Bupangi bunenanga, “Kebadipo ne mwa kwikañenya mwine”
“Nansha aye kamwekangapo, ino bukomo bwandi bwampikwa mfulo ne buleza bwandi bimwekelanga umbipangibwa. Nanshi kebadipo ne mwa kwikañenya mwine.”—LOMA 1:20, MB.
YOBA, muntu wakala wādi na kikokeji kyūmu kya kulamata pototo kudi Yehova Leza, watenwe na matompo makomokomo ādi atamba kudi Satana. Dyabola wajiminije Yoba bintu byandi byonso, ne kumwipaila bandi bana bana-balume ne bana-bakaji, ne kumubeleka lubá lukomokomo lwa munyanji. Yoba wādi ufwatakanya’mba i Leza wādi umuletela bino byamalwa, ne wadidīle Yehova bininge na bulanda’mba: “Lelo kikunengelele amba unsusule . . . Byoipangula bukondame bwami, kadi ne kukimbidila bubi bwami. Nansha uyukile amba nkidipo mubi?”—Yoba 1:12-19; 2:5-8; 10:3, 6, 7.
2 Kyaba kityetye kupitapo, binenwa byanene Yoba kudi Leza byālombwele kwalamuka kubwaninine: “Nanshi nanenene kyokya kyo nkivwanijepo, bintu bitabukile kwanwa ko ndi, byo nkyayukilepo. Nadi nkwivwana na kutwi bitupu; ino pano namino dīso dyami dibakumone. Penepa kadi nekwatwa mukenye ami mwine, nālamuka pa mutyima kwitūta luvumbi ne buto.” (Yoba 42:3, 5, 6) I bintu’ka byafikije Yoba ku kwalamuna milangwe?
3 Mu mafuku a pabukata, Yehova wesambile na Yoba na kusumininwa kukatampe umbukata mwa kintenshi kya luvula. (Yoba 38:1) Wamwipangwile bipangujo bivule. ‘Lelo wādi kwepi ponaalwile kwadija byalwilo bya ntanda? I ani washityile kalunga-ka-mema na binjilo ne kutūla mikalo ku mutamba wādi ukokeja kulupuka’ko mantanki? Le ubwanya kupa makumbi muswelo wa kunokeja mvula pantanda? Lelo ubwanya kumeneja biyombo? Lelo ukokeja kukuta bisampo bya ñenyenye mu mulongo ne kwibiludika mu lubilo lwabyo?’ Yehova waipangwile Yoba bipangujo bivule bitala pa bupangi bwandi, tamba mu shapitra wa 38 kufika ku wa 41 mu mukanda wa Yoba. Walombwele Yoba amone bula bwa kiná kilampe kidi pabukata bwa Leza ne muntu, kadi wamuvulwije na bukomo bonso tunangu ne lupusa bilombola bupangi bwa Leza, bintu byādi kebikokeja Yoba kulonga nansha kwivwanija. Pa kujingulula lupusa lukatakata ne tunangu tutulumukwa twa Leza Mwinebukomobonso, bisokokēle patoka kupityila ku bupangi bwandi, Yoba waivwene luzakalo bininge pa kwīmona’mba wādi wipatanya na Yehova. Penepo wanena’mba: “Nadi nkwivwana na kutwi bitupu; ino pano namino dīso dyami dibakumone.”—Yoba 42:5.
4 Tutwa twa myaka mivule kupitapo, mulembi umo wa Bible wekilombwele kupityila ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza amba ngikadilo ya Yehova imwekanga kupityila mu bupangi bwandi. Mutumibwa Polo wasonekele mu Loma 1:19, 20 amba: “Kiyukanya aye Leza i kimweke monka mwabo, ke-muntu Leza aye webamwesha’kyo. Ke-bintu byobya byandi byampikwa kumweka, ku kupanga kwa pano pantanda i bimwekelele’tu, padi tōo, pa kuyūkanibwa pa bintu bipangibwe, ke bukomo bwandi bwa nyeke, ne bu-Leza bwandi kadi; ponkapo abo ne mwakwikañenya mwabulwa.”
5 Muntu wapangilwe na kilokoloko kya kibutwila kya kusaka kutota lupusa lukatampe mpata. Mulembi umo, Dr. C. G. Jung, i mwisambile pa kino kilokoloko mu dibuku dyandi, The Undiscovered Self, amba “i ngikadilo ya kibutwila idi enka na muntu kete, ne imilombolwe mubula bwa mānga yonso ya muzo wa muntu.” Mutumibwa Polo wesambile pa kilokoloko kya kibutwila kidi na bantu kya kusaka kutota, omwanda Bagreke ba mu Atene bādi balonga byelekejo bya baleza bavule, bayukane nansha bakubulwa kuyukana, ne kwibashimikila bilambwilo. Kadi Polo webalombwele Leza wabine i ani ne kwibasapwila’mba bādi bafwaninwe kupwija kino kilokoloko kya kibutwila mu muswelo mulumbuluke, na kukimba Yehova, Leza wabine, amba “shi bamusakesake Leza kepabulwe bakamupupukutyila bakamumone. Nanshi aye kadipo ne kulampe kwine na batwe bonso, mhm.” (Bilongwa 17:22-30) Mu kwikala pabwipi na bupangi, momonka mu kujingulula ngikadilo yandi senene ne tuyukeno twandi.
Kwialuja kwa mema, i kintu kya kutendelwa
6 Kimfwa, i ngikadilo’ka ya Yehova yotukokeja kumona kupityila ku makumbi menyenge-nyenge makoto-makoto pamo bwa moya wa mukōko mayule’mo ma ntoni ne ma ntoni a mema? Kino kilombolanga tunangu ne kisanso kyandi, ulupulanga mema mavule mwanda wa dyese dya ntanda, kino kilongwa kitulumukwa kya kwialuja kwa mema, i kishintululwe mu Musapudi 1:7 amba: “Minonga yonso yenda ku kalunga-ka-mema, ino nanshi kalunga-ka-mema kuyula mpika; pantu po yendela minonga, e ponka po yenda nyeke.” Mukanda wa Yoba, wa mu Bible, ushintululanga senene mokipityilanga.
7 Milungu ya mema a mashika, apungulukilanga mu dijiba, inoko keashikatangamopo lonso, mhm. Yehova “ukokanga mano a mema, walamuna mano ku kipuinga ke anoke mvula.” Mema pa kwalamuka bu kipuinga ne kukanda bu lumundu, penepo “makumbi aimana, bino byonso byakutendelwa i bya yewa wa busendwe bubwaninine.” (Yoba 36:27; 37:16; The New English Bible) Po akidi bu kipuinga, makumbi ekalanga alela: “Ujikila mema mu makumbi andi fututu; ino dikumbi panshi pao ne kusanika mpika.” Bwalamuni bukwabo bunena’mba: “Ubikanga mema mu makumbi andi, pakubulwa dikumbi disanike pamwanda wa bulemi bwao.”—Yoba 26:8, TOB.
8 Lelo “ukokeja kupungulula milondo ya mūlu i ani” mwanda wa mvula anoke pano panshi? (Yoba 38:37) Poso’ka yewa “wabusendwe bubwaninine” kete, weatudile pa kifuko kyoadipo ne “walamuna mano ku kipuinga ke anoke mvula.” Pa kusungulula kipuinga bu mano a mvula, lelo i kika kifwaninwe? Kifwaninwe kwikala na tubingidilwa tukomokomo, ne tutyututyu bininge, tokukokejapo kumona na meso bitupu poso ka na mikroskope. Tudi pamo bwa bukula bwa musenga nansha bwa mwepo; ebiya wetudinga pa kamudingo katyetye (un centimètre cube d’air) tuvule bininge—tukokeja kufika pa tununu nansha pa tutwa twa tununu. Ye ato tukekala bu kitako kikashilula kukepungako tumano tutyututyu twa mema. Bafumikanga’mba pa kulupula dinoke dimo kete dya mema, kifwaninwe muliyo mutuntulu wa tuno tumano tutyututyu twikalanga tulamete ku dikumbi. Enka pa kupwa kwa uno mwingilo onso, ebiya makumbi ashilula kupungulwila mema ao mu minonga yelela mu majiba. Penepo lwendo lwa mema lubafule. Lelo bino byonso bino ibilupuke mu kitulumukila? Bine kebakokejapo kufwilwa lusa!
Nsulo imo ya tunangu twa Solomoni
9 Mu ntanda ya pakala, Solomoni wādi na tunangu tuvule ketukokejika kwenzakanibwa. Kipindi kikatampe kya mu tuno tunangu kyādi kitala pa bupangi bwa Yehova: “[Solomoni] wesamba ya mityi, kushilwila ku mutondo udi mu Lebanona kutūla ne ku hisopa itamba mu lubumbu; kabidi wesambile ya banyema nabo, ne ya byoni, ne ya bintu bilandala, ne ya mwita wa lui.” (1 Balopwe 4:33) Kadi i enka mulopwe Solomoni wasonekele’mba: “Enda ku tunyengelele abe wamulēle, langa miswelo yato wikale wañeni; ato mulopwe mpikila, nansha mutadi, nansha muledi; tukwatakanya bidībwa byato mu buyó, ino ke tomeka byakudya byato pa mwangulo.”—Nkindi 6:6-8.
10 I ani wafundije tunyengelele kubika bidibwa mu kitatyi kya mulanga bifwaninwe kukadya mu kitatyi kya mashika makomokomo? Mubula bwa tutwa twa myaka mivule, bādi bapatanya bubinebine bwa ino nsekununi ya Solomoni itala pa tuno tunyengelele twangula miseke ne kwiyungwija mwanda wa kukeidya mu kitatyi kya mashika. I kutupu muntu nansha umo wāsokwele bukamoni bulombola’mba tudiko bine. Ino, mu 1871, mwifundi umo wañeni mwine angele wasokwele mivungu yabo ya bidibwa munshi mwa biloba, penepo baitabija bubinebine bwa ino nsekununi ya mu Bible itala pa tuno twishi. Ino tuno tunyengelele, i kwepi kotutambije ano manwa a kuyuka kuteakanya kitatyi kya mulanga ne kitatyi kikaya mashika makomokomo, ne tunangu twa kuyuka i kika kifwaninwe kulongwa? Bible aye mwine ushintulula’mba bipangwa bya Yehova bivule, bidi na tunangu tutudilwe kala munda mwabyo twa mwa kwilamina umbūmi. Tunyengelele tuyukile kwangula, i tupebwe dino dyese na Umpangi wato. Nkindi 30:24 (MN) unenapo’mba: “Tudi na tunangu twa kipangila.” Ke kyendelemopo kunena’mba tuno tunangu itulupuke mu kitulumukila; boba banena’mba kebilupukilepo kudi Umpangi wañeni, bine kebadipo na muswelo wa kufwilwa lusa.
11 Shi muntu wimene munshi mwa kitako kya mutyi umo mukatakata ne mulampe bininge witwa bu sequoia, ukokeja kwimona pamo ka na bwa kanyengelele, bine kekyakutulumukapo. Bukata bwa uno mutyi butulumukwanga bininge: udi na metre 90 umbula, mu bubumbakane udi na metre 11, kibale kyao kidi na mutyika wa santimetre 60 ne miji yao ikokeja kutandabuka kupita pa bula bwa hekitare mutuntulu. Inoko kintu kikwabo kitulumukwa bininge i mutamino wao. Manyi ao ekalanga akoka mema mu miji, lūya (gaz carbonique) mu lwelēle, ne mikejima ku dyūba, mwanda wa kupunga butomvi bwa butobaji ne kulupula luvula lulumbuluke—uno mwingilo onso witwanga mu bulungu bu fotosenteze, wingilwanga kupityila kubwipi kwa mu mingilo 70 yakubulwa kupotoloka senene. Utulumukwa na kampata, i mwingilo umbajinji, ulombanga kwingidija mikejima ya dyūba, idi na misombelo ne na bula bwa mikeshinga (longueur d’ondes) bufikile senene; shi bino bisakibwa byonso kebibwenepo, manyi keakokejapo kwikala na bukomo bwa kukoka mikejima ya dyūba kupityila ku busuku bwao (chlorophylle) kadi ne fotosenteze mine keikokejapo kulongeka.
12 Kayukeno kakwabo kapabula katulumukwa bininge i kano: uno mutyi mulampe wa metre 90 ukokeja kukoka mema tamba ku miji kutūla ne ku nsongo. Ukokanga mema mavule, kupita ne pa asakibwa mwanda wa fotosenteze mene. Mema akubulwa mvubu ekalanga alupulwa kupityila mu manyi pa kuputuma, aselwa mu lupepeleji. Nanshi mutyi utambulanga mutalela wa mema pamo ka na muntu. Pa kusaka’mba protéine ishilule kwipunga mwanda wa kuleta bumeni, kifwaninwe bidi azote īsambakanye pamo na bintu bikwabo bya bumeni (hydrates de carbone). Manyi keakokejapo kwingidija azote idi mu luvula, ino byūmi byonso bidi munshi mwa biloba, abyo bikalanga byalamuna ino azote idimo ke nitrate nansha nitrite ikokeja kusunguluka mu mema, penepo yatwela mu miji ya mutyi kufikija’nka ne ku manyi. Shi bikunwa ne banyama baingidije ino azote mwanda wa kupunga protéine, shi abafu ne kususakana, azote ikalanga yatamba’mo, ino yo mfulo ya lwendo nansha cycle de l’azote. Mulongelo wa bino bintu byonso bikutakane i wa kutendelwa, ne kebikokejikapo nansha dimo kulongeka mu kitulumukila.
Bisambanga pakubulwa bishima nansha diwi!
13 Mwikadilo wa diulu didi’mo ñenyenye tō, ulombolanga bukatakata bwa Umpangi, i kya kutendelwa kashā! Mu Mitoto 8:3, 4, Davida walombwele kutulumuka kwandi kukatampe kutala pa uno mwanda: “Po nañanga madiulu obe, mingilo ya minwe yobe, ne kweji ne ñenyenye, byo watūdile; lelo muntu nandi i waka, ōlañanga? Kadi mwana muntu ōpempula nandi le i waka?” Diulu didimo ñenyenye tō disambanga ku boba badi na meso, matwi ne mutyima, pamo bwa Davida: “Madiulu elanga lubila lwa ntumbo ya Leza.”—Mitoto 19:1-4.
14 Shi tuyuke bintu bivule bitala pa ñenyenye, tukajingulula’mba bine itusapwilanga na diwi dikatampe. Isaya 40:26, ukokela milangwe yetu pa bukomokomo bwa lupusa lwayo: “Tululai meso enu kūlu, mumone yewa wapangile bine bino’bi, yewa ulupula kibumbo kyabo pa mbadilo; wibeta bonso pa dijina pa dijina; pa bukatampe bwa bukomokomo bwandi, kabidi ne mwanda wa mu bukomokomo bwandi, nansha umo ubulwapo.” I pamwanda wa bukomo ne lupusa lukomokomo lwa dyuba: lumo lwa mu ino ñenyenye, ye alo lupá ntanda bukomo bwa kujokoloka senene pa kubulwa kushetemuka, kumeneja bikunwa, kwituletela kyanga ne kukwatakanya būmi bonso pano pantanda. Mutumibwa Polo wasonekele kupityila ku bukomo bwa mushipiditu’mba: “Luñenyenye lusansene ku lukwabo pa ntumbo.” (1 Kodinda 15:41) Befundi bañeni bayukile’mba kudi ñenyenye ya mandyano pamo bwa dyūba, mikwabo ya musombelo wa bule, ingi nayo milampe bininge ityila pyā, mikwabo nayo mīpi itōka tō, ñenyenye ya neutrons ne supernovae ikokeja kukapuka mudilo, yonso ilupulanga mudilo mukatampe mpata.
15 Bampunga bavule, baboilanga-ñeni ku bupangi ne kupima kutentula tuyukeno twapabula twa bipangwa byūmi. (Yoba 12:7-10) Tupimei bidi kubandaula bintu bimobimo bitulumukwa bya mu bupangi. Kudi byoni bya pa lui bidi na bifulwe mungitu bisābula mwepo wa mu majiba makatampe; kudi mishipa ne banyeka balupulanga mudilo wa lekitrike; kudi mishipa, minyambo ne twishi tulupulanga mwinya mutyetye; tufukudima ne mishipa mikatampe itwa bu dauphin ingidijanga nzangamina ne kwishinta mawi kulampe nansha mu mema; matembwe apuñanga mapapye; mpaji yalanga maláló; kudi bansenji bakwabo bekalanga bajika mando; kudi banyoka badi na kipimo kya kyanga ne mashika; kudi twishi twa paluī twingidija mpungi ne ndibu pa kwiela pa mema; kudi bishi bikwabo bya mu musaka umo na bankese (pieuvre) pa kusaka kwenda bikalanga bidi bitonona kupwa byalupula bukomo bukatampe bwibipa muswelo wa kushilula kwenda na bukomo; kudi bantanda-kumbidi bekalanga bapala makōnde a miswelo isamba-ibidi mishileshile ne kutá makinga, mānda ne myonji; bano bantanda-kumbidi badi na bana bapotolwele kunanga mūlu, bakokeja kwenda banangakana mu lwelēle palampe bininge tununu ne tununu twa ma kilometre; kudi kadi mishipa ne bishi bikwabo bya mu musaka umo na bankala bekalanga bengidija mifuko miyule’mo luvula, pamo bwa ba sous-marins; kadi kudi tonyi, twishi, bankumvu, mishipa ne banyama bekalanga balonga ñendo itulumukwa ya kuviluka ne kujoka—bino bintu byonso befundi bañeni kebakokejapo kwibishintulula.
16 Bible walombwele bubinebine buvule butala pa myanda ya siyanse (science, bwifundi bwa byañeni) tununu twa myaka mivule kumeso, papo ne befundi ba siyanse (science) bene kebebiyukile. Tununu twa myaka mivule kumeso kwa kubutulwa kwa Pasteur, Bijila bya Mosesa (siekle wa 16 K.K.K.) byādi bitele mutyima ku luba lutamba ku mikrobe. (Levi, shapitra wa 13, 14) Mu siekle wa 17 K.K.K., Yoba wanene’mba: “Ukobeka ntanda patuputupu.” (Yoba 26:7) Myaka kanunu kumeso kwa kwiya kwa Kristu, Solomoni wasonekele pamwanda utala munangilo wa mashi mu ngitu ya muntu; ino pakusaka’mba siyanse (science) ya kiñanga ivwanije uno mwanda senene, kyādi kifwaninwe bidi kwilaija kufikija ne mu siekle wa 17. (Musapudi 12:6) Kumeso kwa kino, Mitoto 139:16 ulombolanga bukamoni butala pa kuyukidija kwa mwimityilo wa dīmi: “Meso obe amwene ngitu yami po yadi keyabwanininepo, kadi umukanda obe yonso bya kungitu byami byasonekelwe, byobya byapangilwe mo bukila mo bukila, popa padi kepaikēlepo kintu nansha kimo.” Mu siekle wa 7 K.K.K., kumeso kwa befundi ba myanda itala bipangwa kebayukidije senene myanda itala pa kuviluka ne kujoka kwa banyama ne byoni, ino Yelemia aye wādi kala kemupwe kwikisoneka mu Yelemia 8:7 amba: “Kakumbi mūlu kayukile kyaba kyako kitōngwe; kadi kakutyikutyi ne kamimbi ne lukongwe biyukanga kyaba kya kwiya kwabyo.”
“Umpangi” utongwa nabanena’mba muntu watambile ku kwialamuna
17 Kudi kisonekwa kimo kisambila pa bantu bapela kwitabija’mba bino bintu byonso bitulumukwa bidi pano pantanda bilombolanga’mba kudi Umpangi wañeni: “Ino bālamuka ke bikobakane mu byakufwatakanya byabo, ne mutyima wabo wa buvila wafityijibwa fututu. Pa kwisasula’mba: Tudi ne ñeni; nanshi i bālamuke ke bivila, pa kwalamuna ntumbo ya aye Leza wampikwa kubola na bwa nkishi wifwene muntu ubola, ne na byoni, ne na banyema ba maulu aná, kadi ne na bwa bintu bilandala.” Ino “bālamunako byabinebine bya Leza byo ke byamabela, ke batōtako kipangwa kyapangilwe ne kwikīngidila pakatampe, Mwine wekipangile patyetye.” (Loma 1:21-23, 25) Ye mwikadile ba siyantifike (befundi bañeni) bafundija’mba muntu watambile ku kwialamuna: nabubine, batumbijanga mulongo wa bintu bya kufwatakanya bitupu amba ye “umpangi” wabo, amba muntu watambile ku kwialamuna, kushilwila ku kēshi kōmi katyutyu bininge (protozoaire), kano kēshi kealamuna bu munyambo, munyambo bu mushipa, mushipa bu kyūla, kyūla bu munsōlo, munsōlo bu nyama, kufikija ne ku “nsoko-muntu.” Ino abo papo bayukile biyampe’mba kekudipo kēshi kōmi nansha kamo kadi na būmi bupēla, kakokeja kushilula kwialamuna na kulupula uno mulongo. Mungya myanda iyukilwe kufikija dyalelo, ngitu ya kintu kyūmi kyakubulwa būmi bukutakane bininge idi na miliyare katwa ya tupindi twishileshile twa mungitu (atome) tulongela pamo tununu ne tununu twa mingilo.
18 Yehova Leza ye aye Umpangi wa būmi. (Mitoto 36:9) Ye aye Nsulo imbajinji ya byonso. Dijina dyandi Yehova dishintulula: “Yewa wikadija.” Bipangwa byandi: kebibadikapo. Bine, kudi tununu ne tununu twa bipangwa bikwabo bivule byoketuyukilepo batwe bantu. Ye mwikilombwela Mitoto 104:24, 25 amba: “Abe Yehova; mīngilo yobe īdi pangi pangi pene! I mu ñeni mo weīpangile yonsololo.” Yoba 26:14 wikinenanga patokelela’mba: “Talapo bidi, mine ino’i yo milomo ya mashinda andi; kadi e-e! i biñuniñuni byo twivwana kwadi! Ino’nka kukungula kwa bukomo bwandi, i ani ukokeja kwivwanija’ko, a?” Tumonanga enka bintu bityetye bidi ku ngalwilo, twivwananga enka miunyingo bitupu, ino pamwanda utala kwivwanija buluji bonso bwa lupusa lwa mikungulo yandi, kino i kitupite ñeni.
19 Inoko tudi na muswelo mukwabo mulumbuluke nakampata, kutabuka bupangi, wa kwitukwasha tumone Leza. I kinenwa kyandi: Bible. Ko ku ino nsulo kotukavundamukila mu kishinte kilondako kino.
1, 2. (a) Yoba watompwedile Yehova mitompwe’ka ya bululu? (b) I muswelo’ka waalamwine Yoba milangwe kunyuma?
3. I mwivwanino’ka mupya watambwile Yoba utala pa bupangi?
4. I kika kyotukokeja kumona kupityila ku bupangi bwa Yehova, ne lelo kidi muswelo’ka ku boba kebamwēne bino bintu?
5. (a) I kilokoloko’ka kya kibutwila kidi na bantu, ne mwanda’ka tukokeja kunena’mba bamobamo bekingidijanga bibi? (b) Polo wapele Bagreke ba mu Atene madingi’ka?
6. I ngikadilo’ka ya Yehova imweka kupityila ku kwialuja kwa mema?
7. I muswelo’ka ulupukanga mema mu majiba ne kukandila mu makumbi, ano makumbi adi pamo bwa moya wa mukōko i muswelo’ka oayudilemo ma ntoni a mema?
8. “Milondo ya mūlu” ipungululwanga na kulonda matabula’ka, lelo po apo pafudilanga lwendo lwa mema?
9. I kintu’ka kitulumukwa kyajingulwile Solomoni ku musaka umo wa tunyengelele?
10. I muswelo’ka wayukilwe bubinebine butala pa ino nsekununi ya Solomoni itala pa tunyengelele tuyukile kwangula?
11. (a) Mwanda’ka mutyi mukatakata witwa bu sequoia i mutyi utulumukwa? (b) Mwanda’ka mwingilo umbajinji wa fotosenteze i utulumukwa na kampata?
12. (a) I kika kitulumukwa bininge mu muswelo wingidija uno mutyi wa sequoia mema? (b) Mwanda’ka azote idi na mvubu mikatampe mu kutama kwa bikunwa, lwendo lwayo lufulanga muswelo’ka?
13. Diulu didimo ñenyenye tō dyasapwidile Davida kika, ne dyendelelanga na kwitulombola kika?
14. Mwanda’ka lupusa lwa mudilo utamba ku lumo lwa mu ino ñenyenye udi na kamweno kakatampe kotudi?
15. I ñeni’ka iboīle bampunga bavule ku bupangi bobapima kutentula tuyukeno?
16. I bubinebine’ka butala pa myanda ya siyanse (science, bwifundi bwa byañeni) busonekelwe mu Bible tununu twa myaka mivule kumeso kwa befundi ba siyanse kebebusōkwele?
17. (a) I kika kinena Loma 1:21-23 kitala pa bantu bamobamo bapela kwitabija’mba bino bintu byonso bitulumukwa bidi pano pantanda bilombolanga’mba kudi Umpangi wañeni? (b) Mu muswelo kampanda, tukokeja kunena’mba bantu bafundija’mba muntu watambile ku kwialamuna i batonge ani bu “umpangi” wabo?
18, 19. (a) Mungya buluji, i ani otufwaninwe kutelela nsulo ya būmi? (b) I bukatampe’ka bwa bupangi bwa Yehova botumwene?
Mukivulukile’byo?
◻ I kika kyefundile Yoba pesambile nandi Yehova umbukata mwa kintenshi kya luvula?
◻ Mwanda’ka Polo wanene’mba bantu bamobamo kebadipo ne mwa kwikañenya mwine?
◻ Shintulula lwendo lwa mema ne moealwijanga senene?
◻ Mwinya utamba ku dyūba witulongelanga kintu’ka kya kamweno kakatampe?
◻ I bubinebine’ka bwa myanda itala siyanse bwalombwele Bible kumeso kwa befundi ba siyanse kebebusokwele?