Ludikwa na Leza Mūmi

“Muvundamukile kudi Leza mūmi wāpangile diulu ne ntanda ne dijiba dya mema ne byobya bidimo.”—BILONGWA 14:15.

1, 2. Mwanda waka i kyendele’mo twitabije amba Yehova ye “Leza mūmi”?

BA MUTUMIBWA Polo ne Banabasa pa kupwa kubelula mwana-mulume, Polo wānene bene Lesetala bādi bebabandila’mba: “Bātwe netu twi bantu bitupu, mityima pamo’nka bwa bānwe, tubemuletela myanda miyampe’mba, muvundamine byobya bityani muvundamukile kudi Leza mūmi wāpangile diulu ne ntanda ne dijiba dya mema ne byobya bidimo.”—Bilongwa 14:15.

² Bine, Yehova ye “Leza mūmi,” ke nkishipo wambulwa būmi! (Yelemia 10:10; 1 Tesalonika 1:9, 10) Yehova kadipo’nka na būmi, kete, mhm, ino ye aye Nsulo ya būmi bwetu. “Aye ye Mwine upāna ku bonsololo būmi ne muya ne bintu byonso.” (Bilongwa 17:25) Usaka batwe bonso tusangele būmi, bwa dyalelo ne bukāya kumeso. Polo wābwejeje’ko amba Leza “kabudilwe kamoni, kunengeja, ne kwimupa mvula ya mūlu, ne myaka ya kupa bipa, ne kuyūja mityima ne bidibwa, ne tusepo.”—Bilongwa 14:17.

 3. Mwanda waka tufwaninwe kukulupila mu buludiki bwitupa Leza?

³ Kuta kutele Leza mutyima ku būmi bwetu ko kwitupa bubinga bwa kukulupidila buludiki bwandi. (Mitōto 147:8; Mateo 5:45) Bamo bapelanga kukulupila shi abatana mu Bible buludiki bokebevwanijapo nansha bobamona amba i bwa kaninga-mpo. Inoko kukulupila mu buludiki bwa Yehova kyo kintu kya tunangu. Tulete kimfwa: Nansha shi mwine Isalela kādipo wivwanije kijila kya kuleka kutenga umbidi mufwe, ino wādi umwena’mo pa kukōkela’kyo. Dibajinji, kukōkela kwādi kumufwenya kudi Leza mūmi; kadi dya bubidi, kwādi kumukinga ku misongo.—Levi 5:2; 11:24.

4, 5. (a) Kumeso kwa bwine Kidishitu, i buludiki’ka butala pa mashi bwāletele Yehova? (b) Le tuyukile namani amba buludiki bwa Leza pa mashi butala ne bene Kidishitu bene kumo?

⁴ Ne buludiki bwa Leza butala pa mashi nabo monka na monka. Leza wānene Noa amba bantu kebafwaninwepo kudya mashi. Kupwa mu mukanda wa Bijila, wāsokola amba mashi afwaninwe kwingidijibwa enka pa madabahu—mwanda wa kulekela bantu bubi. Buno buludiki bwa Leza o wādi mwadijo wa mwingidijijo mupite kulumbuluka wa mashi—kupandija būmi kupityila ku kikūlwa kya Yesu. (Bahebelu 9:14) Eyo, buludiki bwa Leza bwādi bwa kwitusakila būmi ne bukomo. Adam Clarke, mubandaudi wa Bible wa mu myaka katwa ka 19, wēsambile pa Ngalwilo 9:4 na kusoneka’mba: “Luno lubila [lwāpelwe Noa] lukilondwanga kamo ne kamo na bene Kidishitu ba Kutunduka . . . Mashi keādipo adibwa mungya bijila, mwanda ādi afunkila pa mashi ādi a kumwangwa pangala pa bubi bwa ntanda; ne mungya Evanjile namo keādipo adibwa mwanda ādi nyeke amonwa bu kyelekejo kya mashi āmwangilwe mwanda wa kulekela bantu bubi.”

⁵ Uno mubandaudi wādi padi wisambila pa evanjile ya kyalwilo, ko kunena amba myanda miyampe, itala padi Yesu. Mubadilwa ne myanda ya kutuma kwātumine Leza wandi Mwana āye kwitufwila, amwange mashi andi mwanda wa netu tumone būmi bwa nyeke. (Mateo 20:28; Yoano 3:16; Loma 5:8, 9) Kadi bushintuludi bwandi butala ne pa lubila lwāpelwe balondi ba Kidishitu amba belame ku mashi.

 6. I buludiki’ka butala pa mashi bwāpelwe bene Kidishitu, ne mwanda waka?

⁶ Kepabulwe uyukile amba Leza wāpele bene Isalela tutwa twa bijila. Ino Yesu pa kufwa, bandi bana ba bwanga kebādipo bakinenwe kadi kulama bijila byonso’bya. (Loma 7:4, 6; Kolose 2:13, 14, 17; Bahebelu 8:6, 13) Inoko mwenda mafuku, kwālupuka kipangujo kitala pa musoñanya umo mukatampe—disao dya bana-balume. Le boba ke Bayudapo basaka kumwena mu mashi a Kidishitu bafwaninwe kutwejibwa kwisao mwanda wa kulombola amba nabo balondanga Bijila? Mu 49 K.K., kitango kyendeji kya bwine Kidishitu kyātyiba uno mwanda. (Bilongwa, shapita 15) Batumibwa ne bakulumpe pa kuludikwa na mushipiditu wa Leza, bātyiba mbila’mba disao dya kuningila bantu i difule pamo na Bijila. Inoko, bisakibwa bimobimo bya Leza byāshele’ko mwa kulaminwa’byo na bene Kidishitu. Mu mukanda wātumine kitango kyendeji ku bipwilo, bāsonekele amba: “Kibamunengelela [m]ushipiditu [s]andu, ne ku bātwe bene kumo’mba, kekukemutwika kiselwa kitabukile bino’bi mwanda bino abyo i byendele monka. Mwilamei ku byakutūlwa pa bakishi, ne mashi, ne ku byampikwa kutyiba midibu, ne ku busekese. Ku binoko nanshi, wivwane mwilame bānwe bene, nabya umbanengeja ne kunengeja. Shalaipo.”—Bilongwa 15:28, 29.

 7. Mwanda waka i kya mvubu bene Kidishitu ‘belame ku mashi’?

⁷ I kimweke patōka amba kitango kyendeji kyāmwene ‘kwilama ku mashi’ bu kwakamweno pamo’nka bwa kwilama ku busekese ne ku kutōta bankishi. Ko kunena’mba kijila kya mashi i kisumininwe. Bene Kidishitu batōta bankishi ne kulonga busekese pakubulwa kwisāsa “kebakapyanapo bulopwe bwa Leza”; “bakābilwa kyepelo mu . . . lufu lwa bubidi.” (1 Kodinda 6:9, 10; Kusokwelwa 21:8; 22:15) Tala kwishila kudi’po: Kufutulula buludiki bwa Leza butala pa buujila bwa mashi kutwalanga muntu ku lufu lwa nyeke. Ino kulēmeka kitapwa kya Yesu kumutwala ku būmi bwa nyeke.

 8. I bika bilombola amba bene Kidishitu babajinji bādi bakwete buludiki bwa Leza butala pa mashi na kusumininwa?

⁸ Le bene Kidishitu babajinji bāivwanije kino namani ne kulonda buludiki bwa Leza butala pa mashi? Vuluka binenwa bya Clarke, amba: “Mungya Evanjile namo keādipo adibwa mwanda ādi nyeke amonwa bu kyelekejo kya mashi āmwangilwe mwanda wa kulekela bantu bubi.” Mānga ibingija amba bene Kidishitu babajinji bādi bakwete uno mwanda na kusumininwa. Tertullien wāsonekele amba: “Tala boba badi na kyumwa kya dyapu, mu makayo a kwitapa, bayata mashi mabishimabishi a bañonaona . . . ne kulamba’o mwanda wa kwiundapa kijilangoa.” Nansha bampikwa kwitabija byobādi badya mashi, ino Tertullien wānene amba bene Kidishitu abo “kebelangapo nansha ke mashi a banyema mu bidibwa [byabo] . . . Pa kutompa bene Kidishitu, mwibapanga mwita muteke pamo na mashi bā. Mwanda muyukile biyampe amba i kijila kyobajidikilwe.” Eyo, bene Kidishitu bādi batongela lufu kupita’ko kudya mashi. Buludiki bwa Leza bwādi na mvubu kobadi.

 9. Kutalula’mo kudya mashi, kwilama ku mashi kwādi kufunkila pa bika ne bika?

⁹ Padi bamo bakalanga amba kitango kyendeji kyādi kisaka kunena’tu amba bene Kidishitu kebādipo bafwaninwe kudya nansha kutoma mashi ku kanwa, ke kudyapo mwita wampikwa kusumija mashi nansha bidibwa bityange na mashi. Eyo, na bubine, uno o mulangwe wādi mu lubila lwāpelwe Noa. Ne kijila kya batumibwa nakyo kyānene bene Kidishitu ‘belame abo bene ku bintu byampikwa kutyiba midibu,’ mwita udi na mashi mu misunya. (Ngalwilo 9:3, 4; Bilongwa 21:25) Inoko, bene Kidishitu babajinji bāyukile amba kino kilomba bintu bivule. Kyaba kimo mashi ādi engidijibwa mu bundapi. Tertullien wānene amba bampikwa kwitabija bādi batoma mashi mabishi mobādi bafwila kundapa kijilangoa. Padi kwādi ne miswelo mikwabo ya kwingidija mashi pa kundapa misongo nansha kulumbulula bukomo bwa ngitu. O mwanda kunena kwānenwe bene Kidishitu kwijiba ku mashi i ne kwiapela mu “bundapi” bwine. Bādi balama uno mwimanino nansha byowādi utūla būmi bwabo mu kyaka.

Mashi Engidijibwa bu Lawa

10. I miswelo’ka imoimo ingidijibwa mashi mu kiñanga, ne kino i kilupule kipangujo’ka?

¹⁰ Kwingidija mashi mu kiñanga i kutumbe pi na pi dyalelo. Dibajinjibajinji badi bela mashi onso matuntulu—maselwe ku muntu upāna’o, beabika, kupwa ke bela’o ubela, kimfwa muntu utapilwe bilonda mu bulwi. Mwenda myaka, bakimbi bayuka kusansanya mashi mu bipindi bikatampe. Bamuñanga pa kwingidija bino bipindi mu bundapi, badi ke babanya mashi aletelwe na muntu umo ku babela bavule, kimfwa lwima lwa mashi (le plasma) ku muntu umo, ne miseke ityila (les globules rouges) ku mukwabo. Bukimbi pa kwendelela, bamona amba kipindi kimo, kimfwa lwima, kikokeja kadi kwabanibwa mu tupindi tukwabo tuvule, ne kupebwa’to ku babela bangibangi. Matabula a kulupula tupindi tuvule akyendelela kutabulwa, ne mingidijijo impya ya tuno tupindi ikisokolwa’nka kusokolwa. Ino le mwine Kidishitu ukamona namani tuno tupindi? Ukokeja kusumininwa kuleka kwitabija kwelwa mashi, ino muñanga umukankamika etabije kipindi kimo kikatampe kya mashi, padi i mulwi wa miseke ityila. Pakwabo lawa yundapa i kapindi katyetye kaselelwe mu kipindi kikatampe kya mashi. Lelo mwingidi wa Leza ukatyiba namani mbila pa uno mwanda, kuyuka uyukile amba mashi i ajila ne amba na bubine i enka mashi a Kidishitu o abwanya kupandija būmi?

11. I mwimanino’ka wa binebine udi tamba kala na Batumoni pa mwanda utala mashi?

¹¹ Myaka makumi kunyuma, Batumoni ba Yehova bālombwele mumweno wabo patōkelela. Kimfwa, bālembele kishinte kyālupwilwe mu Julunale wa Kitango kya Bundapi mu Amerika (Angele) (wa mu mafuku 27 Kweji 11, 1981; kadi kyatampululwa mu boloshile Comment le sang peut-il vous sauver la vie?, pa paje 27-29).a Mu kino kishinte mwapitulukilwe myanda ya mu Ngalwilo, bene Levi, ne Bilongwa, amba: “Nansha ano mavese byokeanenapo mu bishima bya kiñanga, Batumoni beamona bu akankaja kwelwa mashi onso matuntulu, ko kunena’mba kutwejibwa miseke ityila (les globules rouges) ne miseke itōka (les globules blancs), lwima (le plasma), ne miseke ikwatyija mashi (les plaquettes).” Dibuku Bundapi bwa Bukidibukidi (Angele) dya mu 2001, munshi mwa mwanda “Mubundilo wa Mashi,” dinena’mba: “Mashi i mabundwe na bipindi bibala-binga: lwima, miseke ityila ne itōka, ne miseke ikwatyija mashi.” O mwanda Batumoni bapelanga kwelwa mashi matuntulu nansha kipindi kyao kyo-kyonso kikatampe.

12. (a) I mwimanino’ka ulombwelwe pangala pa tupindi tutamba ku bipindi bikatampe bya mashi? (b) I kwepi kokokeja kutana myanda mikwabo ya ntentekelo?

¹² Kino kishinte kya buñanga kibweja’ko amba: “Mwivwanino wa mutōtelo wa Batumoni keupelejangapo kete mu kete kwingidija [tupindi] kimfwa bilenji bikwatyija biungo bya ngitu (l’albumine), miseke ikinga ngitu (les immunoglobulines), ne malawa akwatyija mashi; Kamoni ne Kamoni ufwaninwe kutyiba mbila aye mwine shi uketabija tuno tupindi.” Tamba mu 1981, tupindi tuvule (tupindi tunyutunyu tulupulwa ku bipindi bikatampe) ketwingidijibwanga bwa pala. O mwanda Kiteba kya Mulami kya difuku 1 Kweji 7, 2000 kyaletele milangwe mivule ikwasha pa uno mwanda mu kishinte “Bipangujo bya Batangi.” Kidi na myanda pala pala ne milangwe miluji, ino ukamona amba byokinena i bikwatañane na byālombwelwe mu 1981.

Kiselwa kya Mutyima Obe wa Mundamunda

13, 14. (a) Mutyima wa mundamunda i bika, ne wingilanga namani mu myanda ya mashi? (b) I buludiki’ka butala pa kudya mwita bwāpelwe bene Isalela na Leza, ino i bipangujo’ka biipangulwa’po?

¹³ Myanda ya uno muswelo itwikanga mutyima wa mundamunda kiselwa. Mwanda waka? Bene Kidishitu betabije abo bonso kulonda buludiki bwa Leza, ino mu bintu bimo muntu ne muntu unenwe kukwata butyibi mungya mutyima wandi wa mundamunda. Mutyima wa mundamunda i bukomo bwa kibutwila bwa kutompa ne kutyiba mbila pa myanda, divule dine myanda ya mwikadilo. (Loma 2:14, 15) Inoko, uyukile amba mityima ya mundamunda i mishile.b Bible unena amba bamo badi na “mutyima wa mundamunda wa bukōkekōke,” nanshi ko kunena’mba bakwabo badi na mutyima wa mundamunda mukomo. (1 Kodinda 8:12) Bene Kidishitu badi na ludingo lwishileshile mu kwendelela kwa kuyuka binena Leza, mu kutenekwa na milangwe yandi, ne mu kulonda’byo mu butyibi bobatyiba. Tukokeja kuleta kimfwa kya Bayuda ne kudya mwita.

¹⁴ Bible unena patōka amba muntu ukōkele Leza kafwaninwepo kudya mwita wampikwa kutyiba midibu. Kino kyādi na mvubu; ke-pantu basola bene Isalela pa kūminwa bādile mwita wampikwa kutyiba midibu, ino bāpya mambo, bālonga bubi bukatampe. (Kupituluka 12:15, 16; 1 Samwele 14:31-35) Ino pano tukokeja kwiipangula’po. Le shi mwine Isalela watape mukōko, le wādi upēja namani kusumija mashi ao? Le wādi ufwaninwe kutyibidila mudibu wa nyema pa kusumija mashi? Lelo byādi bilomba’nka euyeyeke na kukutyila maulu a kunyuma mūlu? Ne i mu bula bwa nsaa inga? Le i muswelo’ka waādi ufwaninwe kutyiba midibu ya ñombe? Nansha ke pa kupwa kuketa midibu, mashi amo ashalanga ku mwita. Lelo wādi unenwe kudya mwita’wa? Le i ani wādi wa kutyiba mbila pa bino?

15. Le Bayuda bamo bādi balonga namani pa myanda itala kudya mwita, ino i buludiki’ka bwāletele’po Leza?

¹⁵ Langa’po shi i Muyuda mwipāne wiipangula bino bipangujo. Ukokeja kulanga amba i biyampe kwepuka kudya mwita upotejibwa mu nsoko, mukwabo nadi ukokeja kupela mwita’wa amba padi i mulambulwe ku bankishi. Ino Bayuda bakwabo bakokeja kudya mwita’wa shi i balonde bibidiji bya kutambija mashi.c (Mateo 23:23, 24) Ulanga namani pa ino milongelo mishileshile? Ne kadi, Leza byakālombwelepo bitala pa ino milongelo, le byādi biyampe Bayuda banze kutuma bipangujo bivulevule ku kitango kya Balabi mwa kwibapela’po milangwe pa mulongelo umo ne umo? Nansha bino bibidiji byobyādi mu mutōtelo wa Bayuda, tudi na nsangaji pa kuyuka amba Yehova kāludikilepo batōtyi ba bine kutyiba mbila uno muswelo pa mwanda utala mashi. Ino Leza wāletele buludiki bwa kyalwilo bwa mwa kwipaila banyema batōka ne kusumija mashi abo, ino kābwejeje’kopo bipite pano.—Yoano 8:32.

16. Mwanda waka mimweno ya bene Kidishitu i mishile pa kwitabija kwelwa kapindi katyetye ka ku kipindi kikatampe kya mashi?

¹⁶ Monka mokyanenenwanga mu musango wa 11 ne wa 12, Batumoni ba Yehova kebetabijangapo kwelwa mashi matuntulu nansha bipindi byao biná—lwima, miseke ityila, miseke itōka, ne miseke ikwatyija mashi. Lelo tupindi tutamba ku bino bipindi biná nato, kimfwa, mema a selumu adi’mo miningi ikinga ngitu ku misongo nansha ku bulembe bwa banyoka? (Tala Kiteba kya Mulami kya difuku 1 Kweji 7, 2000 paje 31, musango 2.) Bamo bafulanga ku kunena’mba tuno tupindi tutyutyu ketukidipo kadi bu mashi, o mwanda ketutalwepo na lubila lwa ‘kwilama ku mashi.’ (Bilongwa 15:29; 21:25; paje 32, musango 2) Uno i mwanda wibatala. Mutyima wa mundamunda wa bakwabo nao wibatononanga kupela kintu kyo-kyonso kitamba ku mashi (a banyema ne a bantu), nansha ke kapindi katyetye kene ka kipindi kibajinji kya mashi.d Ino bangi nabo padi baketabija kutungwa lushinge lwa miseke ya lwima ibakinga ku misongo nansha ipwija bulembe, inoko bapela tupindi tukwabo tonso tutyetutye. Pakwabo, lawa imo ipungilwe na tubese twa kimo kya bipindi biná bikatampe bya mashi ikokeja kwikala na mwingilo umo onka na wa kipindi kyonso kituntulu mu kulama būmi mu ngitu, kino kifikijanga bene Kidishitu bavule ku kumona kino bu kibi.

17. (a) Mityima yetu ya mundamunda ikokeja kwitukwasha namani pa kutyiba myanda itala bipindi bya mashi? (b) I kika kinenenwa amba kukwata butyibi mu ino myanda i kusumininwe mpata?

¹⁷ Byobya binena Bible pa mwanda utala mutyima wa mundamunda bikwashanga pa kukwata butyibi bwa uno muswelo. Ditabula dibajinji i kuyuka kinena Kinenwa kya Leza ne kulonga bukomo mutyima wa mundamunda obe ulonde’kyo. Kino kikakukwasha pa kutyiba mbila ikwatañene na buludiki bwa Leza pa kyaba kya kwipangula muntu kampanda akuludike. (Mitōto 25:4, 5) Pa mwanda utala kwelwa bipindi bya mashi, bamo balañanga’mba, ‘Byokitala mutyima wa mundamunda, nanshi i patupu ne mwanda mwine.’ Kulanga namino i kwiongola. Mwanda shi kintu kitala mutyima wa mundamunda, ke kunenapo amba kekikidipo na bikoleja. I mwanda musumininwe mpata. Ke-pantu kikokeja kukambija boba badi na mutyima wa mundamunda mwishile na wetu. Tukokeja kujingulula kino shi tutale madingi a Polo atala pa kudya mwita obāikele padi kulambula ku bankishi kupwa kebakapoteja’o mu nsoko. Mwine Kidishitu wādi unenwe kuta’ko mutyima kutyina amba ‘wakatapa mityima ya mundamunda mikōkekōke.’ Shi akukaje bakwabo, nabya ‘waone mwanabo wāfwidilwe na Kidishitu’ kadi wapi mambo kudi Kidishitu. Ne myanda itala tupindi tutyetutye twa mashi nayo mo monka, nansha byobudi i butyibi bwa muntu mwine, ino bufwaninwe kukwata na kusumininwa kukatampe.—1 Kodinda 8:8, 11-13; 10:25-31.

18. Mwine Kidishitu ukepuka namani kutunija mutyima wandi wa mundamunda pa kukwata butyibi butala mashi?

¹⁸ Kudi mwanda mukwabo ulombola kusumininwa kwa butyibi butala pa mashi. I bipa byoukokeja kukulupwila abe mwine. Shi kwelwa tupindi tutyetutye twa mashi kukavutakanya mutyima obe wa mundamunda mufundijibwe Bible, kokapumpunya’o. Kadi kufwaninwe kwiutyimpila panshi mwanda’po’tu muntu kampanda wa kulombola amba, “Kepadipo mwanda nansha shi abakwela tuno tupindi, mwene bavule bebelanga’to.” Vuluka amba bavule dyalelo bapumpunyanga mityima yabo ya mundamunda uyuka nayo yatuna, keibabepela nansha kwibalongeja bibi pampikwa kwialakanya. Bene Kidishitu kebasakangapo nansha dimo kwikala na uno mutyima.—2 Samwele 24:10; 1 Temote 4:1, 2.

19. Potutyiba mbila ya bundapi butala pa myanda ya mashi, i bika byotufwaninwe kuta’ko mutyima kutabukidila?

¹⁹ Dya ku mfulo kwa malondololo adi pa paje 30-32 mu Kiteba kya Mulami kya difuku 1 Kweji 7, 2000 kunenwa’mba: “Lelo kwishila kwishidile milangwe namino ne mbila ikwatwa na mutyima wa mundamunda wa muntu ne muntu kulombola amba uno mwanda i mwanda mutyetye? Mhm. I mwanda musumininwe.” I musumininwe namino, nakampata mwanda utala kipwano kyobe na “Leza mūmi.” Kino kipwano kyo akyo kete kikakutwala ku būmi bwa nyeke, mwanda kimanine pa bukomo bwa kupandija budi na mashi āmwangile Yesu. Tamija nanshi mumweno wa mushike pa mwanda utala mashi ke-pantu Leza udi nao mwingilo mukatampe—ke kupandija būmi bwa bantu kadi. Polo wāsonekele na bubinga’mba: “Mwadi bakubulwa . . . kukulupila, ne kubulwa Leza panopantanda. Ino pano, mudi Kidishitu Yesu, bānwe badi kalā kulampe kwine, umbafwenejibwa mu mashi a Kidishitu.”—Efisesa 2:12, 13.

[Kunshi kwa dyani]

Ukokeja Kuvuluka?

• Leza wāletele buludiki’ka butala pa mashi kudi Noa, ku bene Isalela, ne ku bene Kidishitu?

• Pa mwanda utala mashi, i bika bipelanga Batumoni ba Yehova pelēe?

• I kika kinenenwa amba kwitabija tupindi tutyetutye twa ku bipindi bikatampe bya mashi i mwanda utala mutyima wa mundamunda wa muntu mwine, ino kino kekishintululapo bika?

• Potutyiba butyibi, mwanda waka kipwano kyetu na Leza kyo kifwaninwe kutangidila kumeso?

[Kifwatulo pa paje 18]

(Pa kuyukila’ko bikwabo, tala dibuku)

MWIMANINO WA KYALWILO PA MASHI

MASHI MATUNTULU

KEETABIJIBWEPO

Miseke ityila

Miseke itōka

Miseke ikwatyija mashi

Lwima

BITALA MWINE KIDISHITU MWINE

Tupindi twa miseke ityila

Tupindi twa miseke itōka

Tupindi twa miseke ikwatyija mashi

Tupindi twa lwima

[Kifwatulo pa paje 14]

Kitango kyendeji kyāfudile ku kunena amba bene Kidishitu bafwaninwe ‘kwilama ku mashi’

[Kifwatulo pa paje 17]

Kokapumpunya mutyima obe wa mundamunda potyiba butyibi butala pa bipindi bya mashi