne bungibungi bwa ndoe, poso kweji akajimankane. Ukabikalanga bulopwe kushilwila ku dijiba kutūla ne ku dijiba dikwabo, kadi ne ku munonga ku mfulo ya pano panshi.”—Mitoto 72:7, 8.
[Kapango pa paje 156]
MAVITA KEKUTUPU’O
“Iyai, mubandile mingilo ya Yehova, yō! ke musala o wasala pano panshi! Watukija mavita ne kumfulo ya ntanda.”—Mitoto 46:8, 9.
[Kapango pa paje 157]
NJIBO MIYAMPE NE MINGILO YA NSANGAJI KU MUNTU NE MUNTU
“Bakobaka mobo ne kwikala monka . . . Kebakōbakapo amba ungi ekalemo, ehe . . . batongwe bami bakalēpejeja biyampe mingilo ya makasa abo. Kebakengilapo bitupubitupu, nansha kubutulapo babimona malwa; mwanda i lukunwa lwa badyese ba Yehova, ne bukunge bwabo pamo nabo.”—Isaya 65:21-23.
[Kapango pa paje 157]
BUTAPANI, BUKALABALE NE BUBI KE KUTUPU’BYO
“Mwanda bakulonga bibi bakatyibwako . . . Kitatyi kityetye, ne mubi ukekala kutupu’ye.”—Mitoto 37:9, 10.
“Bapupakane bakatyibibwa ku ntanda’ya, kadi banzazangi bakatukunwamo.”—Nkindi 2:22.
[Kapango pa paje 158]
NTANDA YONSO KE PALADISA
Yesu wanene’mba: “Ukekalanga nami mu Paladisa.”—Luka 23:43.
“Boloke bakapyananga ntanda, ne kwikala monka nyeke.”—Mitoto 37:29.
[Kapango pa paje 158]
BYAKUDYA BIVULE KU BANTU BONSO
“Yehova wa bibumbo ukatekeja masobo a . . . bintu binune biyule bya māni a mikondo, vinyu misāse mitōkejibwe to-o.”—Isaya 25:6.
“Kukekalanga bungibungi bwa mebele pano pantanda peulu pa ngulu.” “Ntanda ībapana bivule byayo; Leza ke Leza wetu, batwe bene kadi, uketweselanga dyese.”—Mitoto 72:16; 67:6.
[Kapango pa paje 161]
KISANSO KYA BUBANA-NABANA
“Leza kadipo ne walemekele ne wapelwile, enhe. Nanshi i muntu ense tu, nansha tu wa muzo ungi, umulemekele, ulonga byoloke nabya e ye muyampe kwadi aye.”—Bilongwa 10:34, 35, MB.
“Na’mba ntale, namwene kibumbo kikatampe kīne kekibadibwapo na muntu, mhm; batambile mu mizo yonso, ne mu bisaka byonso ne mu bantu, ne mu ndimi . . . Ebiya kebakēvwanapo nzala dikwabo, nansha kyumwa.”—Kusokwelwa 7:9, 16.
[Kapango pa paje 161]
BANTU NE BANYAMA KE NDOE YONKA
“Mpumpi ukekalanga ne kana-kamukōko pamo, ngé nandi ukalāla ne kana-kambuji pamo; kadi mwana-ñombe ne ntambo-mwana ne nyema munune bikekalanga pamo; ino kāna katyetye kakebyendejanga.”—Isaya 11:6; Isaya 65:25.
[Kapango pa paje 162]
KUTUPU MISONGO NANSHA BUNUNU NE LUFU
“Kadi meso a bampofu akapūtulwa, ne matwi a babitwi akajikulwa. Ponkapo usunkuta ukatumbuka’nka bwa kasha kalume, ne ludimi lwa kamama lukembanga.”—Isaya 35:5, 6.
“Leza mwine ukēkala nabo, ke Leza wabo kadi. Kadi Leza ukapampula impolo yonso mu meso abo; ne lufu nalo kelukekalakopo dikwabo kadi, mhm, nansha kuyoyokota miyoa, nansha kudila kwine, nansha misongo mine mpika. Bintu bibajinji bibatukidila.”—Kusokwelwa 21:3, 4.
[Kapango pa paje 162]
BAFU BAKASANGULWA
“Kitatyi kikafika kikomvwana bafu badi mu bibundu [bikavulukwa, NW] diwi dyandi, nabo bakatamba’mo.”—Yoano 5:28, 29, MB.
“Kadi kalunga ka mema kalubula bafu badi monka; ne lufu ne Kalunganyembo nabo balubula bafu badi monka.”—Kusokwelwa 20:13.