Shapita 24
Lelo tudi munshi mwa Mbila Dikumi?
YEHOVA LEZA witusakilanga tukokele ku bijila bya muswelo’ka? Lelo tufwaninwe kulonda kyokya kitwa mu Bible bu “mukanda wabijila wa Mosesa,” nansha bu “Mukanda-wabijila”? (1 Balopwe 2:3; Tetusa 3:9) Kadi witwanga ne bu “mukanda wa bijila wa Yehova,” mwanda ye aye waletele’o. (1 Bilongwa 16:40) Mosesa wasambulwidile bino Bijila ku bantu bitupu.
2 Mukanda-wabijila wa Mosesa wādi na bijila pala-pala 600 ne kupita, kwelamo ne byobya bikatampe 10. Mosesa wanene’mba: “[Yehova] wemusapwila kipwanino kyandi, kyemusoñaninye banwe amba mulamei’kyo, ke bijila dikumi’bya kadi; kabidi webilembele pa mabwe abidi mapapakane.” (Kupituluka 4:13; Divilu 31:18) Ino Mukanda-wabijila kwelamo ne Mbila Dikumi, lelo Yehova wapele’byo ba ani? Lelo wapele’byo bantu bonso? Mukanda-wabijila, lelo wādi na kitungo’ka?
KU BENE ISALELA PAMWANDA WA MPANGO YA PABULA
3 Mukanda-wabijila kewapelwepo ku bantu bonso. Yehova wasambile kipwano, nansha kumvwañana na lukunwa lwa Yakoba, ye alo lwaikele ke muzo wa Isalela. Yehova wapene mukanda-wabijila byandi enka ku uno muzo kete. Bible wikilombolanga patōka mu Kupituluka 5:1-3 ne mu Mitoto 147:19, 20.
4 Mutumibwa Polo waipangwile’mba: “Mukanda wa bijila i waka?” Eyo, mwanda’ka Yehova wapele bene Isalela mukanda-wabijila wandi? Polo ulondolola’mba: “Waletelwe’mba boba balonga bubi bayuke bubi bwabo. Kadi, waikele’ko kufika’nka ne ku kitatyi kyamwekele lukunwa lwalailwe . . . Mukanda wa bijila wādi witulamine [pamo bwa mufundiji wetu] namino’mba poso’nka Kidishitu afike.” (Ngalatea 3:19-24, MB) Mpango yapabula ya kyaletelwe uno Mukanda-wabijila i mwanda wa kukinga ne kuludika muzo wa Isalela wikale mwilongolole mwanda wa kwitabija Kristu pa kwiya’ye. Bitapwa bivule byādi bilombwa na Mukanda-wabijila byādi bivuluja bene Isalela’mba i babipyamambo, bādi basakilwa Umpandiji.—Bahebelu 10:1-4.
“KIDISHITU YO MFULO YA MUKANDA-WABIJILA”
5 Bine Yesu Kristu ye aye Umpandiji walailwe, ye mwekilombwedile bamwikeūlu pa kubutulwa kwandi. (Luka 2:8-14) Ino Mukanda-wabijila walongelwe kika, pafikile Kristu ne kupana būmi bwandi bubwaninine bu kitapwa? Watalwilwe. Polo wekishintulwile’mba: “Ketukidipo ba mufundiji, mhm.” (Ngalatea 3:25) Kutalulwa kwa uno Mukanda-wabijila kwātaleje bene Isalela pa mityima. Wasokwedile patōka ngikadilo yabo ya bu babipyamambo, kekwādipo muntu nansha umo wabwenye kwiulonda senene pakubulwa kutupatupa. “Kidishitu wetukudile ku mafingo a mukanda-wabijila,” ye mwanenēne Polo. (Ngalatea 3:10-14) Kadi Bible unena monka’mba: “Kidishitu yo mfulo ya mukanda-wabijila.”—Loma 10:4; 6:14.
6 Mukanda-wabijila wādi pamo bwa kijika nansha “lubumbu” pabukata bwa bene Isalela ne mizo mikwabo keyādi munshi mwao. Ino, pa kupana būmi bwandi bu kitapwa, Kristu “watalula Mukanda wa bijila ne milongelo yao amba abambakanye Bayuda ne bamizo ingi ebapwanye ke muntu umo mupya.” (Efisesa 2:11-18, MB) Pamwanda utala kyalongele Yehova Leza aye mwine na uno Mukanda-wabijila wa Mosesa, tutanga amba waikele: “Kwitulekela kujilula bijila kwetu konso. Ne kubulakanya kyokya kisonekwa kya bitongibwa kya kwitujingulula [ne Mbila Dikumi mine kumo, NW], kisansene netu [mwanda kyādi kiponeja bene Isalela bu babipyamambo, NW]; kadi wekifundudidila akyo ne kwikipopela konka ku [mutyi wa masusu, NW].” (Kolose 2:13, 14) Shi ke pano, kitapwa kibwaninine kya Kristu ye akyo kyaletele mfulo ya Mukanda-wabijila, kekutupu’o.
7 Bantu bakwabo nabo banenanga’mba Mukanda-wabijila i mwabanibwe mu bipindi bibidi: Mbila Dikumi, ne bijila bikwabo bishileshile. Banenanga’mba byafundwilwe i bino bijila bikwabo bisheleko, ino Mbila Dikumi ayo keyafundwilwepo. Mhm, ke amopo. Mu Busapudi bwandi bwa ku Lūlu, Yesu watelēle myanda imo imo ya mu Mbila Dikumi ne ya mu bipindi bikwabo bya Mukanda-wabijila onso mutuntulu pakubulwa kwibishiyañanya. Mu uno muswelo, Yesu walombwele’mba mukanda-wabijila kewādipo wabanibwe mu bipindi bibidi, mhm.—Mateo 5:21-42.
8 Ivwana kadi ne byasonekele mutumibwa Polo kupityila ku mushipiditu wa Leza: “Pano tubalamununwa ku mukanda wa bijila.” Lelo Bayuda banyongolwelwe enka ku bino bijila bikwabo kete pakubulwa kunyongololwa ku Mbila Dikumi? Mhm, mwanda Polo waendelele na kunena’mba: “Shi ke mukanda-wabijila, longa nkyayūkilepo bubi. Shi keao waunene’mba: Kokābila; longa nayukile namani pa kwabila.” (Loma 7:6, 7; Divilu 20:17) Kijila kinena’mba “Kokabila” byokidi kijila kyamfulo kya mu Mbila Dikumi, kino kishintulula’mba bene Isalela banyongolwelwe ne mu Mbila Dikumi mine.
9 Lelo kokunena’mba ne kijila kyakulemeka dya Sabado, kijila kya buná kya mu Mbila Dikumi, nakyo kyafundwilwe? Eyo, kyafundwilwe. Binena Bible mu Ngalatea 4:8-11 ne mu Kolose 2:16, 17 bilombolanga’mba bakristu kebadipo munshi mwa mukanda-wabijila wa Leza wapelwe bene Isalela, ne bijila byao bine bitala pa kulemeka dya Sabado ku yenga ne yenga ne kulemeka mafuku makwabo a pabula umbula bwa mwaka. Kisonekwa kya Loma 14:5 nakyo kilombolanga’mba bakristu kebadipo munshi mwa kijila kya kulemeka dya Sabado ku yenga ne yenga.
BIJILA BITALA BAKRISTU
10 Bakristu byokebadipo munshi mwa Mbila Dikumi, lelo kino kishintulula’mba kebadipo na kijila nansha kimo kyobafwaninwe kulemeka? Mhm. Yesu washimikile “kipwanino kipya” kya pa kitako kya kitapwa kya būmi bwandi bulumbuluke bwa bu muntu mubwaninine. Bakristu badi munshi mwa kino kipwanino kipya ne bafwaninwe kulemeka bijila bya bwine-kristu. (Bahebelu 8:7-13; Luka 22:20) Bijila bivule umbukata mwabyo ibiyatwe mu Mukanda-wabijila wa Mosesa. Kino ke kyakutulumukapo. Kilongekanga pavule shi buludiki bwa mu ntanda kampanda bubapingakanibwa na buludiki bupya. Mukanda wa bijila bya ntanda walembelwe na buludiki bubajinji, kyaba kimo wikalanga ubulwa ne kupingakanibwa na mukanda mukwabo mupya. Inoko, bivule mu bijila bya buno buludiki bupya, bikalanga biyatwa mu bijila bya owa mukanda wa buludiki bubajinji. Kidi muswelo umo onka, kipwanino kya pa Mukanda-wabijila kyafudile, inoko bijila byao bivule ne misoñanya ayo ya pakitako byaikele kutwejibwa mu mutōtelo wa bwine-kristu.
11 Jingulula mokikadile na kutanga Mbila Dikumi pa paje wa 203, koku wiyenzakanya na bino bijila ne mafundijo a bwine-kristu alombwelwe kunshi ano: “Ukafukatyila kutōta’nka Yehova Leza obe.” (Mateo 4:10; 1 Kodinda 10:20-22) “Mwilamei bukalama ku bankishi.” (1 Yoano 5:21; 1 Kodinda 10:14) “Abe Tata wetu wa mūlu, dijina dyobe dijile kijila [dileke kukwatwa pamo bwa dya bitupu bitupu].” (Mateo 6:9) “Bānwe bana, kōkelai bakwimubutula.” (Efisesa 6:1, 2) Kadi Bible ulombolanga patōka’mba kwipaya muntu, kwenda makoji, kwiba, kubepa ne kwābila amba nabyo i bijila ne ku bakristu bene.—Kusokwelwa 21:8; 1 Yoano 3:15; Bahebelu 13:4; 1 Tesalonika 4:3-7; Efisesa 4:25, 28; 1 Kodinda 6:9-11; Luka 12:15; Kolose 3:5.
12 Nansha shi bakristu kebapelwepo mbila ya kulemeka dya Sabado ku yenga ne yenga, inoko tukokeja kwifunda kintu kampanda kupityila ku uno mwanda. Bene Isalela bādi bakōkolokwa ku ngitu, ino bakristu abo bafwaninwe kukōkolokwa kumushipiditu. Muswelo’ka? Pamwanda wa lwitabijo lwabo ne kikokeji kyabo, bakristu ibaleke kulonga mingilo ya byakwisakila-sakila. Mu ino mingilo ya byakwisakila-sakila mudi ne bukomo bwa kusaka kwitudilako boloke abo bene. (Bahebelu 4:10) Kuno kōlolokwa kwa kumushipiditu kekulongwangapo musungu umo ku yenga kete, mhm, i kwa mafuku onso asamba-abidi. Kijila kya dya Sabado kya kuyata difuku dimo kete mu yenga mwanda wa kamweno ka kumushipiditu, kyādi kikinga bene Isalela baleke kupityija kitatyi kyabo kyonso enka mu kukimbakimba kamweno kabo ka kungitu. Kulemeka uno musoñanya ku difuku ne difuku, mu buluji bwa kumushipiditu, kuketukinga bininge ku mushipiditu wa kusakasaka kamweno ka bya kungitu.
13 Shi ke pano, bakristu i bakankamikwe ‘bafikidije mukanda-wabijila wa Kristu,’ pa kyaba kya Mbila Dikumi. (Ngalatea 6:2) Yesu waletele mbila ne misoñanya mivule, shi twikale kwiikokela, nankyo tufikidijanga nansha kulemeka mukanda-wabijila wandi. Yesu waimanine bininge pa kamweno ka buswe. (Mateo 22:36-40; Yoano 13:34, 35) Eyo, kusanswa bakwabo i kijila kya bwine-kristu. Ye kijila kya pa kitako mu bijila byonso bya Mosesa, ye mwikilombwela Bible amba: “Mukanda-wabijila onso wafikijibwa ponka pa mwanda umo onka uno’u, amba: Ukasanswa mukwenu bwa abe mwine.”—Ngalatea 5:13, 14; Loma 13:8-10.
14 Mukanda-wabijila wa Mosesa kwelamo ne Mbila yao Dikumi mine, byonso byādi bijila byoloke byatambile kudi Leza. Nansha byoketukidipo munshi mwa bino bijila dyalelo, inoko misoñanya ya Leza idi kunyuma kwa bino bijila, bine idi na kamweno kakatampe kotudi. Na kwifunda’yo ne na kwiingidija mu būmi bwetu, tukalombola buleme bukatampe kudi Mujidiki wetu mukatampe Yehova Leza. Inoko, tufwaninwe nakampata kwifunda ne bijila bya Kristu ne mafundijo andi ne kwibingidija mu būmi bwetu. Buswe bwetu bwa padi Yehova buketukwasha tulemeke byonso byaetusakila kulonga.—1 Yonao 5:3.
[Bipangujo]
1. I bijila’ka byatuminwe Mosesa kwenda kukapa bantu?
2. Mu mukanda-wabijila mwādi bijila’ka?
3. I kika kilombola’mba Mukanda-wabijila wapelwe enka bene Isalela kete?
4. Mwanda’ka bene Isalela bapelwe Mukanda-wabijila?
5. Paīle Kristu ne pa kwitufwila, Mukanda-wabijila walongelwe kika?
6. (a) Mfulo ya Mukanda-wabijila yaikele na bipá’ka ku bene Isalela ne ku bakubulwa bene Isalela, ne mwanda waka? (b) I kika kyalongele Yehova aye mwine kitala pa uno Mukanda-wabijila?
7, 8. I kika kilombola’mba Mukanda-wabijila kewādipo wabanibwe mu bipindi bibidi?
9. I kika kilombola’mba kijila kya kulemeka dya Sabado ku yenga ne yenga nakyo kyatalwilwe?
10. (a) Bakristu badi munshi mwa bijila’ka? (b) Bivule bya mu bino bijila byayetwe kwepi, ne mwanda’ka i kyendelemo?
11. I bijila’ka nansha mafundijo apelwe bakristu eifwene bininge na Mbila Dikumi?
12. Mpangiko itala pa kijila kya dya Sabado i muswelo’ka oikokeja kwingidijibwa mu mutōtelo wa bwine-kristu?
13. (a) I mukanda-wabijila’ka ufwaninwe bakristu kuvuija, le beuvuijanga muswelo’ka? (b) I kijila’ka kyaimaninepo Yesu bininge? (c) I kijila’ka kya pa kitako mu bijila byonso bya Mosesa?
14. (a) I kamweno’ka kotukokeja kulupula mu kwifunda ne kwingidija misoñanya ilupuka ku bijila bya Mosesa? (b) Buswe buketutakika tulonge kika?
[Kapango pa paje 203]
MBILA DIKUMI
1. “Amiwa ne Yehova Leza obe . . . Kokekala ne baleza bakwabo po ndi.
2. “Kokepungila nkishi kodi, nansha kyelekejo kya kintu ka, shi kika shi kika, kidi mūlu, nansha kidi pano panshi, nansha kidi mu mema munshi mwa ntanda. Kokafukatyila’bo, nansha kwibengidila kwine . . .
3. “Kokitela dijina dya Yehova Leza obe kiteletele bitupu . . .
4. “Vuluka dya sabado kwidijila kijila. Mafuku asamba o obe akuputumamo na mingilo yobe yonso. Ino nanshi difuku dya busamba-bubidi i dya sabado dya Yehova Leza obe, kokengilamo nansha patyetye pene, nansha abewa mwine, nansha obe mwana mwana-mulume, nansha obe mwana mwana-mukaji . . .
5. “Lemeka shobe ne inobe mwine kumo, nankyo mafuku obe alepejibwe pa yoya ntanda yakupa Yehova Leza obe.
6. “Kokepayañana, mhm.
7. “Kokalāla makoji, mhm.
8. “Kokeba, mhm.
9. “Kokabepela mukwenu bya mabela, mhm.
10. “Kokābila njibo ya mukwenu, kokābila mukaja mukwenu, nansha mupika wandi mwana-mulume, nansha umpika wandi mwana-mukaji, nansha ñombe wandi, nansha kimbulu kyandi, nansha kintu kimo kine kidi ku mukwenu.”—Divilu 20:2-17.
[Kapango pa paje 204]
Mukanda-wabijila wādi pamo bwa lubumbu lwādi lukalañenye bene Isalela na mizo mikwabo