Twiendejei kukwatañana na kwipāna kwetu “dyuba ku dyuba”
“Shi kudi muntu usaka kunonda, nankyo ēkale [kwipela] aye mwine, ebiya atekune [mutyi wandi wa masusu, NW] dyuba ku dyuba ekale kunonda.”—LUKA 9:23.
“LELO binebine twi bantu bepēne?” Kukwatañana na John F. Kennedy, wādi Pelejida wa 35 mu Amerika, malondololo a ku kino kipangujo i mwanda utala boba badi na bitenta bikatampe bya kipolitike. Kino kipangujo kikokeja kwingidijibwa bu kipimo kidi na nshintulwilo mikatampe kya kuyukilapo bubinga bwetu mu mwingilo wa Bwine-kristu.
2 Ino lelo, kwipāna i kika? dibuku dimo Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary dishintulula kwipāna bu “kilongwa nansha kisela kya kwipāna kudi muntu umonwa bu leza nansha ku mwingilo ukola,” “ngikadila ya kwipāna nansha kwipela pamwanda wa buluji kampanda,” “kwipāna pakubulwa kwisakila kamweno.” Kimweka bu John F. Kennedy wātelele kino kishima mwanda wa kwisambila pa “kwipāna pakubulwa kwisakila kamweno.” Kwipāna kwa mukristu, kushintulula myanda mivule mine.
3 Yesu Kristu wāsapwidile bandi bana-babwanga’mba: “Shi muntu usaka kunonda, nankyo ēpele aye mwine, atekune [mutyi wandi wa masusu, NW] anonde.” (Mateo 16:24) Kwipāna mwanda wa kwingidila Leza kenkapo kuvuija kilongwa kya butōtyi mu dyayenga nansha kukananga ku bifuko bimo-bimo bya mutōtelo. I mwiendelejo onso wa umbūmi. Kwikala mukristu i kwipela abe mwine nansha kuleka kwita mutyima kitatyi kyoingidila Leza wāingidile Yesu Kristu, Yehova. Mukristu utentekelangapo ne kusela “mutyi wandi wa masusu” na kwikala mukankamane mu masusu a muswelo onso akatanwa nao mwanda wa kusaka kwandi kwa kulonda Kristu.
Kimfwa Kibwaninine
4 Pādi pano pantanda, Yesu wālombwele nshintulwilo ya kwipāna kwa muntu aye mwine kudi Yehova. Wādi na milangwe ya’mba: “Kitapwa ne kyakwela abe kuswele’byo, ino wanongolwedile ngitu.” Kupwa wābwejejeko’mba: “Amiwa uno ngiyanga (monka mu muvunga wa mukanda kinsonekelwe) kulonga kiswa-mutyima obe, abe Leza.” (Bahebelu 10:5-7) Byādi umo wa mu muzo wādi mwipāne, wepēne kudi Yehova mungya kubutulwa kwandi. Ku ngalwilo ya mwingilo wandi pano pantanda, wepēne aye mwine mwanda wa kubatyijibwa ne kulombola’mba wēpēne aye mwine mwanda wa kulonga kiswamutyima kya Yehova, kudi aye kyādi kishintulula kupāna būmi bwandi bu kitapwa kya kinkulwa. Wāshidile bakristu kimfwa amba bekale kulonga kintu kyo-kyonso kisangaja mutyima wa Yehova.
5 Kupwa kwa lubatyijo lwandi, Yesu wālondele mwiendelejo wa umbūmi wāfudile ku lufu na kwipāna bu kitapwa. Kādipo utēle mutyima ku kukimba lupeto nansha kwikala na būmi bwa nsangaji. Ino, mwingilo wandi wa busapudi wādi na mvubu mikatampe mu būmi bwandi. Wādyumwine bandi bana-babwanga’mba: “Badikilai bidi [kukimba, NW] bulopwe bwa Leza ne boloke bwandi,” ne aye mwine wāingidije bino binenwa. (Mateo 6:33) Omwanda wāfikile ne ku kunena’mba: “Mīzeu idi ne mikembo, ne byoni bya mūlu nabyo bidi ne maswa, ino Mwana wa muntu kadi ne pakusamina mutwe wandi.” (Mateo 8:20) Wādi ukokeja kuteakanya mpangiko kampanda ya bufundiji mwanda wa kunyongolola lupeto lwa balondi bandi. Byādi mwingidi wa bipalu, wādi ukokeja kwitudilako kitatyi mwanda wa kupunga bintu biyampe byakupoteja amwenemo lupeto luvule. Ino kāingidijepo manwa andi mwanda wa kukimba lupeto. Byotudi bengidi ba Leza bepāne, lelo twiulanga Yesu na kumona bupeta muswelo wendelemo?—Mateo 6:24-34.
6 Na kutula mwingilo wādi wingidila Leza pa kifuko kibajinji, Yesu kākimbilepo kamweno kandi aye mwine. Būmi bwandi umbula bwa myaka isatu ne kipindi yāpityije mu mwingilo wandi wa busapudi ku bantu bonso bwādi bwakubulwa kwisakila kamweno. Difuku dimo kupwa kwa kwingila mingilo mivule, pakubulwa ne kitatyi kine kyakudya kidibwa, Yesu wādi na kiswamutyima kya kufundija bantu “basusukile ne kususuka ne kusansana badingakana pamo bwa mikōko yampikwa mukumbi.” (Mateo 9:36; Mako 6:31-34) Nansha byādi ‘mukōke pamwanda wa lwendo,’ wāshilwile kwisamba na mwana-mukaji mwine Samadia wākatekele mema ku mushimwa wa Yakoba ku Saika. (Yoano 4:6, 7, 13-15) Wādi nyeke utula kamweno ka bakwabo kumeso. (Yoano 11:5-15) Tukokeja kwiula Yesu na kupāna manwa etu mwanda wa kwingidila Leza ne bakwetu. (Yoano 6:38) Tukavuija kwipāna kwetu shi tulanguluka pa muswelo otukokeja kusangaja Leza bininge kupitako kwingila enka kitatyi kityetye kitungilwe.
7 Pādi ukwasha bantu, Yesu kātompelepo nansha dimo kukokela milangwe yabo pa aye mwine. Wādi mwipāne kudi Leza mwanda wa kulonga kiswamutyima kyandi. Wādi nyeke ulombola’mba Shandi, Yehova, ye ufwaninwe ntumbo yonso pamwanda wa bintu byonso byādi ulonga. Pāmutelele ndela-bantu umo bu “Mufundiji muyampe” na kwingidija kishima “muyampe” bu kitenta, Yesu wāmulondolwele’mba: “Kekudipo muyampe nansha umo poso’nka Leza.” (Luka 18:18, 19, MB; Yoano 5:19, 30) Lelo netu twifwene Yesu, na kwikala na kampeja bukidi ka kuludika ntumbo yotupebwa kudi Yehova?
8 Kupityila ku mwiendelejo wandi wa būmi bwa kwipāna pano pantanda, Yesu wālombwele’mba wēpelele aye mwine mwanda wa kwingidila Leza. Wādi wilama tōo mwanda wa kwipāna aye mwine bu “kāna-kamukoko kampikwa bulema, nansha kiko” ekale ke kitapwa kya kinkulwa. (1 Petelo 1:19; Bahebelu 7:26) Wālondele misoñanya yonso ya mu Mukanda wabijila wa Mosesa, ne wāfikidije uno mukanda wabijila. (Mateo 5:17; 2 Kodinda 1:20) Wāingidije bufundiji bwandi mu mwanda utala mwiendelejo mulumbuluke. (Mateo 5:27, 28) Kekudipo muntu nansha umo wādi ukokeja kumusapula amba ulongele kibi. Kyabine, wādi ‘ushikilwe bubi.’ (Bahebelu 1:9) Byotudi bapika ba Leza, twikalei kwiula Yesu na kulama būmi ne masakila etu bikale byakubulwa dikeme kumeso a Yehova.
Bimfwa Bitudyumuna
9 Kwishīla na kimfwa kya Yesu, tudi na kimfwa kya bene Isalela kitukwasha bu kidyumu. Nansha byobāpwile kunena’mba bākalonga byonso byānene Yehova, bākomenwe kulonga kiswamutyima kyandi. (Daniele 9:11) Mutumibwa Polo wākankamikile bakristu bamwene bufundiji mu byākankelwe kulonga bene Isalela. Shi kepano, tubandaulei myanda imo-imo yēsambilepo Polo mu mukanda wandi umbajinji ku bene Kodinda ne tumone kyaka kifwaninwe kwepuka bengidi ba Leza bepēne kwadi mu kino kyetu kitatyi.—1 Kodinda 10:1-6, 11.
10 Dibajinji, Polo witudyumuna’mba ketukikala “na kilokoloko kya bintu bibi.” (1 Kodinda 10:6) Kino padi kikuvuluja kitatyi kyādi kiuningauninga bene Isalela amba bādi bapelwe mana onka-onka bu bidibwa. Yehova wēbatumine bisesekwadi. Mwanda wa muswelo umo wāfikidile mwaka umo kumeso mu ntanda mutuputupu ya Shina, dibajinji dya bene Isalela kulombola kwipāna kwabo kudi Yehova. (Divilu 16:1-3, 12, 13) Ino, ngikadilo keyādipo muswelo umo. Pēbapele Yehova bisesekwadi musunsa umbajinji, kātopekelepo bene Isalela mwanda wa miuningo yabo. Inoko, mu kino kitatyi, myanda yādi mishīle. “Mwita [powākidi] mu byakanwa byabo nansha kutankunya mpika, bulobo bwa Yehova bwaakijibwa bwa mudilo padi bantu’ba, kadi Yehova waipaya bantu na kinzengele kikatampe byamwiko’tu.” (Umbadilo 11:4-6, 31-34) I kika kyāalamukile? Byowādi muzo mwipāne, pano bādi bafwaninwe kwishintulula kumeso a Yehova pamwanda wa bilongwa byabo. Kubulwa kwabo kwa kufwijako pamwanda wa mpangiko yāteakenye Yehova kwēbatonwene kebeuningauninga pamwanda wa Yehova, nansha byobāitabije kala’mba bakalonga byonso byānene Yehova! Dyalelo nadyo, kwiuningauninga pamwanda wa bidibwa byotupebwa na Yehova kidi muswelo umo. Bamo-bamo babulwanga kufwijako pamwanda wa mpangiko iteakenye Yehova kupityila padi “umpika wabinebine ne wamanwa.” (Mateo 24:45-47, NW) Ino ketukilwaiko’mba, kwipāna kwetu kwitulomba tuvuluke na kufwijako kukatampe myanda yētulongele Yehova ne kwitabija bidibwa bya kumushipiditu byetupa.
11 Kupwa, Polo wāletele kidyumu amba: “Kemufwaninwepo nansha dimo kutōta bankishi mwalongele bamo ba abo.” (1 Kodinda 10:7, MB) Mutumibwa wādi ufunkila pa butōtyi bwa kāna ka ñombe bwāshilwile kulongwa enka kupwa kwa bene Isalela kusamba kipwano na Yehova pa Lūlu lwa Shinai. Padi ukanena’mba: ‘Ami ne mutōtyi wa Yehova mwipāne kwadi, nkikokejapo nansha dimo kutōta bankishi.’ Inoko, yuka’mba bene Isalela, kebālekelepo kutōta Yehova; ino bātwejeje butōtyi bwa kāna ka ñombe umbukata mwabo—kintu kyādi kekisangaja Leza. Uno muswelo wa butōtyi wālupwile bipa’ka? Bantu bādi kebatula milambu yabo kudi kāna ka ñombe, ne “bashikata kudya ne kutoma, bataluka ke bazue.” (Divilu 32:4-6) Dyalelo nadyo, bantu bamo-bamo bakokeja kufwatakanya’mba batōta Yehova. Ino būmi bwabo padi bwimanine enka pa kusangela bintu bya ino ntanda kupitako kutōta Yehova, ne batompa kufinya mwingilo wabo kudi Yehova umbukata mwa bino bintu. Kyabine, kino kekitabukilepo kufukatyila kāna ka ñombe kapungwe na nsahabu, ino mungya buluji, kepadipo kwishīla kukatampe. Kumona masakila obe abe mwine bu leza i kintu kishīle bininge na kuvuija kwipāna kwetu kudi Yehova.—Fidipai 3:19.
12 Mu kidyumu kilondako kyotupelwe bu kimfwa, Polo wēsambile pa muswelo kampanda wa kulonga myanda amba: “Ketukilongai busekese mwalongele bamo ba abo, bafwa mu difuku dimo tu, bantu tununu makumi abidi ne tusatu.” (1 Kodinda 10:8, MB) Bene Isalela bātonwenwe na kilokoloko kya busekese kyākolomwene bana-bakaji ba Moabu, bēpēne mu butōtyi bwa Bala-peole mu Shityimi. (Umbadilo 25:1-3, 9) Kwipela batwe bene mwanda wa kulonga kiswamutyima kya Yehova, i ne kwitabija misoñanya yandi pamwanda utala mwiendelejo mulumbuluke. (Mateo 5:27-30) Mu kino kitatyi kitumba mwiendelejo moneke, tuvulujibwanga mvubu ya kwendelela na kwilama tōo ku miswelo yonso ya mwiendelejo wa busekese, tukōkele ku lupusa lwa Yehova lwitutyibile mbila ya kuyuka kibi i kyepi ne kiyampe nakyo i kyepi.—1 Kodinda 6:9-11.
13 Pādi penda paponena bavule mu dikinga dya busekese mu Shityimi, bamo-bamo bāvuije mulao wa kwipāna kwa muzo wabo kudi Yehova. Finease wādi na bupyasakane butulumukwa bininge. Pāmwene mukulumpe umo wa kisaka kya bāna ba Isalela wādi utweja mwana-mukaji mwine Midyana mu kipema kyandi, ka penepa, Finease wātekuna mukobe mu kuboko kwandi webasabakanya. Yehova wāsapwidile Mosesa amba: “Finease . . . wavundamija bukalabale bwami ku bāna ba Isalela, pakwikala na mukao wāikele na mukao wami umbukata mwabo; ino nkyalotejepo bāna ba Isalela mu mukao wami.” (Umbadilo 25:11) Kwikala na mukao mukatampe pamwanda wa Yehova—yo nshintulwilo ya kwipāna. Ketufwaninwepo kwitabija kintu kyo-kyonso kwitula pa kifuko kifwaninwe kutulwapo kwipāna kwetu kudi Yehova mu mityima yetu. Bupyasakane bwetu pamwanda wa Yehova nabo bwitutononanga twendelele na kulama kipwilo kitōka tōo na kuyukija ngikadila ya busekese bukatampe ku bakulumpe, ne kupela kwibwitabija.
14 Polo wāingidije kimfwa kikwabo mwanda wa kwitudyumuna’mba: “Ketukitompai Mfumwetu mwalongele bamo ba abo, bakubijibwa na banyoka.” (1 Kodinda 10:9, MB) Polo wādi wisambila pa kitatyi kyādi kiuningauninga bene Isalela pamwanda wa Leza kudi Mosesa mwanda “mityima ya bantu’ba yadi mifitwe pamwanda wa dishinda’dya.” (Umbadilo 21:4) Lelo nobe kwāikele kulonga kino kilubo? Powēpēne abe mwine kudi Yehova, lelo wādi ulanga’mba Amakedona keidi pabwipi? Lelo butukanye bwa Yehova bubaije bininge kupita mowādi wikilangila? Vuluka’mba ketwipēnepo batwe bene kudi Yehova enka umbula bwa kitatyi kampanda nansha enka pakafika Amakedona, mhm. Kwipāna kwetu kukendelela nyeke ne nyeke. Penepo nanshi, “ketukilekai kulonga biyampe, mwanda shi ketukokapo kulonga biyampe tukangula pakabwana kitatyi.”—Ngalatea 6:9, MB.
15 Kumfulo, Polo wāletele kidyumu kitala pa ‘ngikadila ya kwiuningauninga’ pamwanda wa bengidi ba Yehova batongibwe. (1 Kodinda 10:10) Bene Isalela bēuningileuningile bininge pamwanda wa Mosesa ne Alone pāletelwe lapolo umbi wa ntanda ya Kenani na tubedi 10 umbukata mwa tubedi 12 twātuminwe. Bādi kebalanga ne kutonga muntu mukwabo akombole Mosesa mwanda wa ekale kilongoji wabo ne bajokele mu Edipito. (Umbadilo 14:1-4) Dyalelo nadyo, lelo twitabijanga buludiki botupebwa kupityila ku lupusa lwingidija mushipiditu sandu wa Yehova? Na kumona byabuntu bivule byadilwe pa mesa a kumushipiditu byotupebwa na kabumbo ka umpika wabinebine ne wamanwa, kimweka patoka’mba ye wingidijibwa na Yesu mwanda wa kwitupa “bidibwa mu kitatyi kifwaninwe.” (Mateo 24:45, NW) Kwipāna kwetu kudi Yehova na mutyima umo, kwitusakila tulemeke bengidi bandi batongibwe. Ketukikalai nansha dimo bwa bantu bamo-bamo beuningauninga mu kino kyetu kitatyi batēle mutyima wabo ku mwinaniji umpya, kushintulula kokunena’mba yewa wa kwibatwala bajokele mu ino ntanda.
Lelo Mompyasakenanga?
16 Bene Isalela kebadipo ba kuponena mu kino kilubo kikatampe uno muswelo shi bavulukile’mba kwipāna kwabo kudi Yehova kwādi kwa lonso. Kwishīla na bene Isalela bakubulwa kikokeji, Yesu Kristu wāvuije kwipāna kwandi kufika ne kumfulo. Byotudi balondi ba Kristu, twiulanga kimfwa kyandi kya kwipāna na mutyima umo, twikalanga na būmi bwishīle na “kilokoloko kya bantu poso konka ku kiswa-mutyima kya Leza.” (1 Petelo 4:2; enzakanya na 2 Kodinda 5:15.) Dyalelo, kiswamutyima kya Yehova i kya’mba ‘bantu bonso bapande, ne bafike ku buyuki bwa bubinebine.’ (1 Temote 2:4) Na kulama kino kitungo mu ñeni yetu, tufwaninwe “kusapula ino myanda miyampe ya bulopwe” mfulo pokeyafikile. (Mateo 24:14) I bukomo bwa muswelo’ka botulonganga mu uno mwingilo? Padi tukalonga biyampe na kwiipangula batwe bene amba, ‘lelo nami ye mompyasakenanga?’ (2 Temote 2:15) Ngikadilo i mishīle. Yehova usangelanga kwingidilwa kukwatañana na “kyodi nakyo, ke mwendelepo kyokudi nakyo, enhe.” (2 Kodinda 8:12, MB; Luka 21:1-4) Kekudipo muntu ukokeja kupima bula ne kubulwa budimbidimbi kwa kwipāna kwa bakwabo. Muntu ne muntu ufwaninwe kupima bukata bwa kwipāna kwandi aye mwine kudi Yehova. (Ngalatea 6:4) Buswe bwetu kudi Yehova bufwaninwe kwitutakika twiipangule’mba ‘i muswelo’ka onkokeja kusangaja Yehova?’
17 Kwipāna kwetu kudi Yehova kukwatañene na muswelo utama kufwijako kwetu. Nsongwalume umo wa myaka 14 wa mu Japon wepēne aye mwine kudi Yehova ne wēkilombwele kupityila ku kubatyijibwa mu mema. Mafuku pakupitapo, wādi kasake kwendeleja masomo ku nivelesite ekale ke mwifundi wa ñeni. Kālangilepo kwipāna mu mwingilo wa kitatyi kyonso, ino byādi mwingidi mwipāne, kādipo usaka kuleka Yehova ne bulongolodi bwandi bumweka. Mwanda wa kuvuija kitungo kyandi, wāendele ku nivelesite. Kwinekwa wāmwene’mba boba bādi batambula mapolome a ku nivelesite bādi bapāna būmi bwabo bonso ku kisense nansha ku bwifundi bwabo. Wēipangula’mba ‘lelo i kika kyononga kuno? Lelo mfwaninwe binebine kulonda mwiendelejo wabo wa umbūmi nepāne ku mwingilo wa kungitu? Lelo nkipēnepo kala kudi Yehova?’ Wāvulukile kufwijako kwandi, wāikala ke pania mukwashi. Kumvwanija kwa kwipāna kwandi kwātamine bininge ne kwāmutonwene atyibe mbila ya kwenda konso kobakamutuma kwādi kusakilwa bukwashi bwandi. Wākatenwe ku Masomo a Bengidi ba Mingilo ne wāpelwe mwingilo wa bu misionele mu ntanda ya bwenyi.
18 Kwipāna i mwanda utala būmi bwetu bonso. Tufwaninwe kwipela batwe bene ne kulonda kimfwa kya Yesu “difuku ku difuku.” (Luka 9:23) Na kwipela batwe bene, ketukalombepo lupusa kudi Yehova amba “twimike bidi mwingilo mu kitatyi kityetye” nansha’mba “tukokolokweko bidi.” Būmi bwetu bukwatañene na misoñanya itudileko Yehova ku bengidi bandi. Nansha shi tudi ku kifuko’ka kwa kasuku ketu ne tufwaninwe kwityibila mbila batwe bene, kikekala kya kamweno kotudi shi tukalonga bukomo bwetu bonso mwanda wa kwikala na būmi bukwatañene na kwipāna kwetu kudi Yehova. Byotumwingidilanga difuku ne difuku, na kulonga bukomo bwetu bonso mwanda wa kumusangaja, tukekala na bubinga mu būmi bwetu bwa Bwine-kristu ne tukapebwanga madyese na tusepo mwanda twitabijibwe na Yehova, Muntu otufwaninwe kwipānina na mutyima umo.
[Bipangujo]
1. I mwanda’ka umo otukokeja kulonga mwanda wa kutompa bubinga bwetu mu bwine-kristu?
2. Dibuku dimo dishintulwile kishisma “kwipāna” bu kika?
3. Kwipāna kwa mukristu kushintulula kika?
4. Lubatyijo lwa Yesu lwādi na nshintulwilo’ka?
5. Yesu wāshile kimfwa’ka kilumbuluke mu mwanda utala lupeto?
6. I muswelo’ka otukokeja kwiula Yesu mwanda wa kulombola’mba twi bengidi ba Leza bepāne bengila pakubulwa kwisakila kamweno?
7. I muswelo’ka otukokeja kwiula Yesu na kulemeka Yehova kitatyi kyonso?
8. (a) Byādi muntu mwipāne, Yesu wālombwele muswelo’ka amba wādi mwisansanye na ino ntanda? (b) I muswelo’ka otukokeja kumwiula?
9. I kimfwa’ka kitukwasha bu kidyumu kyēsambilepo Polo ne mwanda’ka tufwaninwe kubandaula kino kimfwa?
10. (a) Bene Isalela bālombwele muswelo’ka amba bādi na “kilokoloko kya bintu bibi?” (b) Mwanda’ka bene Isalela bādi bafwaninwe kutambula mfuto musunsa wabubidi obēuningile pamwanda wa bidibwa, ne i kika kyotukokeja kwifunda mu kino kidyumu kitupelwe bu kimfwa?
11. (a) Bene Isalela bāboleje mutōtelo wa Yehova na butōtyi bwa bankishi muswelo’ka? (b) I muswelo’ka otukokeja kuponena mu butōtyi bwa bankishi bwa muswelo umo?
12. Kukwatañana na kimfwa kya bene Isalela na Bala-peole, i kika kyotwifunda pamwanda utala kwipela batwe bene?
13. Kimfwa kya Finease kitukwasha muswelo’ka tumvwanije nshintulwilo ya kwipāna kwetu kudi Yehova?
14. (a) Bene Isalela bātompele Yehova muswelo’ka? (b) Kwipāna kwetu kwa lonso kudi Yehova kwitukwasha muswelo’ka mwanda ‘ketukikokai’?
15. (a) Bene Isalela bādi beuningauninga pamwanda wa ba ani? (b) Kwipāna kwetu kudi Yehova kwitukwashanga muswelo’ka twikale kulemeka boba bapelwe lupusa mu mpangiko ya kiteokrasi?
16. I bipangujo’ka bifwaninwe kwiipangula bengidi ba Leza bepēne kwadi?
17. I kukwatañana’ka kudi pabukata bwa kwipāna ne kufwijako? Shintulula.
18. (a) I bintu’ka bilombola kwipāna kwetu kudi Yehova? (b) I mpalo’ka yotukapebwa pamwanda wa kwipāna kwetu kudi Yehova?
[Bilembwa bya pa Bifwatulo]
Bakristu bepēne kebafwaninwepo ‘kuleka kulonga biyampe’
Lelo Ukokeja Kushintulula?
◻ Kwipāna kwādi na shintulwilo’ka kudi Yesu Kristu?
◻ Mwanda’ka tufwaninwe kwepuka kwiuningauninga pamwanda wa Yehova?
◻ I muswelo’ka otukokeja kwepuka butōtyi bwa bankishi kutwela mu mutōtelo wetu?
◻ I kika kiketukwasha mwanda ‘ketukileka’ kulonga kiswamutyima kya Leza?