Būmi Bobe​—lelo Budi Na Kitungo’ka?

“Wami mutyima kukunkuja ne ñeni; . . . na’mba: poso’nka mone bidi kyokya kinengelele bāna ba bantu bana-balume, . . . mafuku onsololo a būmi bwabo.”​—MUSAPUDI 2:⁠3.

UTELE mutyima ku būmi bobe, lelo ke amopo? I amo, kino i kyendelemo. Omwanda tudyanga difuku ne difuku, tulāla shi tubakōka, ne kusaka kwikala na balunda netu nansha na baswedibwe betu. Dimo-dimo tukayanga makayo, tusumba, nansha kulonga bintu bikwabo bitusangaja, bino byonso bilombola amba tutele mutyima ku būmi bwetu na ndiñamano.

² Kuno kuta mutyima ku būmi bwetu i kukwatañane na byāsonekele Solomone wātonwenwe na Leza, wāsonekele’mba: “Kekudipo kitabukile būya kudi muntu ku kudya ne kutoma, ne kusangaja mutyima wandi biyampe mu mwingilo wandi.” Solomone wādi mupotolole bintu bivule, omwanda wābwejeje’ko amba: “Kine kino’ki nakyo namona na’mba: kīyanga ku kuboko kwa Leza. Lelo i ani ukōkeja kumpita ami mu kudya, ne ukōkeja kusangala, a?”​—Musapudi 2:​24, 25.

³ Inoko tuyukile’mba mu būmi kemudipo’nka kudya, kutoma, kulāla, ne kulonga bintu biyampe kete. Mudi ne misongo, kutapwa ku mutyima, ne bikwabo bilenga nzuba. Kadi twimonanga bu balēmenenwe bininge, babulwe ne kitatyi kya kulanguluka pa buluji bwa būmi bwetu. Lelo ye mokikadile ne ku obe mutamba? Kupwa kujingulula buyuki buvule ne manwa a bantu, Vermont Royster, mwimaniji wakala wa julunale The Wall Street Journal, wāsonekele’mba: “Kintu kya kutulumukwa i kino. Nansha byoketudi balanguluke bininge pa muntu, pa bikoleja bimufikilafikila, ne pa kifuko kyadi’po mu uno umbuo wa diulu ne ntanda, ino ketwayukile senene kitatyi kyāshilwile būmi. Tushalanga’nka na bipangujo bya kusaka kuyuka, tudi bāni, kyotwikadileko i kika, ne kotwenda i kwepi.”

⁴ Lelo ukokeja kulondolola namani ku bino bipangujo: ‘Lelo tudi bāni? Kyotwikadile pano pantanda i kika? Ne kotwenda i kwepi? Uno mukelenge Royster wafwile mu kweji 7 mu mwaka wapityile’u. Lelo ulanga’mba watene malondololo mafwaninwe ku bino bipangujo? Kupityidila, lelo kudi muswelo okokeja kwiatana? Kutana ano malondololo kukokeja kukupa muswelo’ka dishinda dya kumona būmi bwa nsangaji mikatampe budi na buluji bwabinebine? Ivwana.

Nsulo Mikatampe ya Bujinguludi

⁵ Shi twikale kulēmenena ku ñeni ya batwe bene na kukimba buluji bwa būmi bwetu, eyo, tukokeja kumona nsangaji mityetye, pakwabo ne kwiimona kwine mpika, pamo’nka na mokimwekela ku bana-balume ne ku bana-bakaji bavule, nansha ku boba bafundile masomo malampe kadi bapotolwele bintu bivule. Ino ketwelelwepo. Umpangi wetu witukwashanga. Languluka’po bidi, lelo ke ayepo Nsulo mikatakata ya bujinguludi ne tunangu, wāikeleko “ku kala-ā ka kunyuma kutūla ne ku kala-ā ka ku meso,” uyukile mwikadile umbuo wa diulu ne ntanda ne mānga yonsololo? (Mitōto 90:​1, 2) Aye ye wāpangile bantu, i mupotolole senene bintu byonso byobalonga, omwanda nanshi i kudi Aye kotufwaninwe kukimba bujinguludi, ke ku bantu bakubulwa kubwanininapo, ba buyuki ne ñeni idi na mikalo.​—Mitōto 14:​1-3; Loma 3:​10-12.

⁶ Ketukokejapo kwilaija’mba enka poso Umpangi etupe kusokwelwa kampanda pa mwanda utala buluji bwa būmi, i mwitupe kala nsulo ya bujinguludi​—Kinenwa kyandi kya ku bukomo bwa mushipiditu. (Mitōto 32:8; 111:10) Pa kino, mukanda wa Musapudi udi na kamweno ka pabula. Leza wāpele mulembi wao bukomo bwa mushipiditu, omwanda “ñeni ya Solomone yatabukile ñeni yonso ya bāna ba kutunduka.” (1 Balopwe 3:​6-12; 4:​30-​34) “Ñeni yonso ya Solomone” yātulumwije bininge mulopwe mwana-mukaji wāile kumupempula, kānena’mba kāsapwidilwepo nansha kipindi kine mu myanda yandi, ne amba boba bādi bekele nandi, bevwana tunangu twandi, bādi na katōkwe kabo shabo.a (1 Balopwe 10:​4-8) Netu tukokeja kusokola bujinguludi ne nsangaji kupityila ku tunangu twa Leza Umpangi wetu twitupēlwe kupityila kudi Solomone.

⁷ Mukanda wa Musapudi ulombola tunangu twa kudi Leza twāikele kutenga mutyima ne bongolo bwa Solomone. Solomone wādi na kitatyi, na byabupeta, ne manwa a kujingulula bintu, omwanda wābandawile “byonso by[ādi bi]longibwa munshi mwa mūlu.” Wāmona amba bivule umbukata mwabyo “i byabitupu i kupanga luvula.” Uno i mumweno wa ku bukomo bwa mushipiditu otufwaninwe kuvuluka kitatyi kyotulanguluka pa kitungo kya bwetu būmi. (Musapudi 1:​13, 14, 16) Solomone wādi unena na mutyima umo, wisamba bintu byabine. Kimfwa, languluka pa binenwa byandi bitanwa mu Musapudi 1:​15, 18. Uyukile amba bantu ke batompe imbikalo ya miswelo ne miswelo umbula bwa tutwa twa myaka, dimo-dimo batompa ne kupwija makambakano ne kulongolola būmi bwa bantu. Ino nabubine, lelo kudi umbikalo nansha umo wālongolwele bintu byonso ‘bikondame’ mu ino ngikadilo yakubulwa kubwaninina? Padi kodi muyuke’mba muntu udi na buyuki buvule, ye mwine umwenenenanga’tu amba kekibwanikapo kulongolola bintu byonso ne pamfulo mu buno būmi bwīpi namino. Buno bujinguludi butyumunanga bantu bavule umbidyoma, ino ke batwepo, mhm.

⁸ Kintu kikwabo kyotufwaninwe kubandaula i mwilondelo wa bintu bidi na lupusa potudi, kimfwa mutambilo ne muponeno wa dyuba nansha mupukumino wa luvula ne mutūtyilo wa mema. Bino byonso byādiko ne mu mafuku a Mosesa, Solomone, Napoléon, nansha ke mu a bakulutuba betu. Kadi bikyendelela. Muswelo umo onka, “lukongo lumo lwenda, kadi lukwabo lukongo lwiya.” (Musapudi 1:​4-7) Bantu bavule banena amba kekudipo ne kikatampe kine kyalamukile’po. Mingilo ya bantu ba dyalelo, bintu byobekulupije, byabila mityima yabo, ne byobalongalonga, kebishidilepo na bya bantu ba kala. Eyo, ino, nansha shi umbukata mwabo mwādi bamo-bamo batumbe, bakwabo bapopoke, nansha bamanwa, lelo pano badi kwepi? Ke bafwe kala, pakwabo ne kuvulukwa’bo kwine mpika. Buno ke bubelapo. I kyabine, bantu bavule i bakomenwe ne kuyuka majina a bakulutuba babo, kutela kifuko kobābutwidilwe ne kobājikilwe. Omwanda Solomone wādi umona bintu byonso bilonga bantu ne kininga kyabo bu byabituputupu.​—Musapudi 1:​9-11.

⁹ Buno bujinguludi bwa kudi Leza bulombola mwikadile būmi bwa bantu ke bwa kwitutyumunapo umbidyoma, ehe, ino bukokeja kwikala bwa kamweno kakatampe kotudi, ne kwitutonona tuleke kwipāna mu bintu byabitupu, nansha kulondalonda bintu kampanda bikafundulwa’ko pano-pano ponka, bikavulaminwa jime-jime. Buketukwasha tujingulule kamweno kotumwena mu būmi bwetu ne byotutompanga kulonga. Kimfwa, pa kyaba kya kwikala bantu bajila kijila nzala, tukokeja kutana nsangaji mu kudya pa ndilo ne kutoma pa ntomeno. (Musapudi 2:24) Kadi, enka na motukekimwena, Solomone wāletele mulangwe wandi wamfulo muyampe, ukulupija. Mu kīpi, i milangwe ya kunena’mba tufwaninwe kutendela bininge kipwano kyetu na Umpangi wetu ukokeja kwitukwasha tukamone nsangaji yanyeke, ne būmi budi na buluji bwabinebine. Solomone wākomene’mba: “Ino pano namino yo mfulo ya uno mwanda uno’u; byonsololo i bivwanibwe: akamwa Leza ne kulama bijila byandi, mwanda yo mingilo mituntulu ya muntu.”​—Musapudi 12:⁠13.

Kitungo Kyetu mu Mafuku a Būmi Bwetu

¹⁰ Tunangu twa Leza tulombwelwe mu Musapudi tukokeja kwitukwasha bininge tubandaule kitungo kyotufwaninwe kwitungila mu būmi bwetu. Mwanda waka tunena namino? Mwanda Solomone wākokele milangwe pa bubinebine bukwabo buvule boketwibidile kulanguluka’po. Bumo butalanga pa muswelo wiifwene būmi bwa bantu ne bwa banyema. Yesu wādingakenye balondi bandi na mikōko, ino pavule bantu kebasangelangapo kudingakanibwa na banyema. (Yoano 10:​11-16) Kino ye kyālombwele Solomone patōka’mba: “I mwanda wa bāna ba bantu, amba Leza ebatompe; kadi amba: bamone’mba abo bene badi pamo’nka bwa banyema. Mwanda kyokya kifikila bāna ba bantu kifikila ne banyema bene kumo; ke kintu kimo kyonka kibafikila kadi: monka mufwila umo, e monka mufwila mukwabo nandi; . . . muntu nandi kadipo ne mwamutabukile nyema; mwanda bonsololo i byabitupu. . . . Bonsololo i baluvumbi, kabidi bonso bālamuka ke luvumbi monka.”​—Musapudi 3:​18-​20.

¹¹ Vuluka nyema osangelanga kubandila, shi kibila, shi kalulu. (Kupituluka 14:7; Mitōto 104:18; Nkindi 30:26) Pakwabo ukokeja kuvuluka mwikadile mishindi; idi mu miswelo 300 ne kupita kujokoloka ntanda yonso. Lelo idi na mutamino wa muswelo’ka? Mushindi shi uwabutulwa, inao wiukwatakanyanga umbula bwa mayenga kampanda. Myoya keije, yeumena, washilula kutamba panja. Ukokeja kwiumona utumbukatumbuka, wifunda mwa kusokwela bidibwa. Bavule balañanga amba ukaya bitupu, usangela bwanuke bwao. Shi uwatama, keudi na mwaka umo, nansha umo ne kupita, waboya mukaji nansha mulume. Penepo washilula kwala bunswa nansha kupokola mpako mwa kulelela lutundu. Shi mishindi ibatana padi ñongo, ntole nansha nkunwa mivule, ikokeja kwivudija ne kubaija kīkalo. Ino mu myaka mityetye, ke mununu, keufikilwafikilwa na bikoleja ne na misongo. Kubwipi kwa myaka dikumi, wafwa. Uno ye mutamino wa mishindi, nansha byokudi kwishila kutyetye mungya misaka yayo.

¹² Bantu bavule bayukile uno mutamino wa nyema, mushindi kewitungilangapo kitungo kampanda umbūmi bwao, kekudipo muntu widilwe kino. Ye mwikadile ne būmi bwa bantu bavule, kebwishidilepo bininge na buno, lelo ke amopo? Babutulwanga ne kulelwa pobakidi bana balukeke. Badya, batama, kadi bakaya pobakidi banuke. Kebeje ke bakulumpe kala, baikala na mwine-pandi, balongolola kifuko pa kwikala ne kukimba muswelo wa kumona byakudya. Shi abashikatyija, bashilula kubutwila’ko ne kubaija kīkalo kyabo (bunswa) mwa kutamijija lutundu. Papite makumi a myaka, kubapu ke banunu. Bene batelwa amba ye balēle’mo mafuku i boba bafwa na myaka 70 nansha 80, kadi yonka miyule “makambakano ne byamalwa.” (Mitōto 90:​9, 10, 12, BB) Kitatyi kyomona mushindi (nansha nyema mukwabo oyukile) vuluka kino kintu kifwaninwe kulanguluka’po.

¹³ Pano ivwana muswelo wādingakenye Solomone būmi bwa bantu na bwa banyema. Wāsonekele’mba: “Bintu byonsololo’tu bidi ne mwaka wabyo . . . Kudi kitatyi kya kubutulwa, ne kitatyi kya kufwa.” Uno mwanda wamfulo, lufu, kewishidilepo ku muntu ne ku nyema, “monka mufwila umo, e monka mufwila mukwabo nandi.” Wābwejeje’ko amba: “Bonsololo i baluvumbi, kabidi bonso bālamuka ke luvumbi monka.”​—Musapudi 3:​1, 2, 19, 20.

¹⁴ Ketufwaninwepo kumona uno mumweno wabine bu kintu kitutyumuna umbidyoma. Bine, bamo batompanga kwalamuna ngikadilo yabo, na kwingila byabinebine, basokola bituntwa kupita byādi na bambutwile babo. Bakwabo bafundila’ko masomo malampe mwanda wa kwikala na ngikadilo ya umbūmi milumbuluke, aku bakimba kwivwanija buluji bwine bwa būmi. Bakwabo nabo bepāna mu makayo a kwitamuna ngitu nansha kwitungila bidibwa, mwanda wa bekale na bukomo bwa ngitu bulumbuluke ne kulāla myaka mivule umbūmi bwabo. Eyo, buno bukomo bulongwa bukokeja kwikala na kamweno kampanda. Ino i ani uyukile shi bine-bine bukalupula bipa bilumbuluke? Nansha shi bubalupula bipa, lelo bikalanga bya myaka inga?

¹⁵ Solomone wāipangwile’mba: “Ino pa kumona amba kudi bintu bingibingi bivudija byabitupu, lelo muntu patabukīle buyampe i pa ka, a? Mwanda le ani uyukile kyokya kiyampe kidi ku muntu mu būmi bwandi, mafuku onso a būmi bwandi bwa kya byabitupu epityija bwa mujiñininya? Ino i ani ukōkeja kukasapwila muntu kyokya kikamulonda munshi mwa dyuba, a?” (Musapudi 6:​11, 12) Lufu byolutyibanga bukomo bulonga muntu, lelo kukimbakimba bintu bya kungitu bivulevule, nansha kulondalonda masomo malampe mwanda wa kwikala na byabupeta, bidi na kamweno kakatampe? Bine būmi i bwipi bininge, bupita pamo’nka bwa mujiñininya, omwanda bantu bavule ke bajingulule’mba kwitungila bitungo bitungilanga bantu, abo bene ne kufikila’po mpika, i kupanga luvula bitupu; mwanda kekudipo uyukile kikokeja kufikila bandi bana “kupwa kwa kufwa kwandi.”

Kino kyo Kitatyi kya Kwilongela Dijina Diyampe

¹⁶ Batwe bantu twishidile na banyema, mwanda tukokeja ne kwiipangula amba, ‘Lelo kyongikadileko i kika? Le būmi bukekalanga nyeke’nka namino, bwa kupwa kwa kubutulwa ke kufwa?’ Pa uno mwanda, vuluka bubinebine budi mu binenwa bya Solomone butala pa muntu ne nyema bunena’mba: “Bonso bālamuka ke luvumbi monka.” Lelo kino kishintulula’mba lufu yo mfulo mine ya būmi kupwididile? Eyo, Bible ulombola’mba bantu kebadipo na muya keufu utambanga mu ngitu shi muntu wafu. Bantu bene yo myuya, kadi’mba muya ulonga bubi ne kufwa ukafwa. (Ezekyele 18:​4, 20) Solomone wālombwele patōka’mba: “Bōmi bayukile’mba bakafwa; nanshi bafwe kebayukilepo nansha kimo kine, nansha abo kukamona mpalo mpikila; mwanda kivulukilo kyabo i kivulaminibwe. Byonsololo bitana dikasa dyobe kulongalonga’byo ne bukomokomo bobe, shi bika shi bika; ino kekudipo mingilo nansha kusambakanya bintu pamo miswelo ne miswelo, nansha kuyukidija, nansha ñeni mu kibundu koenda’kwa.”​—Musapudi 9:​5, 10.

¹⁷ Pamwanda wa buno bubinebine kebukongolokwa, tubandaulei bino binenwa: “Dijina diyampe ditabukile kunengela māni malēme a mwenye; kabidi difuku dya lufu i dipite būya ku difuku dya kubutulwa. Kitabukile kunengela kwenda ku njibo ya madilo, na kwenda ku njibo ya masobo; mwanda yo mfulo ya bantu bonsololo, ino mūmi ukatámo mutyima wandi.” (Musapudi 7:​1, 2) Tufwaninwe kuyuka’mba lufu yo “mfulo ya bantu bonsololo.” I kutupu muntu nansha umo wātomene bwanga bwa kwishīka lufu, wādile bidibwa binune, nansha bya kwitungila, nansha kadi wēpene mu makayo a kwitamuna ngitu, ebiya byāmupa būmi bwanyeke. “Kivulukilo kyabo i kivulaminibwe,” ye mokikadilanga ku muntu yense shi wafu. Shi kepano, mwanda waka tunena’mba dijina “diyampe ditabukile kunengela māni malēme a mwenye; kabidi difuku dya lufu i dipite būya ku difuku dya kubutulwa”?

¹⁸ Solomone wānene kyabine, pamo’nka na motwapwila kwikilombwela. Wādi uyukile myanda itala bakulutuba bandi, ba Abalahama, Isake ne Yakoba, bēlongele dijina diyampe ku meso a Umpangi wetu. Yehova Leza wādi uyukile senene Abalahama, omwanda wāmulaile kumwesela aye ne lukunwa lwandi. (Ngalwilo 18:​18, 19; 22:17) Eyo, Abalahama wādi na dijina diyampe ku meso a Leza, wāikala ke mulunda nandi. (2 Bilongwa 20:7; Isaya 41:8; Yakoba 2:23) Abalahama wādi uyukile amba būmi bwandi ne bwa wandi mwana kebukekalapo nyeke nabya, bwa kupwa kubutulwa ke kufwa, mhm. Bwādi na kitungo kikatampe kutabuka pa uno mutamino. Ke kunenapo amba bādi na muya keufu, mhm, ino bādi batengele kukekala monka na būmi kupwa kwa kukasangulwa. Abalahama wādi musumininwe’mba “Leza uyūkile kumusangula [Isake] ne mu lufu mwine.”​—Bahebelu 11:​17-19.

¹⁹ Luno lo lufungulo lwa kwivwanija muswelo wikele “dijina diyampe ditabukile kunengela māni malēme a mwenye; kabidi difuku dya lufu i dipite būya ku difuku dya kubutulwa.” Solomone wādi ukulupile, pamo bwa Yoba wāmubadikidile, amba Yewa wāpangile būmi bwa muntu ukokeja kwibujokeja. Ukokeja kusangula bantu bāfwile. (Yoba 14:​7-14) Yoba, muntu wakikōkeji, wānene’mba: “Shi abe [Yehova] ukēte, nankyo nkakwitaba; nansha ukekalanga ne mutyima wa kuloelelwa ku mīngilo ya obe makasa.” (Yoba 14:15) Langa bidi pa kino, Umpangi wetu udi na mutyima wa “kuloelelwa” pamwanda wa bengidi bandi badikōkeji bāfwile. (“Pokasaka kumona dikwabo kipangwa kya obe makasa.”​—BB) Umpangi ukasangula bantu na kwingidija kinkūlwa kya kitapwa kya Yesu Kristu. (Yoano 3:16; Bilongwa 24:15) I kimweke patōka’mba, bantu i beshile na banyema babituputupu bafwa.         

²⁰ Kino kishintulula amba, shi muntu i mwilongele dijina diyampe kumeso a Yehova ukokeja kusangula bantu bakikōkeji bafwa, nankyo ku wandi mutamba difuku dya kufwa i ditabuke difuku dya kubutulwa. Solomone Mukatakata, Yesu Kristu, wēkilombwele kala patōka. Kimfwa, wāsangwile Lazalasa, muntu wakikōkeji. (Luka 11:31; Yoano 11:​1-44) Enka na mokokejeja kwikifwatakenya, bantu bavule umbukata mwa boba bāmwene pāsangwilwe Lazalasa bātengelwe bininge, ne kutūla lwitabijo lwabo mudi Mwanā Leza. (Yoano 11:45) Lelo ulanga’mba bāikele kutengwa pakubulwa kwitungila kitungo umbūmi bwabo, kwiyuka i bāni, ne kobādi benda kwine mpika? Mhm, bine bājingulwile’mba kebādipo pamo bwa banyema babituputupu, babutulwa, kupwa kwa kitatyi kityetye bafwa. Kitungo kyabo kya umbūmi kyādi kimanine bininge pa kukimba kuyuka Shandya Yesu ne kulonga kiswamutyima Kyandi. Kidi namani ku obe mutamba nako? Lelo ino mīsambo i mikukwashe uwajingulula, nansha uwajingulula senene muswelo ukokeja nansha ufwaninwe kwikala būmi bobe na kitungo kyabinebine?

²¹ Inoko, kwikala na kitungo kyabine ne kidi na buluji umbūmi, kishintulula bivule kupita kulanguluka pa lufu ne pa kwikala monka na būmi kete. Mwanda kitalanga ne pa byotuloñanga na būmi bwetu difuku ne difuku. Solomone wēkishintulwile senene monka mu Musapudi, kino ye kyotukamona mu kishinte kilonda’ko.

[Kunshi kwa dyani]

Lelo Ubavuluka?

◻ Lelo bantu badingakanibwe na banyema ku bika?

◻ Mwanda waka lufu lukokelanga milangwe pa mwanda wa’mba bukomo ne mingilo ilonga bantu i byabitupu?

◻ Difuku dya lufu dikokeja kwikala ditabuke difuku dya kubutulwa muswelo’ka?

◻ Kwikala na būmi budi na buluji bwabinebine lelo kwimanine pa kipwano kya muswelo’ka?

[Bipangujo bya Kifundwa]

1, 2. Mwanda waka ke kibipo muntu kuta mutyima ku būmi bwandi?

3. I bipangujo’ka bikomo bikankalwanga bavule kulondolola?

4. Mwanda waka muntu yense umbukata mwetu ufwaninwe kulondolola ku bipangujo bitutala?

5. Mwanda waka tufwaninwe kuvundamukila kudi Leza kitatyi kyotukimba bujinguludi pa bipangujo bitala buluji bwa būmi?

6. (a) Umpangi wētupele bujinguludi busakibwa muswelo’ka? (b) Solomone utalwanga na ino myanda muswelo’ka?

7. (a) I mulangwe’ka wamfulo wāletele Solomone utala pa mingilo yonso ilongwa muno munshi mwa dyuba? (b) Binenwa byabine bya Solomone bilombola kika?

8. I bintu’ka bidi na mwilondelo wabyo byādiko tamba mu mafuku a kala?

9. Kwikala na manwa a kujingulula bintu bitala pa ngikadilo idi’mo bantu kukokeja kwitukwasha muswelo’ka?

10. Solomone wādingakenye banyema na bantu muswelo’ka?

11. (a) I muswelo’ka ushintulwilwe mutamino wa banyema uletelwe bu kimfwa? (b) Lelo buno bubandaudi bubakupe mulangwe’ka?

12. (a) Nabubine, mwanda waka tunena’mba mutamino wa bantu bavule i mwiifwane na wa banyema? (b) I kintu’ka kyotufwaninwe kulanguluka’po kitatyi kyotumona nyema yense otuyukile?

13. Lelo i kika kifikilanga bantu ne banyema bene kumo?

14. I muswelo’ka utompanga bantu bamo-bamo kwalamuna mutamino mu būmi bwabo, ino kino kilupulanga kika?

15. I muswelo’ka wabine umonwanga būmi na bantu bavule?

16. (a) I kika kyotukokeja kulonga ino kekibwanya kulonga banyema? (b) I bubinebine’ka bukwabo bukokeja kwalamuna mulangilo wetu?

17. Musapudi 7:​1, 2 witulomba tulanguluke pa mwanda’ka?

18. I kika kilombola’mba Solomone wādi ukulupile mu lusangukilo?

19. I bujinguludi’ka botukokeja kumwena mu binenwa bya Yoba bulombola buluji bwa Musapudi 7:⁠1?

20. (a) Difuku dya lufu ditabukile difuku dya kubutulwa ku muntu wa muswelo’ka? (b) Kusangulwa kwa Lazalasa kwādi kufwaninwe kutenga muswelo’ka bantu bavule?

21. I kipindi’ka kikwabo kitala pa buluji bwa būmi bwetu kyotukabandaula?

[Binenwa bya Kifwatulo pa paje 10]

Būmi bobe lelo bwishidile bininge na bwa banyema ku bika?