“Monaipo bidi! Nalonga bintu byonso ke bipya”

TALA bano bantu badi mu sangaji badi pakino kibalu. Lelo, kusenswepo wikale umo wa umbukata mwabo? Eyo, mwanda i kutupu muntu nansha umo kabilapo ndoe nansha kwikala umbumo. Bantu ba mizo yonso ufita, muzungu, nansha wa ngitu ya kimandyano, bonso basobakene pamo’nka na ba mukisaka kimo. Keyopo sangaji ne tusepo ne bumo bulumbuluke kadi! Aha! lekaleka! kutupu kadi muntu ukambakanyibwa na bidyanga bya mata a mudilo; nansha kukona muya mwanda wa nzuba ya bintu bilengeja moyo. Kutupu kadi mikungulo ya tumbela twa mavita twa konakanya luvula lutalala nyaa lwa mu lwelele. Kutupu kintu nansha kimo kya konakanya ne kuleta kavutakanya mu buno budimi, kutupu mushidika, kutupu buta nansha makalo a mavita makatakata a bonakanyi. Mpulushi kakipitepo kadi na ditalaki mwanda wa kukañanya kavutakanya mhm, kakidipo na mvubu. Mutupu mavita ne bonakanyi. Kadi kekukidipo kusakana kwa mōbo, ke-pantu, muntu yense udi ne kyandi kikalo kilumbuluke.

² Tala tuno twana! I kya sangaji pa kumona motukaila. A! kudi banyama bakukaya nabo! Lupango lwa sambo kelukidipo na mvubu mu buno budimi, ke-pantu banyama bonso bashikete mu ndoe na bantu ne abo bene na bene. Nansha Ntambo ne kana-kamukoko pano ke balunda. Tala tuno tōni twa misombelo yeñenya twenda twipāpa mūlu, ivwana ne ñyimbo yato ya mulēnga, twiakwija pamo na nsadi ya twāna tutyetye. Aa? Kekudipo bipombo? I kutupubyo, ke-pantu mu buno budimi mudi’nka bwana-pabo ne sangaji yakubulwa mfulo. Ivwana luvumba lwa maluba, teja mwiunyingila mulungu wa mema. Ivwana luya lwa mikejima ya dyuba. Ivwana munyingu wa bipà bya mwenye bidi mu kino kitenge, ntanda ikapànga bipà bya uno muswelo, bya buya bwa dyangi pamo ne bintu byonso bisangaja bilombwelwe pa kino kipindi kidi pamo wa budimi.

³ ‘Inoko, leka bidi, lelo banunu badi kwepi? Padi yemokepangwila. Lelo nabo kebakokejapo kusepelela mu ino sangaji?’ Na bubine ne banunu bene badi’nka mwinemo, inoko, abaalamuka ke basongwalume. Mu buno budimi, ikutupu muntu ukafwa bununu. Bankasampe bakakula ne kutama, inoko kebakanunupapo. Nansha shi myaka yabo i 20 nansha 200 umo ne umo mu tuno tununu ne tununu twa bantu, ukasangela ngikadilo yandi ya busongwalume ne mwikadilo wa ngitu yandi ifufuma. Pamo ukanena’mba: Tununu ne tununu? Eyo, mwanda budimi buno, bukenda butandabuka bukabwane mu mantanda onso. Bumi bulumbuluke ne ndoe, ne buyampe, bikayula pano pantanda ponso pi na pi, tamba ku Fuji kutūla ku Andes, tamba ku Hong Kong kutūla ku kalunga-lui ka Mediterané. Ke-pantu, ntanda yonso ikafulamunwanga ke budimi bwa paladisa. Ikekala paladisa ikajokejibwa pano pantanda ponso.

⁴ Padi ukanena’mba kebibwanyikapo. Ino pa kunena namino, languluka bidi pa buluji bwa bubinebine bukulombolwa. Abe ne kisaka kyobe, mukokeja kukapanda pa konakanyibwa ino ngikadilo imbi ya bintu ne kutwela mu Paladisa yenzankanyibwe pa kino kibalu kyetu.a

Dibuku disambila pa Paladisa

⁵ Ino myanda yonso ino, ya kutendelwa ne buluji bwayo, ya sonekelwe mu dibuku dimo ditulumukwa na kampata. Ditelwa bu Bibula (Mukanda Ukola). I dibuku dya pa kala kene, mikanda yadyo imo imo yasonekelwe kala pano ke papite ne kubwipi kwa myaka 3 500. Ino kukwatañana na madingi okileta atala pa kino kyetu kitatyi i kitabo kipya na kampata. Bupolofeto bwakyo buleta kikulupiji kilumbuluke kya kitatyi kikaya ku meso. I kitabo kipotwa bininge. Kubwipi kwa mabuku 2 000 000 000 a Bibula yense mutuntulu nansha a Bipindi byandi bikatampe imalupulwe pano kubwipi kwa mundimi 1 810.

⁶ Ke kudipo kitabo kisanto kilupwilwe mu kibalwa kya mabuku mavule pamo bwa kino, kadi nebikwabo kebidipo na myaka mivule pamo bwa kino. Koroani, dibuku dya ba Ishilamu, udi munshi mwa myaka 1 400. Ba Buddha ne Konfusho, bādi’ko pano ke papite myaka 2 500 ne mikanda yabo yasonekelwe ka mu kine kitatyi’kyo. Bilembwa bya Shinto byakongakanyibwe mu muvunga wabyo pano kepapite myaka 1 200 kete. Kitabo kya Mor­mon kidi na myaka 160 kete. Ikutupu dibuku nansha dimo mu ano mabuku obeta bu masanto, dikokeja kulondeja nsekununyi ya mānga ya muzo wa muntu mu bula bwa myaka 6 000 pamo bwa Bibula. Shi usaka kuyuka mutotelo wa anjile anjile, bandaula Bibula. Ye dibuku dimo kete didi na musapu wa ku bantu bonso ba pano pantanda.

⁷ Ñeni ne buya bwa musapu usonekelwe mu Bibula i bitendelwe binyinge na bantu bavule ba ñeni ne ba ngikadilo mishileshile ba mu mizo yonso. Mukelenge Isaac Newton, mwifundi wa ñeni muyukane bininge, musokodi wa kijila kinena’mba “ntanda idi na bukomo bukokela bintu panshi” wesambile’mba: “Ikutupu busendwe bwa ñeni nansha bumo bulombola bintu patokelela pamo bwa Bibula.” Patrick Henry mwine Amedika ne mwendeji wa kitango kya bwalamuni, muntu wa ntumbo pa mwanda wa bino bishima byanenene’mba: “Shi nkumpele bwana-pabo, nankyo ngipaye,” nandi wanenene’mba: “Bibula i dibuku dya mvubu mikatampe kupitako mabuku onso.” Mohandas K. Gandhi, mfumu wa ñeni ne wa tunangu mwine India nandi walombwele ntunguluji wa mulopwe wa bene Angele mu ntanda ya India amba: “Pa kakwatañana ndanda yobe ne yami na bishima bya fundishe Kidishitu mu Busapudi bwandi bwa ku Lūlu, nankyo ketukapwijapo enka myanda ya mu mantanda etu, bine tukapwija ya muntanda yonso mituntulu.” Gandhi wadi wisambila pa Mateo shapitala 5, 6 ne 7, mu Bibula. Tanga’kyo bidi, bukomo bwa uno musapu keubulwepo kukakuteneka.

Bibula​—⁠dibuku dya sonekelwe mu ntanda ya Azia

⁸ Kushiyañana na milangwe ya bantu bavule, Bibula katambilepo ku kushidimuka kwa bazungu, kadi katumbijangapo kushidimuka kwabo. Kubwipi kwa Bibula yense wasonekēlwe mu ntanda ya Azia. Bonso beusonekele bādi Bene Azia. Myaka kinunu kimo kumeso kwa kubutulwa kwa Buddha, mu mwaka wa 1513 K.K.K. (Kumeso kwa Kitatyi Kyetu), Mosesa, muntu wādi ushikete mu ntanda ya Moyen-­Orient, wakunkujibwe na Leza asoneke mukanda umbajinji wa mu Bibula witwà bu Ngalwilo. Kutamba enka penepo, Bibula waselelela mutwe wa mwanda umo onka mukwatañane pamo kufika ne ku mukanda wamfulo “Kusokwelwa.” Bibula yense mutuntulu wapwile mu mwaka wa 98 K.K. (Kitatyi Kyetu) nansha bu myaka 600 kupwa kwa kubutulwa kwa Buddha. Lelo wadi uyukile’mba Bibula udi na mikanda 66 mishileshile? Bine Bibula i Kibiko kya bitabo!

⁹ Ebiya, mu bula bwa myaka 1 600 tamba kitatyi kya Mosesa, kubwipi kwa bantu 40, basonekele ino myanda ya muswelo umo. Abo bonso balombolanga’mba bilembwa byabo byakunkujibwe na bukomo bukatampe bupityile bwa mwana-muntu wa kufwa. Mutumibwa Polo wasonekele’mba: “Bisonekwa byonsololo bisonekeja Leza shi bika shi bika, byo bimwenwamo pa kufundija, ne kukwasha, ne kulombola ñeni ya umboloke, ne kudingila madingi.”b (2 Temote 3:16) Mutumibwa Petelo walombwele’mba: “Ke-kuntu, kubanga mānga ke kwailepo nansha patyetye pene monka muswidile mutyima wa muntu mhm, ino bantu bapandulwemo ba Leza, banenene monka mobatwadilwetwadilwe kudi mushipiditu sandu.”​—⁠2 Petelo 1:⁠20, 21; 2 Samwele 23:2; Luka 1:⁠70.

¹⁰ Kadi mwanda mukwabo utendelwa na kampata i mashinda āfikako Bibula dyalelo. Mu tununu twa myaka ya kunyuma kufika ne pa kupungwa kwa mashini atampa bitabo, pano kepapite kubwipi kwa myaka 500, kyādi kifwaninwe kutentula Bibula ku makasa. I kutupu kitabo kikwabo kya pa kala kyatentwilwe na kininga kya uno muswelo. Beditentwile misunsa mivule, inoko na bujinguludi bukatampe. Beutentwile, balongele’mo tubilema tutyetutye, ino twalemunwinwe pa kwibidingakanya na Bisonekwa bibajinji bipandulwemo na Leza. Sir Fred­eric Ken­yon, mubandaudi wa bilembwa bya Bibula bya kala byasonekelwe ku makasa wanene’mba: “Lupata lwamfulo lwa kunena’mba Bisonekwa byotudi nabyo dyalelo byaandikilwe’nka pano pano, pano lubapu.” Ke-pantu dyalelo kukidi mabuku a Bibula nansha bipindi byao kubwipi kwa 16 000 byasonekelwe ku makasa. Bikwabo nabyo ibyendelele kufikija’nka ne ku myaka 200 K.K.K. Kadi dyalelo kudi bwalaminyi bubwanyinyine bulongwa kubwipi kwa mu ndimi yonso kupityila mu ludimi lwa Kihebelu, Kialamia ne Kingidiki, yasonekelwemo Bibula ku ñanjilo.

¹¹ Bamo bamo bekalanga bafutulula Bibula’mba imuluwakane. Inoko befundi bakatampe bakola bintu byapanshi bya shilwe na bakulutuba ba pakala kene, bakolele mu masala a bibundi bya kala bya mu Bibula, pano kepapite myaka mityetye, i basokole bilembwa ne bukamoni bukwabo buleta bubinga bwa patoka’mba bantu ne bibundi bitelelwe mu Bisonekwa bya kala bya mu Bibula byadiko bine. I basokole bukamoni buvule butala pa dilobe dya ntanda yonso dilombwelwe mu Bibula’mba dyaikele’ko mu mafuku a Noa pano kepapite ne myaka 4 000 ne musubu. Pa mwine mwanda’o, Mikasa, Mwana mulopwe, mwifundi mukatampe wa myanda itala bintu byashilwe mu masala a bibundi bya pakala, muntu muyukane bininge, wēsambile’mba: “Lelo Dilobe dyaikele’ko bine? . . . Aye mwine wa londolola’mba kyalombwelwe na bukamoni bwa patoka’mba binebine dilobe dyadiko.”c

Leza wa Bibula

¹² Shi kudi bapunyika Bibula, bakwabo nabo bapunyikanga kwikala’ko kwa Leza mwine Bukomo Bonso. (2 Petelo 3:​3-7) Banena’mba: “I muswelo’ka onketabija Leza onkimone? Lelo ikika kilombola’mba kudi Umpangi wakubulwa kumweka’o, utabukile bantu bonso bukata? Leza, lelo kadipo mu bintu byonso’ni?” Bakwabo banena’mba: ‘Leza kadikopo ne Buddha mwine.’ Monaipo bidi, Bibula ulombola’mba monka mwikadile muntu ne muntu ne shandi wamupele būmi, bakambo betu babajinji nabo batambwile būmi bwabo kudi shabo ne Umpangi wa mūlu wa dijina dyandi dya bunka dya bu Yehova.​—⁠Ñimboyamitoto 83:18; 100:3; Isaya 12:2; 26:⁠4.

¹³ Leza wesokwedile kudi bantu mu miswelo ibidi imweka patokelela. Muswelo umbajinji utabukile bukata i kupityila mu Bibula ulombola bubinebine bwandi ne mpango yandi ya nyeke ne nyeke. (Yoano 17:17; 1 Petelo 1:⁠24, 25) Muswelo mukwabo i kupityila ku bupangi bwandi. Pa kutala byankuo bibajokolokele, bantu bavule ibafike kukwitabija’mba bine kudi Leza-Umpangi wa bukatakata bumweka kupityila ku mingilo yandi.​—⁠Kusokwelwa 15:⁠3, 4.

¹⁴ Yehova, ye aye wasonekeje Bibula. Aye i Mushipiditu Mukatampe wikeleko nyeke. (Yoano 4:24; Ñimboyamitoto 90:⁠1, 2) Dijina dyandi dikokelanga milangwe ku mpango yandi itala bipangwa byandi. Mpango yandi i kulwila dijina dyandi na kutukija babi ne kukapandija boba bamusenswe mwanda wa bakatwele mu paladisa pano panshi. (Divilu 6:​2-8; Isaya 35:⁠1, 2) Udi na bukomo bwa kwikilonga, ke-pantu aye i Leza mwine Bukomo Bonso. Udi peulu pa bilezaleza ne bankishi bonso ba mizo, ke-pantu, aye i Umpangi wa ntanda yonso.​—⁠Isaya 42:⁠5, 8; Ñimboyamitoto 115:⁠1, 4-8.

¹⁵ Tamba mu bula bwa tutwa twa myaka, befundi ba ñeni ibetumpe’ko na kwifunda bintu bitala bupangi. Ino le ibafule ku mulangwe’ka? Sendwe umo wa ñeni ne muyukane bininge Mwine Angele, umo wa umbukata mwa boba basokwele manwa a mwa kulongela mudilo wa singa ya kûlà, Lord Kel­vin, wasapwile’mba: “Bine naitabija’mba mu kubandaula senene bwifundi bwa bya ñeni, twibafule ku kufundula milangwe yonso yakufwatakanya’mba Leza ikutupuye.” Al­bert Ein­stein, mwifundi wa ñeni mubutwile mu Bulaya, wafudile kukwitabija’mba: “Mfwanyinwe kulanguluka pa muswelo utulumukwa mwikadile umbuo wa ntanda, otukokeja kwivwanija bityetye; mfwanyinwe . . . kwityepeja mpime kwivwanija nansha kapindi katyetye ka mu ino ñeni mifyame.” Ino aye wādi unena ntamba kala’mba Leza kadikopo. Ar­thur ­Holly Comp­ton, mwifundi wa ñeni ne bingwa wa kibalwa kya No­bel, wesambile’mba: “Bulongolodi bwa Umbuo wa ntanda bulombola bukamoni bwa bubinebine bwa bishima byakutendelwa byanenwe’mba: Kungalwilo, Leza.” Wadi wisambila pa bishima bya ku ñanjilo ya Bibula.

¹⁶ Baludiki ba mizo mikomokomo betumbikanga mwanda wa ñeni yabo ne mwanda wa bintu byobapunga byendakana mu lwelele. Inoko bipungwa byabo byobatuma mu luvula, i tutyetye na kampata pa kwibidingakanya na kweji wenda ujokoloka kufula kufula kwa ntanda pamo ne imbuo mikwabo ijokoloka kufula kwa dyuba! Bipungwa bya bano bantu bakufwa i byabituputupu pa kwibyenzakanya na bupangi bwa Yehova wapangile bisumpi ne bisumpi bya mitoñanyika, kibumbo ne kibumbo kya ñenyenye kidi na tununu ne tununu twa ma dyuba eifwene pamo’nka nadino dyetu dino, weibunga bisumpi bisumpi ne kwiilongolwela kifuko kifwanyinwe mu lwelele mu kitatyi kitungwe! (Ñimboyamitoto 19:⁠1, 2; Yoba 26:⁠7, 14) Ke kyakutulumukapo shi Yehova umwene bantu pamo wa batete ne mizo mikomokomo pamo’nka na patupu kintu.​—⁠Isaya 40:​13-18, 22.

¹⁷ Lelo ushikete mu njibo? Pamo kweyubakilepo abe mwine, padi kadi kuyukilepo ne waubakileyo mwine. Ino mwandapo kuyukilepo dijina dya mwine waubakileyo, kukokejapo kupela kwitabija’mba ya ubakilwe na muntu wa ñeni. Kikekala kya bulembakane pa kunena’mba yeubakile ayo mine. Bupangi bwa ntanda ne byonso bidipo byatambile ku ñeni mitabuke bukata. Lelo ke kyabulembakanepo pa kupatana’mba ikutupu Umpangi wa ñeni? Na bubine, mulembakane kete ye ukokeja kunena mu mutyima wandi’mba: “Leza ikutupuye.”​—⁠Ñimboyamitoto 14:1; Bahebelu 3:⁠4.

¹⁸ Byankuo byonso bitujokolokele, maluba, byoni, banyama, kipangwa kyakutendelwe kitelwa bu muntu, kingelengele kya būmi ne kubutulwa​—⁠i bukamoni bwa’mba kudi Wa ñeni itabukile bukata, kamweka, kudi ayo ye kobyatambile. (Bene Loma 1:20) Padi ñeni ye po padi ne mushipiditu, padi mushipiditu napo, yepo padi ne muntu. Ñeni ikidile bukata i ya Muntu upityile bukata, Umpangi wa byonso byūmi, Nsulo mine mine ya būmi. (Ñimboyamitoto 36:⁠9) Na bubine, Umpangi yeaye kete ufwanyinwe kutota ne kutumbika.​—⁠Ñimboyamitoto 104:24; Kusokwelwa 4:⁠11.

¹⁹ Lwitabijo lwa bamo mudi Leza lwajinine na byamalwa bya divita dyabubidi dya ntanda yonso. Mu buno bulwi, muzo onso wādi ulomba “Leza” wao, wikale wa ki-Katodika, wa Mishoni nansha wa mitotelo mikwabo. Lelo tukanena’mba “Leza” wapele mizo imo bushindañanyi ne mikwabo nayo ityumunwe? Bibula ulombola’mba ikutupu muzo nansha umo umbukata mwa ino wādi ulomba Leza wa bine. Yehova Leza, Umpangi wa diulu ne ntanda ke ayepo uleta kano kavutakanya ne mavita mu mizo. (1 Kodinda 14:33) Milangwe yandi idi peulu pa ya mizo ya pano panshi isenswe mapolotyike ne bulwi. (Isaya 55:⁠8, 9) Muswelo umo onka, kipwilo ne mutotelo wa bine wa Yehova, ke ukokejapo kwiela mu mavita a mizo. Yehova udi peulu pa baleza ba mizo. I umo kete, ke-pantu i Leza wa boba basenswe ndoe ba mu mizo yonso. Bibula unena’mba: “Leza kadipo waengula. Ino mu mizo yonso, yewa umwakaminwe ne kulonga boloke witabijibwe kudi aye.” (Bilongwa 10:⁠34, 35, MN) Mu mizo yonso, bantu basenswe boloke, befundanga Bibula ne betabije na mutyima onso mutotelo wa “Leza wa ndoe,” Umpangi wa bantu bonso.​—⁠Loma 16:20; Bilongwa 17:​24-27.

²⁰ Bantu bakwabo, pa kumona buzazangi ne kwilalulula kudi mu bipwilo bya mitotelo bitēlà bu bilonda Bibula, banenanga’mba: ‘Nketabija namani mudi Leza wa Bibula, mizoko mine ingidija Bibula ielele mu moya ilundika mu bufyafya mata makomokomo?’ Kya bine i kino, shi Bibula i wa bine nyeke, nankyo bipwilo bya mitotelo kēbisasukilē kulampe na bwine kidishitu bwa bine pamo ka na ba Mbulu ne Mema kebasake kwimona. I bazanzangi na kwitela’mba i bene-kidishitu. Badi na Bibula ino kebakokelepo bufundishi bwandi. Mbikavu mwine Amedika, waletele lupusa lwa konakanya Hiroshima na bidyanga bya mvwanda ya mudilo, difuku dimo waabije’mba: “Yoo! shi twadipo na Isaya nansha na Polo Musanto!”​—⁠longa tubakwasha bantu mu uno musala. Ino shi wadi ukwatañene na Isaya wa mu Bibula, longa kaelelepo bino bidyanga; kudi Isaya waabije ‘bipete bikabundwa ke nkasu, ne mikobe ke mpete ya kukukula mityi.’ Polo wa mu Bibula nandi wasapwile’mba: “Nansha tunangila mu ngitu, ketulwilapo mwendele ngitu mhm.” (Isaya 2:4; 2 Bene Kodinda 10:⁠3, 4) Kyaba kya kulonda ano madingi a Bibula, ino bipwilo bya mitotelo ibiele mu bya bulwi bya kumwanga mashi. Betumbikanga bya bubela’mba i bene-kidishitu ba bine bakokele Bibula. Omwanda bakaketelwanga mambo na Leza pa mwanda ­wakubulwa kulonga kiswamutyima kyandi.​—⁠Mateo 7:​18-23; Zefenia 1:⁠17, 18.

Bupangi ne bingelengele bya Yehova

²¹ Yehova wapangile ne kulonga bingelengele. Lelo kibakutulumuja, kwalamuka kwa mema ke mashi, kukalañanyibwa kwa Kalunga Katyila, mwabutwidilwe Yesu na mujike, ne bingelengele bikwabo bilombwelwe mu Bibula? Mwanda wa ñeni yandi mipi, mwana muntu imukomenwe kuyukidija miswelo mikwabo ilongwa bino bingelengele. I pamo ka na mwakakokejeja kuyuka senene kingelengele kya kutamba ne kupona kwa dyuba difuku ne difuku. Kupangwa kwa muntu nako kyadi i kingelengele kikata. Shipo, bintu byonso byūmi ne ntanda ne byonso bidimo, i bingelengele bikatampe byalongelwe na Yehova, bidi ka na mobikadile muno tamba kala kufika ne dyalelo. Lelo pa kino, tukekala kadi monka na lupata kitatyi kitusekunwina Bibula bingelengele bishile shile byalongelwe kala nansha byo kebikidi na mvubu dyalelo?

²² Bupangi bonso butuntulu i kingelengele kikatampe ne kitulumukwa. Ino na kampata, kipangwa kya Yehova kibajinji kyadi kingelengele kitabuke bukata mu bipangwa byonso. I kipangwa kyandi kibajinji kya ku mushipiditu, “Mwana-ndi Umbedi.” (Bene Kolose 1:15) Kitatyi kyādi kokwa kūlu wadi witwa bu “Mwanda.” Kupwa kwa myaka tutwa na tutwa kupitapo, waile pano panshi, wapebwa dijina dya bu “muntu Kidishitu Yesu.” (1 Temote 2:⁠5) Po pa mwanda basonekele’mba: “Ebiya kadi aye Mwanda wafulamuka ke muntu, kadi wafikile kwikala monka mwetu; twabandile ntumbo yandi, yadi pamo nka bwa ya Mwana wa kasuku padi shandi, muyulwe buntu ne bubine ponka.”​—⁠Yoano 1:⁠14.

²³ Kipwano kidi padi Yehova ne wandi Mwana, tukokeja kwikidingakanya pamo wa kipwano kidi pa bukata bwa sendwe wa bibalu ne wandi mwana obengila nandi mu kitanda kya mingilo ya kulala mbao. Mwana ukwashako shandi na kupunga biti ne matebe asonga shandi. Yehova nandi wa pangile bipangwa bikwabo bivule bya ku mushipiditu kupityila mudi wandi Mwana-Umbendi ne mukwashi wandi wa mu mingilo. Kupwa, bano bana ba Leza, basepelele bikatampe pa kumona Mwana Yehova, Kalama wandi wa mingilo, wa panga diulu ne ntanda ino yotushiketepo ino. Lelo mudi na lupata lwa kupatana’mba bino bintu ke byatambilepo ku bupangi? Tununu twa myaka kupitapo, Yehova waipangwile muntu umo wadi wa kikokeji’mba: “Lelo po naadije byalwilo bya ntanda abe wadi kwepi le? Nombole bidi shi uyukile ñeni. Paimbile ne ñenyenye ya ku lubanga ne bana ba Leza baela sandi ya tusepo, abe wadi kwepi?”​—⁠Yoba 38:⁠4, 7; Yoano 1:⁠3.

²⁴ Kala na kala, Yehova wapangile bintu byonso bimweka na meso ne myuya yonso myūmi ya pano panshi: mityi, munamuna imbishi, maluba, mishipa, byoni, ne banyama bakwabo bonso. (Ngalwilo 1:​11-13, 20-25) Ebiya kadi kwivwana Leza wa mulombola kalama wandi wa mingilo’mba: “Lekabidi tulonge muntu mu bu kyelekejo kyetu . . . Enka namino Leza wapanga muntu monka mu bu kyelekejo kyandi aye Leza mwine, webapanga ba mulume ne mukaji.” (Ngalwilo 1:⁠26, 27) Wapangilwe enka mu bu kyelekejo kyandi ne mu kimfwa kya Leza mwine, wapebwa ntumbo mikatampe ya Leza, lusa, ñeni, boloke, ne bukomo, mu uno muswelo, muntu umbajinji wadi upityile nyama kulampe kwine. Muntu udi mu ludingo lwishile na nyama, ke-pantu aye ukokeja kulanga, kupangika mpangiko ya bintu bya kokeja kulonga, ne kadi udi na muswelo wa kokeja ku mutota Leza. Nyama kendejibwangapo na ñeni, ino wendejibwanga na kitetyima. I kya bulembakane bukatampe pa kupatana’mba ikutupu Umpangi, ne kufwatakanya’mba muntu kipangwa kya ñeni ya uno muswelo ne kyapelwe ntumbo mivule, bu kapangilwepo, watambile ku kwialamuna, wa anza bu nyama, wenda wialamuna kufika ne kuditabula dyadipo dyalelo, kufwatakanya uno muswelo kulombola bu kileletwa!​—⁠Ñimboyamitoto 92:⁠6, 7; 139:⁠14.

²⁵ Leza watudile muntu mu budimi bwa Edena bwadi ku mutamba wa kutunduka. Bwadi budimi bwa ndoe ne bwa tusepo, pamo kanamwikadile buno bulombwelwe pa kino bibalu buno, inoko amo mwadi mushikete ka bantu babidi kete, Adama ne wandi mukaji. Ino pano, mine paladisa ya kala’ya dyalelo keikidi kopo, ya tūtyilwe na dilobe dya Noa, ino mikalo ya po bwadi i miyukane, bwadi muntanda ya Moyen-­Orient, ke-pantu minonga ilombwelwe mu Bibula’mba ye ayo yadi ibukilañanya ikidiko ne dyalelo. (Ngalwilo 2:​7-14) Uno muntu wapelwe mwingilo wa: kubaija budimi ne kudima nshi mwanda wa paladisa isambakane konso konso pano pantanda.​—⁠Isaya 45:​12-18.

²⁶ Muntu wapelwe mingilo mwanda Leza ne wandi Mwana bengilanga pakubulwa kukoka. (Yoano 5:17) Adama ne mukaja-ndi Eva, bantu babajinji kupangwa, Leza webalombwele’mba: “Butulai mwivudijei, muyuje pano pantanda ne kwipanekenya, kadi bikalai bulopwe bwa pa byoni bya mūlu, bwa pa mwita wa pa kalunga-kamema, ne bwa pa bintu byonso byumi bilandala pano panshi.” (Ngalwilo 1:28) Ino lelo kyādi kishintulula’mba muntu wadi ufwanyinwe kuyuja ntanda ne pa milomo bantu babulwe ne pa kushikata? Mhm. Tukwate bidi kimfwa, shi abakulombola’mba dinga mema mu nkopo, kukadingepo nkopo yense ne pa milomo mema ke amwangikila ne pa mesa. Nkopo ukayula nobe ukaleka’byo. Yemonka, Leza palombwele muntu’mba butulai, mwivudijei, Leza kadipo wisamba’mba ntanda ikayula ne pa milomo bantu ke bakimbe ne pa kushikata mhm, bantu badi ba kubwana biyampe senene mu buvule bwenzakane, kupwa kebakībutula. Kino kekyadipo kya kuleta makambakano mu kisaka kya bantu babwanyinyine. Ka paino ntanda myoneke ye padi makambakano kete a kwityinya kwa bantu.

Mwanda’ka Leza ulekele masusu?

²⁷ Shi mpango ya Leza i kufulamuna ntanda ikekale paladisa, ino lelo mwanda’ka ntanda yetu i miyule bubi, masusu ne bishoto? Shi Leza i mwine bukomo bonso, mwanda waka kadi ukilekele masusu ntamba kala? Lelo tukokeja kukulupila’mba masusu etu akapwa? Bibula unenanga kika pa uno mwanda?

²⁸ Bibula witulombola’mba makambakano onso afikila bantu, ashilukile kitatyi kyatombokele mwana umo wa mu bipangwa bya ku mushipiditu bya Leza. (Bene Loma 1:⁠20; Ñimboyamitoto 103:⁠22, MN, éd. 1984, nshitulwilo idi kunshi kwa dyanyi.) Pa kubulwa kutatāna, uno mwikeulu watombokele uno, wadi umbukata mwa boba basepelele kitatyi kya pangilwe muntu umbajinji. Ino kapunyi ne kilokoloko bya ala mizi munda mwa mutyima wandi ne kukokwa wa kokwa na kilokoloko kya kusaka ba Adama ne Eva bamutoteko aye pa kyaba kya Umpangi wabo, Yehova. Mwanda wa amutulumune pa kumongola, Satana waingidije nyoka, pa kwivwana diwi ditambila munda mwa nyoka pamo na mukokeja kwikilongela muntu wa ñeni, bimweke’mba i nkishi unena nanshi i aye mwine; Eva wa ongolwa ne kumutombokela wa mutombokela Leza Mwine Bukomo bonso. Adama nandi walonda mukaja-ndi mu butomboki bwandi.​—⁠Ngalwilo 2:​15-17; 3:​1-6; Yakoba 1:⁠14, 15.

²⁹ Kupwa, uno mwikeulu tomboki, waile kuyukwa bu “Nyoka wa kala na kala.” (Kusokwelwa 12:9; 2 Bene Kodinda 11:⁠3) Witwanga kadi bu Satana, kushintulula “Kinkwa,” ne bu Dyabola, kushintulula “Vubavuba.” Watatēne kufwaninwa kwa Umbikalo wa Yehova pano panshi ne kupatana na Leza amba: aye Satana, ukokeja kubōmbola bantu bonso ku mutotelo wa bine. Leza wamulekele Satana myaka 6 000 mwanda wa afikije mifwatakanyo yandi kumfulo, ye kyadi kya kupwija lonso kano kafutululo kāfutulwilwe Bulopwe bwa Yehova. Buludiki bwa bantu abo bene pa kubulwa ku kunkujibwa na Leza, pano i bukomenwe. Ino bana-balume ne bana-bakaji ba lwitabijo lwa bine ne bakulonda kimfwa kya Yesu, nansha byo batana matompo makomo komo, ino abo ibashale bemanyije mudi Leza, na kulombola patoka’mba Leza i wa bine ino Satana i wa bubela. (Luka 4:​1-13; Yoba 1:​7-12; 2:​1-6; 27:⁠5) Nobe ukokeja kwikala mwana-mulume nansha mwana-mukaji wa kikokeji. (Nkindi 27:11) Ino walwana-nenu ke enkapo Satana kete. I walwana’ka mukwabo otukimba kwisambilapo?

Wa lwana netu: lufu

³⁰ Leza webalombwele’mba mfuto ya kubulwa kikokeji i lufu. Pa kwibatyibila mbila, Yehova walombwele mwana-mukaji’mba: “Nkavudija bisanso bya pa kwimita kobe bya ntanda ne ntanda, mu misongo ukabutula bana, kusaka kobe kukalukila kudi mulume obe, nandi [ukakubikala].” Ebiya kudi Adama nako wanena’mba: “Ukamwena bidibwa ku byanga bya ku mpala yobe, poso ne byo kajokela ku biloba, ke wi-muntu wi biloba, kabidi i ku biloba konka ko kajokela.” (Ngalwilo 3:​16-19) Bakambo betu babajinji ba pāngilwè panja pa paladisa ya ndoe ne kutulwabo panshi myumu pototo ya kubulwa bumeni, kufika ne ku lufu lwabo.​—⁠Ngalwilo 5:⁠5.

³¹ I enka pa kupwa kujimija bubwanyinyine, ebiya ba Adama ne Eva bashilula kubutula bana. Bantu bonso i lukunwa lwabo lwa kubulwa kubwanyinyina, lutyipilwe lufu. Mulembi umo wa mu Bibula wipaleta shintulwilo na bino bishima’mba: “Monka mwatwelele lufu pano pantanda kupityila mudi muntu umo, momonka mwasambulukile lufu ku bantu bonso, mwanda bonso bapile mambo.” Lelo buno bubi i kika? I kubulwa kubwanyinyina. Yehova kakokejapo kwitabija kintu kya kubulwa kuyula nansha kwikipandija. ‘Lufu ilubikale’ padi bantu mwanda bonso bapyene bubi kudi Adama. (Bene Loma 5:⁠12, 14) Muntu kipya-mambo, pano ufwanga nka na mufwila nyama.​—⁠Musapudi 3:​19-21.

³² Lufu lelo i kika? Lufu i kinyuma kya būmi. Leza wapele muntu muswelo wa kwikala na būmi bwa nyeke shi wa ikala wa kikokeji. Ino aye welombola bu tomboki ne mfuto yāpelwe lwadi i lufu, ngikadilo ya kubulwa kuyuka kintu, kwikala kutupuye. Leza kamulombwelepo’mba būmi bobe bukafulamuka ukekale bu muntu wa ku mushipiditu, nansha kukelwa mu kalunga ka mudilo, mhm. Ino aye wa mupele kino kidyumu amba: “Mwiko kufwa ukafwanga.” Dyabola tapañanyi ye webongwele’mba: “Binebine kemukafupo.” (Ngalwilo 2:17; 3:4; Yoano 8:44) Kya pyene bantu kudi Adama i lufu kishintulula kujokela ku biloba.​—⁠Musapudi 9:⁠5, 10; Ñimboyamitoto 115:17; 146:⁠4.

³³ Lelo pa kino, kekudipo kitatyi kya kumeso kya bantu bafwa? Eyo, kitatyi kyakutendelwa kibatengele! Bibula ulombola patoka’mba Leza ukafikidija mpango yandi ya kukatula paladisa ku bantu bonso, bomi ne bafwe bene kumo. Yehova wanene’mba: “Diulu kyo kipona kyami, panshi napo kyo kitulo kya maulu ami.” “Katumbijanga kifuko kya maulu ami.” (Isaya 66:1; 60:13) Pa mwanda wa lusa lwandi, Yehova watumine pano pantanda wandi Mwana, mwanda wa bantu bakamone būmi kupityila mudi aye. (Yoano 3:16; 1 Yoano 4:⁠9) Tutale pano bintu bisatu bya buleme bikalonga Yehova kupityila mudi wandi Mwana: (1) kuleta muswelo wa kunyongolola bantu mu bupika bwa lufu; (2) kusangula bafwe; (3) kukatula Bulopwe bubwanyinyine ku bantu bonso.

Kunyongololwa mu lufu

³⁴ Tamba kala, bapolofeto ba Leza badi bakulupile mu mulao wa Leza wa’mba ‘ukebanyongolola’ mu lufu, kebadipo balanga’mba muya ke ufungapo, mhm. (Hosea 13:14) Ino lelo i muswelo’ka ukanyongololwa bantu mu lufu? Boloke bwa Leza bwadi bulomba “muya ku muya, diso ku diso, dino ku dino.” (Kupituluka mu Bijila 19:21) Adama washile lufu ke kyabupyanyi ku lukunwa lwandi lonso mwanda watombokele Leza na masakila andi ne kujimija wajimija bu-muntu bwandi bubwanyinyine. Kyadi kifwanyinwe muntu mukwabo apane būmi bwandi bubwanyinyine mwanda wa kunyongolola bobwa bwajimije Adama.

³⁵ Ino mbila myoloke yakupana ‘kimo ku kimo’ yaitabijibwe mu bula bwa mānga. Kishima kingidijibwa binyinge i “kinkulwa.” Ino lelo kinkulwa kine i kika? “I lupeto lufutwa mwanda wa kunyongolola kintu nansha muntu mu kimumunyine bupika. Omwanda banenanga’mba musungi nansha umpika aba mukula shi aba pingakenyapo kintu kyabuleme. . . . Kyobapingakenya nansha kyobatula bu kazulwijo ye akyo nkikulwa.”d Tamba pa kuluba kwa Adama bantu bonso i misungi ne bapika ba lufu ne kubulwa kubwanyinyina. Pa kwibanyongolola, kwadi kufwanyinwe kutulwa kinkulwa. Mwanda wa kulemeka buluji bwa kino kijila, kwadi kufwanyinwe kulambulwa būmi bukwabo bwa muntu mubwanyinyine, kidingakene na Adama.

³⁶ Ino, lelo i kwepi kukatanwa buno būmi bwa muntu mubwanyinyine busakibwa? Ke-pantu lukunwa lonso lwa Adama lwabutwidilwe mu bubi. “Nansha umo uyukile kukula mwanabo . . . Nansha kupana kudi Leza kinkulwa kyandi.” (Ñimboyamitoto 49:⁠7) Pa kusaka kupwija uno mwanda, Yehova muyulwe lusa lukata lwa padi muzo wa mwana muntu, watudile wandi “Mwana umbedi” bu kitapwa. Wayata būmi bwa mwana-ndi bubwanyinyine we bwela munda mwa Madia, mujike muyudea. Kansampe mwine-mukunko waimita ne kubutula mwana-mulume wapebwa dijina dya bu “Yesu.” (Mateo 1:​18-25) Na buluji bwa patokelela, Umpangi wa būmi wadi ukokeja kulonga kino kingelengele.

³⁷ Pa kutama, Yesu welombwele kudi Yehova ne kubatyijibwa. Penepo aye nandi wamupa mwingilo wa kulonga kiswamutyima kyandi. (Mateo 3:⁠13, 16, 17) Mwanda būmi bwandi bwatukile kokwa kūlu, Yesu wadi muntu mubwanyinyine. Wadi ukokeja kwela buno būmi bu kitapwa mwanda wa kukula bantu mu lufu. (Bene Loma 6:23; 5:⁠18, 19) Aye mwine wanene namino’mba: “Ami naiya’mba bakamone būmi, kumona kwa kwibumweneneja bwa ntanda ne miseke.” “Kekudi nansha umo udi na lusa lutabukile luno’lu lwa kwelela balunda nandi muya wandi.” (Yoano 10:10; 15:13) Pa mwipaile Satana ku kityi kya masusu, Yesu wakokele luno lufu lwa munyanji pa kuyuka’mba bantu bakwitabija bakamwena būmi kupityila ku bukudi bwandi.​—⁠Mateo 20:28; 1 Temote 2:⁠5, 6.

Kujokela ku būmi

³⁸ Nansha bya ipailwe na balwana nandi, Mwana Leza kajimijepo bubwanyinyine bwandi, ke-pantu walamine kikokeji kya kudi Leza. Ino, byāfwile ne kujikwa, i muswelo’ka wadi ukokeja kwingidija kino kintu kya buleme mwanda wa kukula bantu? Ye apo palongele Yehova kingelengele kikwabo, kibajinji ku muswelo wa kyo. Difuku dya busatu, tamba dyājikilwe, Yehova wamusangwile mu lufu bu kipangwa kya kumushipiditu, ne kyakubulwa kadi kufwa. (Bene Loma 6:9; 1 Petelo 3:18) Pa mwanda wa kuyukanya’mba lusangukilo lukekala’ko bine, Yesu wavwele ngitu mishile shile ne kusokokela kudi bana bandi babwanga ne kadi wasokokele ne ku bantu 500 umbukata mwabo. Kwadi kutupu nansha umo umbukata mwabo wadi ukokeja kutatana kusangulwa kwa Yesu, ne mutumibwa Polo mwine wasāminwe na kike kya mudilo kya ntumbo ya Yesu, nandi katatēnepo kino kingelengele kya lusangukilo.​—⁠1 Bene Kodinda 9:​1-9.

³⁹ Mafuku 40 kupwa kwa kusanguka, Yesu wakandile kutwela mu kifuko kya Leza aye mwine momwa mūlu, mwanda wa kutula buleme bwa kitapwa kyandi kya bu muntu bubwanyinyine kya kunyongolola bantu. “Ino aye uno, byaelele kitapwa kimo kyonka kya nyeke kya pa mambo, washikete ku lundyo lwa Leza, ukungile ba kumushikwa bekale ke kitulo kya maulu andi.” (Bahebelu 10:⁠12, 13) Babadikile kutambula ano madyese a kino nkikulwa, i ba kaluombe katyetye ka bene kidishitu ba kikokeji ba “kumutamba wa Kidishitu.” (Luka 12:32; 1 Bene Kodinda 15:⁠22, 23) Bano “[bapotelwe] umbukata mwa bantu,” pa kusangulwabo, kebengidi ba kumushipiditu pamo na Kidishitu kokwa kūlu. (Kusokwelwa 14:​1-5) Ino le kikekala namani ku bino bibumbo bya bantu balele dyalelo mu bibundu? Pādi Yesu pano pantanda, wasapwile’mba Shandi wamupele lupusa lwa kutyibila bantu mambo ne kupana būmi. Ne kadi wabweja’ko’mba: “Kemukatulumukai pakino, ke-pantu kitatyi kiyanga, boba bonso badi mu bibundu bikavulukwa bakevwana diwi dyandi ne kutamba bakatamba’mo, . . . ku lusangukilo.” (Yoano 5:​26-29, MN) Ukebajokejeja ku būmi mu paladisa pano panshi.

⁴⁰ Tala bino binenwa bya Yesu: “Kemukatulumukaipo.” Nansha nankyo, muntu wafwile kala ukokeja kukakutululwa mu lufu muswelo’ka ne kujokejibwa ku būmi? Ngitu yandi lelo keyajokelepo ku biloba? Bipindi bimobimo bya ku ino ngitu padi kebitwele mu mbolela ya kumeneja mityi ne kudibwa na banyema. Nansha nankyo, “lusangukilo” kekishintululapo kukongakanyibwa kwa tupindi tonso twa kala. Lushintulula amba Leza ukapanga kupya enka muntu umo’wa, na bu-muntu bumo bonka’bwa. Ukalupula umbidi mupya ku bintu bya panshi, ne ukatula mu uno umbidi tuyukeno twa muswelo umo, ngikadilo imo, milongelo imo, lutē lwa muswelo umo, kimfwa kya būmi bumo bonka ka na mwadi mwikadile muntu pa kufwa kwandi.

⁴¹ Padi njibo yobe yowadi usenswe na kampata ibatema. Ino kikakupelela kubakija enka njibo ya muswelo umo’wa mwanda kimfwa kya bintu byonso byowādi usenswe’mo ukishele nakyo mu lutē lobe. Pa kubulwa ne kutatāna kwine, Leza, byadi nsulo ya lutē ukokeja kukapangulula bantu bakilamine mu lutē lwandi mwanda wibasenswe. (Isaya 64:⁠8) Omwanda Bibula wingidija kishima “bibundu bikavulukwa.” Mu kitatyi kitungwe kya kujokeja bafu ku būmi, Leza ukalonga kino kingelengele pamo na mwalongele kingelengele kya kupanga muntu umbajinji, ino uno musunsa ukekilonga ku bantu bavule.​—⁠Ngalwilo 2:7; Bilongwa 24:⁠15.

⁴² Leza ukajokejenga bantu ku būmi, bakekale na kikulupiji kya kubulwa kadi kufwa pano pantanda. Ino lelo būmi bwa nyeke pano pantanda bukabwanika namani? Bukabwanyika ne i bya bine ke-pantu kyo kiswamutyima kya leza ne mpango yandi. (Yoano 6:​37-40; Mateo 6:10) Dyalelo, kilengeja muntu afwe ne kujimina pano pantanda i pa mwanda wapyene lufu kudi Adama. Ino shi tulanguluke pa bintu bya miswelo ne miswelo bya kutendelwa bya kubulwa mfulo, byatudīlwe muntu’mba esangaje nabyo pano pantanda, kipindi kityetye kya būmi bwetu kekifikila ne pa myaka 100 mine, bine i kipī na kampata! Leza wadi usaka muntu ekale’ko nyeke esangaje na bungi bungi bwa bupangi Bwandi, ke mu myaka 100 po, nansha ke myaka 1 000, mhm, ino nyeke ne nyeke!​—⁠Ñimboyamitoto 115:16; 133:⁠3.

Umbikalo mubwanyinyine ne wa ndoe

⁴³ Bakambo betu pakujilula kijila kya Leza, buludiki bwa kuludika bantu bwapityile ku maboko a Satana, “leza wa paino ntanda.” (2 Bene Kodinda 4:⁠4) Mavita, kwiipaya ne kasuma-lomo, ne majika-kanwa ne kubulwa kushikatyija kwa maludiki a bana ba bantu ye bukamoni bwikilombola patoka. Kitango kya Mizo ne Bulongolodi bwa Bumo bwa Mizo ke bwabwenye kutula ndoe mu ino ntanda ya musala. Bantu babilanga Umbikalo wa ndoe. Ino lelo uno Umpangi uteakenye kukatula Paladisa pano pantanda uno, kakokejapo kukatula Umbikalo ukatula ndoe yabilwa na bantu? Kino kyo kiswa-mutyima kyandi. Mulopwe wakabikika mu uno umbikalo i “Mwana-Mulopwe na ndoe,” Kidishitu Yesu, kadi tundubuko ya bubikadi bwandi ne ya ndoe mine ke ikekalapo namfulo.​—⁠Isaya 9:⁠6, 7.

⁴⁴ Bibula witulombola’mba uno Umbikalo ukekalanga momwa mu madiulu. Mu kino kifuko kizunzulwe, Yesu Mulopwe ukaludika ntanda yonso na boloke. Kukekala bantu bakwabo bakabikala nandi mu uno Umbikalo wa kokwa kūlu, wa kubulwa kumweka na meso. Ibatongwe umbukata mwa bandi bana ba bwanga ba kikokeji ba kuminyina nandi pamo mu kutompibwa bālombwele’mba: “Nasamba nenu kipwano kya padi ami ne banwe, pamo na mwasambile Tata kipwano padi aye ne amiwa, kipwanyino kya pa Bulopwe.” (Luka 22:⁠28, 29, MN) Kibalwa kityetye kya bantu ye akyo kityilwe kete mwanda wa kukabikala na Yesu kokwa kūlu. I pamo ka na mutongelanga mizo bantu ba ku musuku wabo mwanda wa bebapityije kumeso badye bulopwe nansha bulolo ku musuku wabo. Bibula witulombola’mba Yesu ukekala na bantu 144 000 kete mu Bulopwe bwandi. Bulopwe nansha Umbikalo wa Leza wa kokwa kūlu i bubundwe na Yesu Kidishitu ne bantu 144 000 kete, batongwe umbukata mwa bantu ba pano panshi. (Kusokwelwa 14:​1-4; 5:⁠9, 10) Ino pano panshi napo? Ñimboyamitoto 45:16 itushintulwila namino’mba Mulopwe, ukatulanga “Bana-ba-Mulopwe pano panshi.” Bano bana-ba-Mulopwe nansha batunguluji, ba mu bana ba bantu, bakabikikwanga tamba kokwa kūlu pa mwanda wa kikokeji kyabo kya mushike kya kukokela ku mbila ya boloke.​—⁠Tala Isaya 32:⁠1.

⁴⁵ Le i kitatyi’ka ne i muswelo’ka wa anjile buno bulopwe kubikala? Kitatyi kyadi Yesu pano pantanda, wadi wisambila binyinge pa Bulopwe ye kyadi kishinte kyandi kya mu busapudi. (Mateo 4:17; Luka 8:⁠1) Inoko, kēbushimikilepo nka mu kine kitatyi’kya nansha pa kusanguka kwandi pene mhm. (Bilongwa 1:​6-8) Nansha kitatyi kyakandile mūlu, wakungile bidi kitatyi kitungwe na Yehova mwine. (Ñimboyamitoto 110:⁠1, 2; Bahebelu 1:13) Bupolofeto bwa Bibula bulombola’mba kino kitatyi kyafikile mu mwaka wa 1914. Pamo ukanena’mba kino kitatyi kekya letelepo buludiki bubwanyinyine ino kyaletele kavutakanya kavule ne kubwejeja’ko bya malwa pa ntanda yonso? Ke kopo ako kotwadi tusaka tufike kadi! Kudi kukwatañana pa bukata bwa kubikikwa kwa buno bulopwe ne bimpengele bikatampe bya bipupo byamalwa a kino kyetu kitatyi. Ye akyo kyotusaka twisambilepo pano pano.

⁴⁶ Mubula bwa kubwipi kwa myaka 35 kumeso kwa 1914, Kiteba kya Mulami (mukanda wisambila myanda ya Leza usambakene dyalelo konso kutanwa bantu) wa kokēle milangwe ya bantangi pa mwaka wa 1914 amba i mwaka wa biyukeno bya bupolofeto bwa Bibula. Buno bupolofeto bwashilwile kumweka patoka tamba mu mwaka wa 1914. Tutale butobo bwa tobele Yesu pano ke papite myaka 1900, butala pa “kiyukeno” kya mafuku a kumfulo ne kyadi kilombola kwiya kwa Yesu muntumbo yandi ya bulopwe kwampikwa kumweka. Pa kulondolola ku kipangujo kya bandi bana-babwanga kitala pa kino “Kiyukeno,” Yesu wanene’mba: “Muzo ukataluka kukatamba muzo mukwabo, ne bulopwe nabo monka, kukekala bimpengele bya nzala ne binteshi bya kutenkanya ntanda byadi koku kebidi koku. Ino bino bintu byonso i ngalwilo ya misongo.” (Mateo 24:⁠3, 7, 8) Bino byafikidile mu mwaka wa 1914 pa divita dibanjinji dya ntanda yonso dyaipaile bantu misungu 7 kupitako bafwile ku mavita 900 alwilwe mu myaka 2 500 yapityile! Kutamba’nka penepa, byamalwa bivule kebilondakanya. Lelo nobe wanwene ano masusu a mavita, a nzala ne a binteshi bikatampe bikambakanya bantu tamba mwaka wa 1914? Shi iamo, nankyo wi kamoni kemwenine “kiyukeno” kya mafuku a umfulo ya ino ngikadilo imbi ya bintu.​—⁠Danyele 12:⁠4.

⁴⁷ Byamalwa bilengeja nzuba byelundile’ko kitatyi kya divita dya bubidi dya ntanda yonso misunsa inà kupitako byamalwa bya pa divita dibajinji; ino kadi mu ano etu mafuku, ye po pene, bibelundila’ko na kampata, mwanda tudi pano mu kitatyi kya mata a mudilo. Buno bupolofeto bukwabo bwa Yesu bubafikidila: “Pano pantanda mizo ikavudilwa malwa ne mityima kuzumbazumba . . . Bana-balume mityima ikebapungila moyo, mwanda wa kuvuluka bisaka kwiya pano panshi.” (Luka 21:⁠25, 26) Kwilundilako kwa butapanyi, kwa bukalabale, kubulwa kikokeji ne impupa ya bana, kwilundila’ko kwa bonakanyi, kulonga bintu byamunyanji, bino bintu byonso bikambija, byalombwelwe bu bipindi bya ku kiyukeno kya mafuku a kumfulo.​—⁠2 Temote 3:​1-5; Mateo 24:⁠12.

⁴⁸ Ino shi Umbikalo wa mūlu washilwile tamba mwaka wa 1914, ino lelo imwanda’ka kadi kudi kano kavutakanya dyalelo? I Satana Dyabola uleta kano kavutakanya ka uno muswelo. Kitatyi kyapelwe Yesu Kidishitu lupusa lwa kubikala, kilongwa kyandi kibajinji kyadi kulwa divita na Satana kokwa kūlu. Penepo, Satana “ñongojanyi wa kujimija bantu ba pano pantanda ponso,” wa elwa panshi ne ba mwikeulu bandi bene kumo, baelwa ku mikalo ya pano pa ntanda. Pa kuyuka’mba kitatyi kyamfulo kibafwena, pano wenda upapamuna byamalwa bya muswelo ne muswelo pano pantanda. Ke-pantu, kisonekelwe’mba: “Yoo! malwa obe abe pano panshi ne abe mema mwine, mwanda dyabola watukila pomudi na bukalabale bukatampe pa kuyuka’mba udi ne kakitatyi katyetye.”​—⁠Kusokwelwa 12:​7-9, 12.

⁴⁹ Lelo ano makambakano akokeja kukapwa difuku kampanda? Eyo, ka bulopwe bwa Leza mwine Bukomo Bonso bukashilule mwingilo wa kukonakanya boba bonso “bonakanya ntanda.” (Kusokwelwa 11:18; Danyele 2:44) Leza kakalekapo ano malopwe, ne bene kidishitu babubela, nansha muntu ye yense onakanye mingilo yandi ya makasa, ntanda, na mata makomokomo. Ke-pantu aye mwine unena’mba: “Ñumine kubungakanya mizo, ne kubunga malopwe, kupungulwila pobadi bukalabale bwami ne bulobo bwani bupite pite.” (Zefenia 3:⁠8) Yehova, kupityila mudi Kidishitu, ukengidija ba lupusa babikele pa malopwe makatampe ne makomokomo mwanda wa kukonakanya bantu babi ba paino ntanda badi munshi mwa buludiki bwa Satana. Kuno konakanyibwa kukalongwa paino ntanda kukekala pamo’ka na kwa pa kitatyi kya dilobe dya Noa.​—⁠Yelemia 25:​31-34; 2 Petelo 3:​5-7, 10.

⁵⁰ Mu Bibula, kuno konakanyibwa kwa mizo ya bubi kutelelwe bu-divita dya Amakedona. (Kusokwelwa 16:​14-16) Ka boba bakwityepeja kete, ba kukimba Leza ne boloke, ye abo kete bakapanda ku dino divita dya Leza ne kukatwela mu ntanda impya ya ndoe. (Zefenia 2:3; Isaya 26:⁠20, 21) Bibula wisambila pa uno mwanda namino: “Bakikokeji bakapyananga ntanda; kadi bakesangaja mu bungi bungi bwa ndoe.” (Ñimboyamitoto 37:11) Ye apo pakashilula mwingilo mukatampe wa kukatula paladisa pano panshi.

Lufundisho lutwala ku Paladisa

⁵¹ Lelo wabilanga nobe ukatwele mu Paladisa? Shi wabilanga kukatwela’mo nankyo ukasangala binyinge pa kuyuka’mba paādi ulombola myanda itala “kiyukeno” kya mfulo ya ino ngikadilo imbi, Yesu wabwejeje’ko amba: “Ludingo lwa luno lukongo lwa bantu kelukapitepo poso byonso bino’bi bikafike.” Mubukata mwa boba badi muludingo lwa bantu bamwene ngalwilo ya misongo mu mwaka wa 1914, bamo bamo bakatanwanga pa kitatyi kikatulwa Paladisa pano panshi. (Mateo 24:​3-8, 34) Yoo, bulanda! ino dyalelo bantu bavule benda balondako enka dishinda dikatampe dikatwala ku konakanyibwa. (Mateo 7:⁠13, 14) Kubebashadila ka kitatyi katyetye kebafwanyinwe batadile ku dishinda ditwala ku būmi bwa nyeke. Mufwijeko bidi ne Yehova pa kukudyumuna kumeso kwa kitatyi! Yehova ukusakila ukamone būmi ne kadi ukakukwasha mu dino dishinda.​—⁠2 Petelo 3:9; Ezekyele 18:⁠23.

⁵² Kikusakila tamba ka pano ukimbe kuyukidija kwa bine bine. (1 Temote 2:4; Yoano 17:⁠3) Lelo kuno kuyukidija ukekutana kwepi? Le kukokejika kutanwa mu bipwilo byonso? Bakwabo nabo banenanga’mba bipwilo byonso bitwalanga ku kintu kimo kyonka pamo ka na mwikadile tushinda tungitungi twa ku mulomo wa lulu, tonso tutwalanga ku mutwe wa’lo. I bubela bobenda bebepela bitupu! Pa kutana dishinda, biluwe bya lui bitalanga ñenyenye idi ku mutamba wa musumba obatekelepo, mutumbwe, kidimina nansha kubulo. Pamo kadi bekalanga bakimba muntu wa kwibakwasha na kimunyi ebamunyikile ba mone dishinda. Muswelo umo onka, kipwilo kya bine kete ye kikakukunkuja ukalaule dishinda ditwala ku būmi, ne kadi ufwaninwe kumona wa kukumunyikila ukamone dino dishinda.​—⁠Bilongwa 8:​26-31.

⁵³ Uno mukanda wasonekelwe na Batumoni twa Yehova mwanda wa kukukwasha. Kemukusawile kala dishinda wivwanyije bubinebine bwa pa kitako kya Bibula. Kodikala mupwe kwibandawila’mba mulangwe onso udimo i mutambijibwe mu Kinenwa kya mwine Leza. Shi usaka kulondalonda kitungo kyobe, ufwanyinwe pano kwifunda. Pamo ka na mwifundilwanga pakusaka umone mwingilo wa ngitu, kwifunda kwa Bibula kukakukwasha ukatwele mu Paladisa. (2 Temote 3:⁠16, 17) Satana ukapima kukemukankaja na kwimutonwena kupangwapangwa na bambutwile, balunda, mashinda a bya bupeta, nansha kwimutonona mulonge bubi. Kemwakimushilai Dyabola mukenga. Mutyima-nteke, būmi bwenu bukaya kumeso pamo ne bwa ba mu bisaka byenu, bukatala pa kuminyina kwenu mu kwifunda Bibula.​—⁠Mateo 10:36; 1 Yoano 2:​15-17.

⁵⁴ Kulundila ku kinyinga kyenu kya kutakamana na kwifunda Bibula, kudi dishinda dikwabo dikokeja kuvudija ñeni yenu ya kuyukidija kwa binebine. Kubwipi na kikalo kyobe, kudi bantu badi na sangaji ya kwifunda Bibula; bapwilanga nyeke mu Njibo ya Bulopwe ya mu kyenu kibundi. Bendanga kukatambula kamweno ka mu bifundwa bya Bibula ne kwielela’ko mwanda wa bekale na ngikadilo milumbuluke. Badi na kizaji kya kulubwila bapya baya kwilunga kobadi, bebafwenya mu uno muswelo’mba: “Iyai tukande ku lulu lwa Yehova ku njibo ya Leza [kifuko kya kumutotelapo] . . .; etulombole mashinda andi kadi’mba tunange mu tushinda twandi.” (Isaya 2:⁠3) Bahebelu 10:⁠24, 25 witupa buluji bwa kamweno ka kutanwa ku kupwila. Tusomamo namino: “Twitei mityima batwe bene na bene ya pa kwisombela ku lusa ne mingilo milumbuluke; ne kulekabyo kubungakana mpika, pamo na muswelo wa bamo bamo, poso kwikwasha batwe bene na bene ne byomwamona difuku dibafwena ye po pa kunyingija.”

⁵⁵ Pa kukwatañana na bulongolodi bwa Yehova, ukamona’mba ngikadilo idi’mo imishile na idi mu matempelo ne mu bipwilo bikwabo. Kemudipo kulomba fanlanga, kwisolà, kwipotomeja, nansha kwilalulula mwanda wa lukoba nansha bitenta. Ntumbo mikatampe ku ba Tumoni twa Yehova i lusa. Dibajinji basenswe Yehova, kupwa basenswe ne muntu-nabo. Bino ye biyukeno bya pabula bya kuyukilapo bene-kidishitu ba bine. (Mateo 22:​37-39; Yoano 13:35) Tubemwite mukatanwe pobapwila mukejingulwile banwe bene. Kemukabulwepo kukatulumuka bumo bwabo. Buvule bwabo badi midiyo inà ne musubu kujokoloka ntanda yonso mu mantanda 200 ne musubu. Mu mantanda onso, ba Tumoni balondanga pologalamu wa bifundwa wa muswelo umo onka kukupwila kwabo. Mabuku abo asonekwanga kitatyi kimo kyonka mundimi mishileshile; ba Tumoni twa Yehova bavule befundanga yenga ne yenga bishinte bya Bibula bya muswelo umo onka kujokoloka ntanda yonso. Bumo butanwa mu muzo wa Yehova i kingelengele mu ino ntanda miladike.

⁵⁶ Shi ubakwatañana na muzo wa Yehova, kikufwanyinwe kuvwala “muntu mupya” ne kulombola bipà bya mushipiditu wa Leza: “lusa, [sangaji], ndoe, kutukija mutyima, kanye, buyampe, bubinebine, kikokeji, ne kwifula.” (Bene Kolose 3:⁠10, 12-14; Bene Ngalatea 5:⁠22, 23) Ukatana’mo katokwe kakata. Byotushikete muntanda ya munyanji ne byotudi bantu bakubulwa kubwanyinyina, kemukabulwepo kutana bikambija kitatyi kyonso. Ino Yehova ukemukwasha. Kuboba beelela’ko mwanda wa kumusangaja, imwibape uno mulao utanwa mu kinenwa kyandi wa’mba: “Kemukizumbazumbai nansha patyetye pene, ino mu byonso byomusaka, muyukije’byo kudi Leza mu kulombela ne mu kumwisashilapo ne kumufwija ponka. Ino ndoe ya Leza ya kutabuka ñeni yonso, ikalama mityima yenu ne kufwatananya kwenu kwine kumo mudi Kidishitu Yesu.” (Bene Fidipai 4:⁠6, 7) Mukakokwa na lusa lwa Yehova ne mukasaka kumwingidila. Ba Tumoni twa Yehova bakasepelela kwimulombola muswelo wa kwipana būmi bwenu mudi Leza ne mukamone madyese a kwikala ba tumoni twandi. (Ñimboyamitoto 104:33; Luka 9:23) Ke-mantu i madyese bine. Tala! pa kwikala mutotyi wa bine wa Yehova, ukakulupila kumona būmi bwanyeke mu Paladisa pano panshi.​—⁠Zefenia 2:3; Isaya 25:⁠6, 8.

⁵⁷ Mwifundei, mwieleleiko muvudije lusa lwenu ne kufwijako kwenu mudi Yehova Leza, mudi wandi Mwana, ne mu Umbikalo wandi wa kokwa kūlu wa boloke. Pa kulombola mwikadile bulopwe bwa Leza ne byabuya-buya byo bukapungulwila pa muzo wa muntu, Bibula unena’mba: “Talai bidi kipema kya Leza byo kekidi padi bana ba bantu, ne ukekalanga nabo, nabo bakekalanga ke bantu bandi, ne Leza mwine ukekalanga ke Leza wabo kadi.” Mu ino ntanda impya, “Leza aye mwine,” wa ntumbo idi peulu pa baludiki ba kasuma-lomo ne ba kyonakanya, ukekala, pamo wa Sha-bana wa kanye, udi pabwipi na boba bamusenswe ne ba mutota. Ebiya kukekala mutotelo umo kete, mutotelo wa bine wa Yehova, ne ba totyi ba Leza ba kekala na kipwano kya pa bwipi na Leza wabo, pamo wa kidi pabukata bwa Sha-bantu ne bandi bana. Ukelombola bu-Tata muyulwe lusa! “Ne kadi ukapampula impolo ku meso abo, ne lufu, ne kudila, ne kuyoyokota, nansha misongo mine mpikila. Bintu bibajinji bibatukidila.”​—⁠Kusokwelwa 21:⁠3, 4.

⁵⁸ Ye mu uno muswelo mukalongelwa kingelengele kikata kya kukajokeja Paladisa pano panshi, munshi mwa Umbikalo mubwanyinyine wa kokwa kūlu. Na bubine, kikafikidila pamo ka na musa kutambila dyuba ne kuponadyo kesha. Ke-mintu, milao ya Yehova Umpangi wa diulu ne ntanda i ya “bine ne milumbuluke.” I aye wela lubila tamba kokwa kūlu’mba: “Monaipo bidi! nalonga bintu byonso ke bipya.”​—⁠Kusokwelwa 21:⁠5, MN.

[Tala Bipangujo pa Paje 30]

Kupwa kwa kutanga uno mukanda,

ukalondolola namani ku ano mepangujo:

Bibula i dibuku dya pabula mu buluji’ka?

Lelo i kika kyo wefunda’mo kitala padi Leza?

Lelo Yesu Kidishitu i ani?

Lelo Satana Dyabola i ani?

Mwanda waka Leza ukilekele bubi?

Lelo bafu badi mu ngikadilo ya muswelo’ka?

Kinkulwa lelo i kika?

I muswelo’ka ne i kwepi kukasangukilwa?

Bulopwe, lelo i kika ne bu kaloñanga kika?

Lelo i “kiyukeno’ka” kya kulombola’mba mfulo ya ino ngikadilo imbi ya pano pantanda ibafwena?

I muswelo’ka oketeakanya ukekale na būmi bwa nyeke mu Paladisa?

[Bipangujo]

1-4. (a) I byabuyabuya’ka bilombwelwe pa kibalu kya uno mukanda, lelo nobe wabilanga ukekale mu uno muswelo? (b) I dishinda’ka dilumbuluke dilombwelwe pano? (c) Kino kikulupiji ikikwatañane na Bisonekwa bya mu Bibula?

5. (a) I dibuku’ka dishintulula ino myanda? (b) I muswelo’ka odimweka bu dya pabula?

6. I pa kika peshidile Bibula na mabuku makwabo obeta bu masanto?

7. I kika kyesambile bantu ba ñeni kitala pa Bibula?

8, 9. (a) Mwanda’ka kekyendelemopo kunena’mba Bibula i dibuku dya bazungu? (b) Bibula wasonekelwe muswelo’ka ne mu bula bwa kitatyi’ka? (c) Mwanda waka tukokeja kunena’mba Bibula i Kibiko kya mabuku? (d) I bantu bangà basonekele Bibula? (e) I bukamoni’ka bwa lombwelwe na bene beusonekele butala pa kwine kobatambije bishima byobasonekele?

10. (a) I muswelo’ka wasambulukile Bibula kufika ne kotudi? (b) Mwanda’ka tukokeja kwitabija’mba tukidi na Bisonekwa bya ñanjilo bya Bibula?

11. Ibika byobasokwēle bilombola bubinga bwa Bisonekwa bya Bibula?

12. (a) I bika binena bamo bamo bafutulula Leza? (b) Mwanda’ka Bibula ulombola’mba Leza i Tata? (c) Kukwatañana na Bisonekwa bya Bibula, lelo dijina dya Leza i ani?

13. I miswelo’ka ibidi yesokwedilemo Leza kudi bantu?

14. Bibula witufundishanga kika kitala padi Yehova?

15. Bantu ba ñeni i bafule ku mulangwe’ka pa kwifunda bupangi?

16. I muswelo’ka utumbija ntanda ñeni ne bukomo bwa Leza?

17. Mwanda’ka i kya ñeni kukulupila’mba Umpangi udiko bine?

18. I kika kilombola’mba Leza i muntu ne i aye kete ufwanyinwe kutota ne kutumbika?

19. (a) Mwanda’ka dyalelo kekudipo muzo ukwashibwa na Leza utyumune divita? (b) Mwanda’ka Leza kakokejapo kwiela mu malwi elwa mizo?

20. I kika kilombola’mba bipwilo bya mitotelo kebidipo na bwine kidishitu bwa bine ne i bimutombokele Leza?

21. Mwanda’ka kutatāna bingelengele bya Yehova kilombola bu muntu wakubulwa ñeni?

22. Totobola mwandi mwikadile kipangwa kibajinji kya Leza ne mo kikadile pano.

23. (a) I muswelo’ka otukadingakanya kipwano kidi padi Leza ne wandi Mwana? (b) Lelo i bika byapangile Leza kupityila mudi wandi mwana?

24. (a) Lelo ikipangwa’ka kitabukile bukata mu bipangwa byonso bya pangile Leza, ne i kubika? (b) Mwanda’ka i kya bulembakane pa kufwatakanya’mba muntu watambile ku kwialamuna?

25, 26. (a) I mwingilo’ka mulumbuluke wapelwe muntu? (b) Mwanda waka kekwadipo kwa kwikala makambakano a kwityinya kwa bantu?

27. I kubipangujo’ka byotufwanyinwe kulondolola pano?

28. Butomboki bwa anjile muswelo’ka mu budimi bwa Edena?

29. (a) I myanda’ka mikatampe yatudilwe’po lupata? (b) I kika kyalongele Leza mwanda wa kupwija luno lupata? (c) I kika kyokalonga mwanda wa kukalondolola ku mifwatakanyo ya Satana?

30. Na munenena Bisonekwa i mfuto’ka yadi ifwanyinwe kutambula muntu shi wakabulwe kikokeji?

31. Bubi i kika? Ne i bipa’ka bityanyi byo buleta padi bantu?

32. I muswelo’ka mushintulwila Bibula lufu lotwapyene kudi Adama?

33. (a) I kitatyi’ka kilumbuluke kitengele bantu ne ntanda mu mafuku akaya kumeso? (b) Lelo i bintu bisatu’ka bilonga Leza kupityila mudi wandi Mwana?

34, 35. (a) I muswelo’ka umo kete ufwanyinwe kunyongolola muntu mu lufu? (b) Nkikulwa lelo i kika?

36. I muswelo’ka mwalongolwedile Yehova lupoto lwa nkikulwa kya būmi bwa muntu mubanyinyine?

37. I muswelo’ka walombwele Yesu lusa lwandi ku boba babila kumona būmi?

38. Mwana Leza wabutwilwe namani, ne i bubinga’ka botudi nabo?

39. (a) I muswelo’ka waingidije Yesu kitapwa kyandi ne iba ani babadikile kutambula madyese a kino kitapwa? (b) I kingelengele’ka kikwabo kyalombwele Yesu?

40, 41. (a) “Lusangukilo” lelo i kika? (b) Mwanda’ka tufwanyinwe kukulupila mu mulao wa lusangukilo?

42. Mwanda’ka tukokeja kunena’mba būmi bwanyeke pano pantanda bukabwanyika ne bukekala’ko bine?

43. (a) Mwanda’ka Umbikalo mubwanyinyine i wa kamweno? (b) Lelo Leza udi na mpango’ka pa kino?

44. (a) Buno Bulopwe bukekala kwepi? (b) Lelo bukabundwa na ba ani’le?

45, 46. (a) Tela kishinte kya mu busapudi bwa Yesu? (b) Mwanda waka Uni Umbikalo mubwanyinyine kewa anjilepo kubikala lubilo lubilo? (c) I kika kilombola’mba mwaka wa 1914 waikele mwaka wa biyukeno bya bopolofeto bwa Bibula?

47. I muswelo’ka bipindi bya “kiyukeno” kya mafuku a kumfulo obyenda bivuika ne kusokokela patoka mu kino kyetu kitatyi?

48. I ani uleta makambakano pano pantanda, ne mwanda’ka ano i melundile tamba mu mwaka wa 1914?

49. (a) I kika kikafikila boba “bonakanya ntanda?” (b) I muswelo’ka Yehova wakalonga “butyibi” bwandi ku mizo?

50. (a) Lelo “Amakedona” i kika? (b) I bantu ba muswelo’ka kete ba kapanda?

51. Mwanda’ka kifwanyinwe kwikala na kampejabukidi tamba ka pano?

52. Lelo i kika kikusakila mwanda wa ulonge butongi bulumbuluke bwa kipwilo kya bine?

53. (a) Shi usaka ukamone būmi bwa nyeke i kika kyofwanyinwe kulonga na kinyinga? (b) I makinga’ka a kokeja kukākutà Satana?

54. I muswelo’ka mukwabo uteakenye Leza mwanda wa kwimukwasha mukefunde kinenwa kyandi pabwipi na ku bikalo byenu?

55. (a) I muswelo’ka wishidile bulongolodi bwa Leza ne malongolodi makwabo? (b) Mwanda’ka tukokeja kunena’mba ba Tumoni twa Yehova badi umbumo kupita mizo mikwabo?

56. (a) Shi ubakwatañana na bulongolodi bwa Yehova, i byabuyabuya’ka byo katambula’mo? (b) Shi ubakatana bikambija, lelo ukalonga kika? (c) Mwanda’ka ikya kamweno kwitungila kitungo kya kwipanyina būmi bobe mudi Yehova?

57. (a) Muntanda impya, i kipwano’ka kikekala pabukata bwa Leza ne bantu? (b) I byabuyabuya’ka byo kokeja kukamona?

58. Mwanda’ka tukokeja kukulupila’mba Yehova ‘ukalonga bintu byonso ke bipya’?

[Kunshi kwa dyani]

[Kunshi kwa dyani]

[Kunshi kwa dyani]

[Kunshi kwa dyani]

[Kifwatulo pa paje 13]

Muntu imutabuke bipangwa bya banyema byonso ku bukata

[Kifwatulo pa paje 18]

Yesu wadi udingakene pamo na Adama ku bubwanyinyine