Mwanda wa Yehova I Mūmi

Myanda Mikatampe ya mu Mukanda wa Ezela

MUKANDA wa Ezela ushilula mānga yao popa pafudile myanda ya mu Bilongwa bya Mafuku wa Bubidi. Mulembi wa uno mukanda i kitobo Ezela, ushilula na lusango lwa musoñanya wāletelwe na Shilula Mulopwe wa Peleshia, wa kupa basheleshele ba mu Bayuda bāselelwe bu misungi mu Babiloni lupusa lwa kujokela mu yabo ntanda. Luno lusango lubafule na mpango ya Ezela ya kusubula boba bonso bēsubije abo bene na bantu ba mu ntanda’ya. Uno mukanda onso mutuntulu ulombola myanda ilongekele mu bula bwa myaka 70—tamba mu 537 kutūla mu 468 K.K.K.

Kitungo kya Ezela pa kulemba uno mukanda i kimweke patōka: kulombola mwāfikidije Yehova mulao wandi wa kulupula bantu bandi mu bumisungi mu Babiloni ne kujokeja mutōtelo wa bine mu Yelusalema. O mwanda mwine Ezela waimanina enka pa binkumenkume bikwatañene na kino kitungo. Mukanda wa Ezela udi na mānga ya mwāubakulwilwe tempelo ne muswelo wājokejibwe mutōtelo wa Yehova nansha byokwādi kulondwalondwa ne kubulwa kubwaninina kwa bantu ba Leza. Ino mānga ituteñanga ne batwe bininge mwanda netu tudi mu kitatyi kya kujokejibwa. Bantu bangibangi bāyanga bakanda milongo ku “lūlu lwa Yehova” ne kadi pano pa ntanda ponsololo apa penda “payula ne kuyukidija kwa ntumbo ya Yehova.”—Isaya 2:2, 3; Habakuka 2:14.

TEMPELO IBAŪBAKULULWA

(Ezela 1:1–6:22)

Kubwipi kwa Bayuda 50 000 bamisungi pa kwitaba ku musoñanya wa bukūdi wa Shilusa, abajokela mu Yelusalema balonda bwendeji bwa mbikavu Zelububele, nansha Sheshabazala. Bukidi bonka boba bajoka abashimika madabahu pa kifuko kyao kebalambula bitapwa kudi Yehova.

Mu mwaka ulonda’po, Bene Isalela abashimika kyalwilo kya njibo ya Yehova. Ino balwana bakalakanya’nka kukalakanya mwingilo wa kūbakulula ne mwenda mafuku ababwanya kupebwa musoñanya wa mulopwe wa kwimika mwingilo wa lūbako. Papo mupolofeto Hakai ne Zekadia bakankamika bantu bashilule dipya lūbako lwa tempelo nansha byokudi kukankajibwa. Moyo wa kutyina kulwa na musoñanya keushintwa wa Kine Peleshia wāletelwe na Shilusa mwine ubatyumuna balwana nabo umbidyoma. Bubandaudi bwa mulungu umo bubasokweja musoñanya wāsoñenye Shilusa pa mwanda utala “njibo ya Leza pa Yelusalema.” (Ezela 6:3) Mwingilo ubaendeka biyampe ne kupwa ubapu.

Bipangujo bya mu Bisonekwa Bilondolwelwe:

1:3-6—Lelo Bene Isalela bāpelele kukajokela mu yabo ntanda bādi bakōkekōke mu lwitabijo? Eyo, bamo bādi bakokeja kuleka kujokela mu Yelusalema mwanda bādi balondalonda bya ku ngitu ne kubulwa kukwata mutōtelo wa bine makasa abidi, ino ke bonsopo. Dibajinji, lwendo lwa makilometele 1 600 pa kufika ku Yelusalema lwādi lusela kintu kya myeji iná nansha itano. Ne kadi, kwikala mu ntanda yashele masala myaka 70 mituntulu ne kwingila mwingilo wa kūbakulula kwādi bine kulomba bukomo bwa ngitu bukatampe. O mwanda ngikadilo mikomo, kimfwa kubela, bununu, ne biselwa bya kisaka kebyābudilwepo kukankaja bamo kukajoka.

2:43—Lelo Bene Netini bādi bāni? Bano bantu kebādipo ba mashi amo na Bene Isalela, ino bādi bengidi ne bapika ba ku tempelo. Umbukata mwabo mwādi ne bana ba Bene Ngibeone ba mu mafuku a Yoshua ne bakwabo nabo “bapene Davida ne bamfumu ba bwingidi bwa bene Levi.”—Ezela 8:20.

2:55—Bana ba bengidi ba Solomone bādi bāni? Bādi bantu bakubulwa kwikala Bene Isalela abo’ko bāpelwe madyese a pa bula mu mwingilo wa Yehova. Bādi padi bengila bu bakumbi nansha bu batentudi ba mu tempelo nansha kwingila mwingilo kabidye wa buludiki.

2:61-63—Lelo Udimi ne Tumima, byādi bingidijibwa mwa kuyukila kilondololwa kya Yehova, byākidi’ko pājokele bamisungi? Boba bādi bētela bu ba ku musuku wa butobo ino bakankalwa kujiula senene misuku yabo bādi bakokeja kujiulwa na kwingidija Udimi ne Tumima. Ezela wibitela bu bintu byādi bikokeja kwingidijibwa. Tamba papo ne kwendelela kumeso, Bisonekwa kebitelelepo kadi myanda ya kwingidijibwa kwa Udimi ne Tumima. Kukwatañana na mfumo ya Buyuda, Udimi ne Tumima byājimine pāonakanibwe tempelo mu 607 K.K.K.

3:12—Mwanda waka bakulubakulu “bamwene njibo imbajinji” ya Yehova bādi kebadila? Bine, i wāmumwene kadila, kino kyadi i pa kuvuluka’bo mwādi muneñenine tempelo yāubakilwe na Solomone. Mingilo ya ngalwilo ya tempelo impya yādi’nka “na bituputupu mu meso [abo]” pa kwiidingakanya. (Hakai 2:2, 3) Le bukomo bwabo bwādi bwa kujokeja ntumbo yādi na tempelo imbajinji? Bine, mityima yēbatyumukile mpata, o mwanda mwine bādi kebadila.

3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16—Kūbakululwa kwa tempelo kwāselele myaka inga? Kyalwilo kya tempelo kyāshimikilwe mu 536 K.K.K.—“mu mwaka wa bubidi wa kwiya kwabo.” Lūbako lwāimana mu mafuku a Mulopwe Alatazelekishishi, mu 522 K.K.K. Papo kukankajibwa kwāendelela kufika ne mu 520 K.K.K., mu mwaka wa bubidi wa Mulopwe Dadiusa. Tempelo yāvuibwa ke mu mwaka wa busamba wa kubikala kwandi, ko kunena’mba mu 515 K.K.K. (Tala kapango kanena’mba “Balopwe ba Peleshia Tamba mu 573 Kufika ku 468 K.K.K.”) Nanshi lūbako lwa tempelo lwāselele kintu kya myaka 20.

4:8–6:18—Mwanda waka ano mavese āsonekelwe mu Kialamia?—Mu ano mavese tutana’mo bitentulo bya mikanda yātumīne bambikavu ba umbikalo kudi balopwe ne malondololo abo monka. Ezela wēbitentwile mu bilembwa bya bantu bonso byādi bisonekwe kala mu ludimi lwa Kialamia, ludimi lwādi lwingidijibwa mu bya busunga ne mu buludiki mu mene mafuku’a. Bipindi bikwabo bya mu Bible byāsonekelwe mu luno ludimi lwa Basemite, i Ezela 7:12-26, Yelemia 10:11, ne Danyele 2:4b–7:28.

Ñeni Yotuboila’ko:

1:2. Byobya byālaile Isaya mu bupolofeto kintu kya myaka 200 kumeso byāfikidile. (Isaya 44:28) Bupolofeto bwa mu Kinenwa kya Yehova kebukankalwangapo nansha dimo.

1:3-6. Pamo enka na mwāshadile Bene Isalela bamo mu Babiloni, ne dyalelo nadyo mo monka, Batumoni ba Yehova kebakokejapo kwingila mwingilo wa kitatyi kyonso nansha kukengila kokwa kusakilwa bukwashi bukatampe bekalanga bakwatakanya ne kukankamika bakwabo bakokeja’byo kadi bapānanga na mutyima tō byabuntu bya kutandabula mwingilo wa kusapula Bulopwe ne kulonga bana ba bwanga.

3:1-6. Mu kweji wa busamba-bubidi wa mwaka wa 537 K.K.K. (Tishidi, udingakene na kipindi kya Kweji wa 9 ne wa 10), ba kikōkeji bājokele bālambwile kitapwa kyabo kibajinji. Mulopwe Nebukaneza wātwelele mu Yelusalema mu kweji wa butano (Aba, udingakene na kipindi kya Kweji wa 7 ne wa 8) mu 607 K.K.K., wāshilula bonakani na kusōka bidi kibundi. (2 Balopwe 25:8-17) Monka mobyālailwe kala, myaka 70 ya musala wa Yelusalema yāfudile ponka pa kitatyi kitungwe. (Yelemia 25:11; 29:10) Bine, kyonso kilaya Kinenwa kya Yehova kifikidilanga nyeke.

4:1-3. Ba kikōkeji basheleshele bāpelele bukwashi bwādi bukokeja kumweka bu i kusamba kipwano kya butōtyi na batōtyi ba bubela. (Divilu 20:5; 34:12) Ne batōtyi ba Yehova dyalelo nabo bapelanga kwikuja mu bisela bya kwikūkila.

5:1-7; 6:1-12. Yehova ukokeja kulongolola myanda mwanda wa bantu bandi bafikile pa kitungo.

6:14, 22. Kwingila mwingilo wa Yehova na bupyasakane kuletanga madyese ne kwitabijibwa nandi.

6:21. Kwimwena kwendelela kwa mwingilo wa Yehova kwātonwene Bene Samadia bādi mu ntanda ya Bayuda ne boba bājokele bāponene mu lupusa lwa Bajentaila bashinte bya binebine mu būmi bwabo. Lelo netu twabulwa’po kwikala na buzanzamuke bwa kwingila mwingilo witupele Leza, kwela’mo ne owa wa kusapula Bulopwe?

EZELA WAIYA KU YELUSALEMA

(Ezela 7:1–10:44)

Myaka makumi atano ibapite’po tamba njibo ya Yehova myūbakululwe ifikijibwa. Tudi mu mwaka wa 468 K.K.K. Ezela wafunduka ku Babiloni kaenda ku Yelusalema, koku uselele ne basheleshele ba bantu ba Leza ne lupeto lwa byabuntu. Ezela wekutana bika?

Bamfumu abasapwila Ezela amba: “Bantu ba Isalela, ne bapidishitu, ne Bene Levi, kebepandwilepo ku bantu ba matanda ano’a, baloñanga mwendele byamunyanji byabo.” Ne kadi, “bamfumu ne baledi bo babajinji mu kujilula kuno’ku.” (Ezela 9:1, 2) Ezela watapwe ku mutyima. Ino abamukankamika ekale “mukomo ne kulonga’kyo.” (Ezela 10:4) Ezela washilula matabula a mwa kulemunwina bino bintu, kadi bantu nabo abaitabija’byo senene.

Bipangujo bya mu Bisonekwa Bilondolwelwe:

7:1, 7, 11—Lelo ano mavese onso esambilanga padi Alatazelekishishi wāimikile mwingilo wa lūbako? Mhm. Alatazelekishishi dyādi dijina nansha kitenta kifunkila pa balopwe babidi Bene Peleshia. Padi umo wādi i Gaumata nansha Baladiya, wāsoñenye amba mwingilo wa tempelo wimane mu 522 K.K.K. Alatazelekishishi wa mu kitatyi kyāile Ezela ku Yelusalema i Alatazelekishishi Longimanus.

7:28–8:20—Mwanda waka Bayuda bavule bādi mu Babiloni bādi bekaka kwenda na Ezela ku Yelusalema? Nansha byopādi ke papite myaka 60 ne musubu tamba pājokēle kibumbo kibajinji mu yabo ntanda, Yelusalema wādi ukidi musakulo. Kujokela mu Yelusalema kwādi kulomba kushilula dipya būmi bukomokomo kadi mu ngikadilo ya byaka. Mu mafuku’a Yelusalema kādipo na ntundubuko ya ku ngitu ikoka Bayuda bādi padi kala na ntundubuko mu Babiloni. Kadi ketwakilwai amba lwendo nalo lwādi lonka lwa kyaka. O mwanda boba bajoka bādi bafwaninwe kwikala na lwitabijo lukomo mudi Yehova, na bupyasakane ku mutōtelo wa bine, ne na kininga pa kwenda. Nansha ke Ezela mwine wēkankamikile mwanda kuboko kwa Yehova kwādi padi. Ezela pa kukankamikañana, bisaka 1 500—padi i bantu 6 000—bāitabija kwenda. Kupwa Ezela wākwata’ko mpangiko mikwabo, penepo Bene Levi 38 ne Bene Netini 220 nabo bāenda.

9:1, 2—Kwisonga na bantu ba ntanda kyādi kyaka kikatampe muswelo’ka? Muzo mujokejibwe wādi ufwaninwe kulama butōtyi bwa Yehova kufikija’nka ne bīya Meshiasa. Kwisonga na bantu ba ntanda’ya kyādi kyaka kya binebine ku mutōtelo wa bine. Bamo byobāpwene bipwano bya kwisonga na batōtyi ba bilezaleza, mwenda myaka muzo onso wādi wa kwiifwana na mizo ya Bajentaila. Mutōtelo utōka nao wādi wa kujimankana pano pa ntanda. Le penepo Meshiasa wādi wa kwiila kudi bāni? O mwanda ke kya kutulumukapo shi Ezela wātapilwe ku mutyima pa kumona ino ngikadilo!

10:3, 44—Mwanda waka bana bāpangilwe pamo na bakaji? Shi bana bāshele, mēlu a bakaji balubulwe a kusaka kujoka pa mwanda wa bana ādi a kwituntwila’ko. Ne kadi, divule dine bana batyetye basakanga kukwatakanibwa na bainabo.

Ñeni Yotuboila’ko:

7:10. Ezela wētushidile kimfwa kiyampe kya bu mwifundi mupyasakane ne mufundiji mufike’po wa Kinenwa kya Leza. Wādi ulongolola mutyima wandi mu milombelo mwa kubandawila Bijila bya Yehova. Paādi unyemena’ko nyeke, Ezela wādi uta mutyima bininge ku kyonso kyādi kinena Yehova. Ezela wāingidije byonso byaādi wifunda kadi wēpāna aye mwine ne mu kufundija’byo bakwabo.

7:13. Yehova usakanga boba bamwingidila na mutyima tō.

7:27, 28; 8:21-23. Ezela wātumbije Yehova, wāmuzenza na mutyima umo kumeso kwa kushilula lwendo lulampe lwa kwenda ku Yelusalema, kadi wāsakile na mutyima tō kutūla būmi bwandi mu kyaka pa mwanda wa ntumbo ya Leza. Pa kino, i mwitushile kimfwa kilumbuluke.

9:2. Tukwatei na kusumininwa kidyumu kya kwisonga “monka mudi Mfumwetu.”—1 Kodinda 7:39.

9:14, 15. Kisense kibi kikokeja kutwala ku kubulwa kwitabijibwa na Yehova.

10:2-12, 44. Bantu bāsongele bakaji beni bēsāshile na kwityepeja ne kushinta mashinda abo mabi. Mwikadila ne bilongwa byabo i bimfwa bya kulonda.

Yehova Ulamanga Milao Yandi

Bine, mukanda wa Ezela udi na mvubu mikatampe kotudi! I ponka pa kitatyi pāfikidije Yehova mulao wandi wa kukūla bandi bantu mu bumisungi bwa Babiloni ne kujokeja mutōtelo wa bine mu Yelusalema. Mwene kino i kiningishe lwitabijo lwetu mudi Yehova ne mu milao yandi?

Languluka’po bidi pa bimfwa bitelelwe mu mukanda wa Ezela. Kimfwa kiyampe kya kwipāna kudi Leza kyālombwelwe na Ezela ne na basheleshele bākajokele mwanda wa kwela kuboko ku kujokejibwa kwa mutōtelo utōka mu Yelusalema. Kadi uno mukanda ulombola patōka lwitabijo lwālombwelwe na beni bene Leza ne mwikadilo wa kwityepeja wa banonga-bibi bēsāshile. I bine, binenwa bya ku bukomo bwa mushipiditu bya Ezela bileta bukamoni bumwekelele bulombola’mba “mwanda wa Leza i wa būmi ne bukomo.”—Bahebelu 4:12.

[Tabulo/Kifwatulo pa paje 24]

BALOPWE BA PELESHIA TAMBA MU 573 KUFIKA KU 468 K.K.K.

Shilusa Mukatampe (Ezela 1:1) wāfwile mu 530 K.K.K.

Kambize nansha Ahaswelusa (Ezela 4:6) 530-522 K.K.K.

Alatazelekishishi—Baladiya nansha Gaumata (Ezela 4:7) 522 K.K.K. (Wāipailwe pa kupwa kubikala enka myeji isamba-ibidi kete)

Dadiusa I (Ezela 4:24) 522-486 K.K.K.

Zelekishishi nansha Ahaswelusaa 486-475 K.K.K. (Wabikele pamo na Dadiusa I tamba mu 496-486 K.K.K.)

Alatazelekishishi Longimanus (Ezela 7:1) 475-424 K.K.K.

[Kunshi kwa dyani]

[Kifwatulo]

Ahaswelusa

[Kifwatulo pa paje 23]

Shilusa

[kifwatulo pa paje 23]

Umbumbulu wa Shilusa wānenene pa mpangiko ya kujoka kwa bamisungi mu abo matanda

[Kutambile Kifwatulo]

Umbumbulu: Foto mikwatwe na lupusa lwa British Museum

[Kifwatulo pa paje 26]

Lelo uyukile kyālengeje Ezela ekale mufundiji mufike’po?