Shapita wa Bubidi

Danyele—Mukanda mu Kīmu

1, 2. Mukanda wa Danyele i musambilwe mu buluji’ka, ne mwanda waka ulanga amba kubandaula bukamoni bwa kwibingija kwao kudi na mvubu?

WIMONE bwa abe udi mu kisambo, ubatanwa ku kīmu kikatampe. Muntu umo wasambilwa amba i ndimbañani. Zuji waninge amba uno mukelenge upile mambo. Ino, musambilwa wa bene uyukene nyeke bu muntu mululame. Lelo kukasangelapo kuteja bukamoni bwa kwibingija kwa musambilwa’wa?

² Ino yo ngikadilo idingakene na idi’mo mukanda wa mu Bible wa Danyele. Mulembi wao wādi uyukene bu muntu mululame. Mukanda watelelwa ulēmekelwe tununu ne tununu twa myaka. Witela ao mwine bu mukanda wa mānga yabinebine, isonekelwe na Danyele, mupolofeto Muhebelu wāikele’ko mu myaka katwa ka busamba-bubidi ne katwa ka busamba K.K.K. Mulondelo wa myaka wabinebine wa mu Bible ulombola amba uno mukanda i musekunune bintu byālongekele tamba kubwipi kwa mu 618 kutūla mu 536 K.K.K., kadi wāpwile kusonekwa mu mwaka wefulwa nao’u. Ino mukanda uno ubasambilwa. Mabuku amo ne bilembwa bikwabo bikumunanga nansha kunenenena patōka amba mudi budimbidimbi.

3. Dibuku dimo dinena bika pa mwanda utala kusaka kuyuka shi mukanda wa Danyele i wabinebine?

³ Kifwa, dibuku dimo (The New Encyclopædia Britannica) ditabija amba mukanda wa Danyele wādi “utalwa nyeke bu mānga yabine, ne amba mudi bupolofeto bwabine na bine.” Dino dibuku difwatakanya’mba, inoko kunena na bubine, Danyele “wāikele kulembwa mu kitatyi kya ku mfulo ya malwa āmwene muzo—pādi pasusuka Bayuda na kupangwapangwa kukomo mu bwendeji bwa Antiokusa IV Epifane [Mulopwe wa Shidea].” Dibuku dinena amba uno mukanda wāsonekelwe pa bukata bwa 167 ne 164 K.K.K. Kadi dinena amba mulembi wa mukanda wa Danyele kalombwelepo bupolofeto bwa bikāya kumeso, ino ulombwele’tu “bintu byāpityile mu mānga ya kala byalangila bu bupolofeto bwa bintu bikalongeka kumeso.”

4. I kitatyi’ka kyāshilwile lupata pangala pa mukanda wa Danyele, ne i bika byadi bisonshila lupata lwa uno muswelo mu myaka katwa ka panopano?

⁴ Lelo ino milangwe i mitambe kwepi? Lupata lutala pa mukanda wa Danyele ke lupyapo. Lwāshilwile kala mu myaka katwa ka busatu K.K. na filozofe utelwa bu Porphyry. Wāmwene bwine Kidishitu bu kyaka monka mwāmwenine’bo bavule mu Umbikalo wa Loma. Wāsoneka bitabo 15 bituntulu mwanda wa kusaka kuponeja uno mutōtelo “umpya.” Kitabo kya 12 kyādi kipatanya mukanda wa Danyele. Porphyry wānene amba uno mukanda i mifwatakanyo, yāsonekelwe na Muyuda mu myaka katwa ka bubidi K.K.K. Binenwa bya uno muswelo byāikele’ko ne mu myaka katwa ka 18 ne ka 19. Ku meso a basantaudi bakatakata ne boba betabija’nka bintu biluji, bupolofeto—kulaija bintu bikāya kumeso—i kintu kekibwanikapo. Danyele wāikala ke kavukwa-mpuya. Enka namino, aye ne mukanda wandi bātwejibwa mu kīmu. Basantaudi beanya’mba badi na bubinga bulombola amba uno mukanda kewāsonekelwepo na Danyele mu myaka yādi Bayuda bu misungi mu Babiloni, ino i na muntu ungi, papo ke papite ne tutwa twa myaka.a Binenwa bidi namino byavudile, byafikija ne mulembi umo ku kusoneka bubinga bwaityilwe amba Danyele mu Muta wa Basantaudi (mu Angele).

5. I kika kinenenwa amba kusaka kuyuka shi mukanda wa Danyele i wabinebine i mwanda mukatampe?

⁵ Lelo bukamoni bukulupilwa bubingija binena basantaudi’ni, bwibiponeja? Kudi bintu bivule bidi pa katele bulenda pano. Ke enkapo ntumbo ya uno mukanda wa kala, ino i ne būmi bwetu bwa kumeso. Shi mukanda wa Danyele i budimbidimbi, nankyo ne milao yao ya būmi bwa bantu bwa kumeso nayo i binenwa bya bitupu. Ino wivwane udi na bupolofeto bwabinebine, nankyo bine ukasepelela kwifunda mobushintulwila ku batwe ba dyalelo. Byotwayuka kala namino, tubandaulei myanda imoimo ilambikilwe Danyele.

6. I matope’ka atopekwanga kyaba kimo mānga idi mu Danyele?

⁶ Tala kifwa kutopekwa koutopekelwe mu dibuku dimo (The Encyclopedia Americana), amba: “Tumyanda tuvule twa mānga ya mu bitatyi bya kala [kifwa ya kuselwa bu misungi mu Babiloni] i tunyengakanibwe bibi” mu Danyele. Lelo kino i kyabine? Tubandaulei bidi bintu bisatu bimonwa bu bilubo, kimo pa kimo.

MWANDA WA MULOPWE KAIKELE’KO KASHĀ

7. (a) Mwanda waka kutela kutelele Danyele Beleshazale kwādi nyeke kusangaja basantaudi ba Bible? (b) Mulangwe wa amba Beleshazale wādi muntu wa kufwatakanya bitupu i mufule kwepi?

⁷ Danyele wāsonekele amba Beleshazale, “mwana” wa Nebukaneza, wādi ubikele bulopwe pa Babiloni kitatyi kyāponene kibundi. (Danyele 5:1, 11, 18, 22, 30) Basantaudi i bomine pa bino bishima myaka mivule, amba mwanda dijina Beleshazale kedyamwenwe kashā mu bilembwa bikwabo poso’nka mu Bible kete. Abo balembi ba mānga ba kala bātelele Nabonide, mpingakani wa Nebukaneza, bu mulopwe wa mfulo mu balopwe ba Babiloni. O mwanda mu 1850, Ferdinand Hitzig wānene amba Beleshazale i muntu’tu nandi’nka nabya obāfwatakenye kudi mulembi. Ino mwene ubamone ne abe mwine amba kuno kunena kwa Hitzig i kwiyumba? Lelo kubulwabulwā kubudilwe kutelwa uno mulopwe pantu kampanda—nakampata mu kyokya kitatyi kiyukene ku bonso amba kyādi na bilembwa bya mānga bya lukimbo—binebine bo bubinga bulombola amba kāikele’kopo? Ke bubingapo, mwanda mu 1854 bājikwile panshi bibumbwa bya umbumbulu bityebitye bya dīma mu maputu a kibundi kya Ulu kya mu Babiloni wa kala adi dyalelo mu Irake dya kunshi. Mu bino bilembwa bya tumiketomiketo mwādi ne milombelo yālombele Mulopwe Nabonide, wātela’mo amba “Bele-sala-usulu, mwanami umbedi.” Nansha ke basantaudi bene kebakidipo mwa kulekela kwitabija’mba: Uno ye Beleshazale utelelwe mu mukanda wa Danyele.

8. Bushintuludi bwa Danyele bwa amba Beleshazale i mulopwe wābikele i bubingijibwe namani?

⁸ Ino basantaudi kebātondelwepo. Umo utelwa bu Fox Talbot wālembele amba: “Kino kekibingijepo kintu nansha kimo.” Wāpatanya amba uno mwana utelelwe mu bilembwa padi wādi’tu mwanuke, ino Danyele umutela bu mulopwe wādi ubikele. Pāpityile mwaka umo’tu, aye Talbot upwa kulupula bino byandi binenwa, kwājulwa bipapo bikwabo bya tumiketomiketo bilombola amba Beleshazale wādi na balembi ne bengidi ba kipango. Bine, ke mwanukepo! Ku mfulo bipapo bikwabo byāiya kupwididila mwanda, amba myaka imo Nabonide kādipo mu Babiloni. Bino bipapo bilombola kadi amba mu mine myaka’ya, “wāpēne bulopwe” bwa Babiloni kudi mwana wandi umbedi (Beleshazale). Nanshi, mu yoya myaka, Beleshazale wādi ubikele bulopwe—pamo na shandi.b

9. (a) Danyele wātelele Beleshazale bu mwanā Nebukaneza mu buluji’ka? (b) I kika kinenenwa amba basantaudi i betupe pa kunena’mba Danyele kakumwinepo nansha ku mwanda ulombola’mba Nabonide nandi wādi’ko?

⁹ Basantaudi bamo bampikwa kutondwa batompolanga amba Bible utelele Beleshazale bu mwanā Nebukaneza, ke bu mwanā Nabonidepo. Bakwabo baningila amba Danyele kakumwinepo nansha ku mwanda utala Nabonide mwine amba nandi wādi’ko. Ino shi tubandaule senene, bino binenwa bya lupata byonso i bipone. Nabonide, umweka bu wāsongele mwanā Nebukaneza. Ko kunena amba Beleshazale wādi munkanā Nebukaneza. Mu ludimi lwa Kihebelu nansha ke mu lwa Kialamia lwine, bishima “nkambo,” “munkana” kebidi’mopo; kishima “mwana wa” kikokeja kufunkila ne pa “munkana wa” nansha wa “ku musuku wa.” (Dingakanya na Mateo 1:1) Kadi, nsekununi ya mu Bible idi na myanda ilombola amba Beleshazale ubwanya kutelwa bu mwanā Nabonide. Kitatyi kyāzakele Beleshazale mūminwe pa kumona dikasa dilemba ku lubumbu, wānene kupa muntu ye-yense ukashintulula bilembwa’bya kitenta kya busatu mu bulopwe. (Danyele 5:7) Mwanda waka kya busatu kuleka kya bubidi? Kupāna namino kulombola amba pa kibajinji ne pa kya bubidi pādi kala bantu. I kyabine, pādi Nabonide ne Beleshazale mwanandi.

10. Mwanda waka nsekununi ya Danyele ya bulopwe bwa Babiloni i misasaule kamwanda ne kamwanda kupita ya balembi bakwabo ba mānga ba pa kala?

¹⁰ Nanshi kutela kobatelele Beleshazale kudi Danyele kekulombolapo amba i mānga ‘minyengakanibwe bibi.’ Ino Danyele—nansha byakādipo ulemba mānga ya Babiloni—i mulombole kamwanda kamo ne kamo katala pa bulopwe bwa Babiloni kupita balembi ba mānga ya bya ntanda ba pa kala, kifwa ba Hérodote, Xénophon, ne Bérose. Mwanda waka Danyele wābwenye kusoneka bintu byokebālembelepo abo? Mwanda wādi wikele monka mu Babiloni. Mukanda wandi i mwingilo wa kamoni wēmwenine na meso, ke ndimbañanipo wāikele’ko myaka tutwa kunyuma.

DADIUSA MWINE MEDE WĀDI ANI?

11. Mungya munenene Danyele, Dadiusa mwine Mede wādi ani, ino i bika binenwanga pangala pandi?

¹¹ Danyele usekununa amba Babiloni pa kupona, mulopwe utelwa dya bu “Dadiusa mwine Mede” wāshilula kubikala. (Danyele 5:31) Dijina dya Dadiusa mwine Mede kedyasokwelwe mu bilembwa bya ntanda nansha mu bintu bya kishiyekulu bisokolwa. O mwanda, dibuku dimo (The New Encyclopædia Britannica) dinena amba uno Dadiusa i “muntu wa kufwatakanya.”

12. (a) I kika kinenenwa amba basantaudi ba Bible i bayuke biyampe kyobafwaninwe kwitabija pa kyaba kya kutuna amba Dadiusa mwine Mede kāikele’kopo? (b) Dadiusa mwine Mede ukokeja kwikala ani, ne i bukamoni’ka bwikilombola patōka?

¹² Bafundi bamo i badyumuke pa uno mwanda. Basantaudi nabo monka na monka, bādi batela ne Beleshazale amba nandi i muntu “wa kufwatakanya.” I bine, ne mwanda wa Dadiusa nao ukafula konka. Mwanda bipapo bya tumiketomiketo ke bisokole kala amba Shilusa mwine Peleshia kāshiketepo pa kitenta kya bu “Mulopwe wa Babiloni” kinondanonda na bushindañani. Mukimbi umo uleta mulangwe amba: “Ye-yense wādi na kitenta kya bu ‘Mulopwe wa Babiloni’ wādi kilolo kya Shilusa, ke Shilusa mwinepo.” Lelo Dadiusa i dijina bitupu dya pa kubikala bulopwe’ni, nansha i dya kitenta kya mfumu nkomonkomo mwine Mede wāshidilwe Babiloni? Bamo banena amba Dadiusa i mukelenge umo wādi witwa bu Gubaru. Shilusa wātūdile Gubaru bu mbikavu mu Babiloni, ne bilembwa bya bwine ntanda bitabija amba wābikele na lupusa lukatampe. Kipapo kimo kya tumiketomiketo kinena amba wātūdile’ko bambikavu batyebatye mu Babiloni monso. Danyele nandi amba Dadiusa wātūdile bamwepu 120 ba kubikala bulopwe bwa Babiloni.—Danyele 6:1.

13. Mwanda waka i kyendele’mo Dadiusa mwine Mede atelwe mu mukanda wa Danyele ino pampikwa kutelwa mu bilembwa bya bwine ntanda?

¹³ Mwenda mafuku, bukamoni bwa patōka buyukanya uno mulopwe bukasokolwa. Mu bino byonso, nansha bukimbi bwa bintu bya kishiyekulu byobumweka bu kebwasokwele bintu bitala pa Dadiusa, ino buno ke bubingapo bwa kulangila amba i muntu “wa kufwatakanya” bitupu, nansha kupēlula mukanda wa Danyele onso mutuntulu amba mudi budimbidimbi. I kyendele’mo mpata kumona nsekununi ya Danyele bu bukamoni bwa kamoni wēmwenine bintu na meso butela kamwanda ne kamwanda kupita bilembwa bya bwine ntanda bidi’ko dyalelo.

UMBIKALO WA YEHOYAKIMI

14. I kika kinenenwa amba kepadipo kwitupa pa ba Danyele ne Yelemia pangala pa mwaka wābikele Mulopwe Yehoyakimi?

¹⁴ Tutanga mu Danyele 1:1 amba: “Mu mwaka wa busatu wa umbikalo wa Yehoyakimi mulopwe wa Yuda, Nebukaneza mulopwe wa Babiloni waiya ku Yelusalema, kwikitūdila kasāla.” Basantaudi bamo bamonanga kino kisonekwa bu kilubo, amba mwanda kekikwatañenepo na Yelemia unene amba mwaka wa buná wa Yehoyakimi o wādi mwaka umbajinji wa Nebukaneza. (Yelemia 25:1; 46:2) Le Danyele wāpatenye Yelemia? Kwivwanija uno mwanda patōka i kubandawila’ko myanda mikwabo. Yehoyakimi pa kubikikwa dibajinji bu mulopwe mu 628 K.K.K. na Felo Neko, wādi kingidilwa bitupu kya mulopwe wa Edipito. Kino kyādi kintu kya myaka isatu kumeso kwa Nebukaneza kupyana lupona lwa shandi pa Babiloni mu 624 K.K.K. Kinondanonda na penepa (mu 620 K.K.K.), Nebukaneza wākatamba Yuda, ko kutūla wātūla Yehoyakimi bu kilolo kya Babiloni. (2 Balopwe 23:34; 24:1) Ku Muyuda wādi mu Babiloni, “mwaka wa busatu” wa Yehoyakimi i mwaka wa busatu wa kwingila’ye bu kilolo kya Babiloni. Danyele wāsonekele bintu mu uno mumweno. Ino Yelemia aye wāsonekele mungya mumweno wa Bayuda bādi mu Yelusalema mwine. O mwanda mu kunena kwandi, bulopwe bwa Yehoyakimi bwāshilwile pāmubikikile Felo Neko bu mulopwe.

15. Mwanda waka matope a mulondelo wa myaka udi mu Danyele 1:1 i a bitupu?

¹⁵ Na bubine, ano matope a bitupu atopekwa Danyele i bukamoni bonka bumubingija amba wāsonekele mukanda wandi pādi Bayuda bu misungi mu Babiloni. Ino kudi kipunzu kikwabo kikidi pululu mu ano matope atopekwa mukanda wa Danyele. Vuluka kino, mulembi wa mukanda wa Danyele wādi kala kadi na mukanda wa Yelemia mu makasa, papo unyemena’ko ne kunyemena. (Danyele 9:2) Shi byadi amba mulembi wa mukanda wa Danyele i mufwatakani mukosoke, na munenena basantaudi, lelo wādi wa kupatanya Yelemia namani, muntu mukulupilwe nenki—kadi ku ntwelelo’tu ya mukanda wandi? Kebidi’kopo!

WITUSAPWILA KAMO NE KAMO

16, 17. Busokodi bwa bintu bya kishiyekulu bubingija muswelo’ka nsekununi ya Danyele ya (a) kushimika kwāshimikile Nebukaneza nkishi amba bantu bandi bonso batōte’ye? (b) mwikadilo wa kwitumbika na mpangiko yandi ya lūbako mu Babiloni?

¹⁶ Tutalulei pano mutyima ku bibi, tute’o ku biyampe. Ivwana tumyanda tukwabo tudi mu mukanda wa Danyele tulombola amba mulembi wao wādi na buyuki bwa kamfula-nkonko bwa bitatyi byaādi usoneka.

¹⁷ Kuyuka kuyukile Danyele tumyanda ne tutye twa mu Babiloni wa kala i bubinga kebutunwepo bulombola amba nsekununi yandi i yabinebine. Kifwa, Danyele 3:1-6 usekununa amba Nebukaneza wāshimikile nkishi mupuñame amba bantu bonso batōte’ye. Bafundi ba bintu bya kishiyekulu i batane bukamoni bwa amba uno mulopwe mutumbe wādi ukimba kutweja bantu bandi mu bilongwa bya butōtyi ne bya kufwila muzo. Danyele nandi monka na monka, usekununa mwikadilo wa kwitumbika wa Nebukaneza pa mpangiko yandi ya byūbakwa bivulevule. (Danyele 4:30) I enka panō paitabije bafundi ba bintu bya kishiyekulu amba i byabine Nebukaneza wāubakije mōbo mavulevule mu Babiloni. Pa mwanda utala kwitumbika—i bine, uno mukelenge wātampije dijina dyandi pa ditafwadi ne ditafwadi! Basantaudi ba Danyele kebabwanyapo kushintulula muswelo wādi ubwanya kuyuka wabo mufwatakani obalangila bu wa mu myaka ya Bamakabe (167-63 K.K.K.) byūbakwa byonso uno muswelo—kintu kya myaka tutwa tuná ke mipite’po, kadi myaka mivule kumeso kwa bafundi ba bintu bya kishiyekulu kusokola’byo patōka.

18. Nsekununi ya Danyele ya kwishila kwa mfuto yādi ipāna bene Babiloni na yādi ipāna bene Peleshia ilombola namani amba i yabinebine?

¹⁸ Mukanda wa Danyele usokola kadi kwishila kumokumo kwādi kwishidile bijila bya bene Babiloni na bya bene Mede ne bene Peleshia. Kifwa, balunda basatu ba Danyele bāelelwe mu nkelwa ya mudilo mungya kijila kya bene Babiloni pa kupela kukōkela lubila lwa mulopwe. Myaka makumi pa kupita’po, Danyele wāelwa mu muta wa bantambo pa kupela kukōkela ku kijila kya bene Peleshia mungya mutyima wandi wa mundamunda. (Danyele 3:6; 6:7-9) Bamo badi bapela nsekununi ya nkelwa ya mudilo amba i lufumo, ino bafundi ba bintu bya kishiyekulu i batane mukanda wa mu Babiloni wa kala utela patōkelela mfuto ya uno muswelo. Ino ku bene Mede ne bene Peleshia, mudilo wādi kintu kikola. O mwanda bādi na mfuto ya miswelo ingi ayo’ko yonka isansa mutyima. Nanshi ke kya kutulumukapo shi kwādi muta wa bantambo.

19. I kwishila’ka kulombwelwe patōka mu mukanda wa Danyele kudi pa bukata bwa Babiloni ne Mede-Peleshia mu myanda itala bijila?

¹⁹ Kudi kwishila kukwabo. Danyele ulombola amba Nebukaneza wādi ujidika bijila, kadi wibishinta’nka mwasakila. Dadiusa aye kādipo ubwanya kushinta ‘bijila bya bene Mede ne bene Peleshia’—nansha ke byajidikile aye mwine! (Danyele 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) John Whitcomb, mulembi wa mānga usonekele amba: “Mānga ya pa kala ilombola kwishila kudi pa bukata bwa Babiloni, mwādi bijila bikōkela musakila mulopwe, ne Mede-Peleshia, mwādi mulopwe’ko ye ukōkela ku bijila.”

20. I tumyanda’ka pala pala twa masobo a Beleshazale tulombola amba Danyele wādi na buyuki bwa kamfula-nkonko bwa bibidiji bya bene Babiloni?

²⁰ Nsekununi isangaja ya masobo a Beleshazale, isonekelwe mu Danyele shapita 5, idi na tumyanda tuvule. I mishilule na kudya budyedye ne kutoma kwa pwilai kuno, mwanda vinyu i mitelwe’mo misunsa mivule. (Danyele 5:1, 2, 4) Bifwatulo bivule bisongwe bya ano masobo bilombola’nka vinyu yādi itomwa’ko bwa mema. I bine, mu myaka’ya, vinyu yo mine yādi ya mvubu mu masobo a uno muswelo. Danyele unena amba kwādi ne bana-bakaji ku ino fetyi—babilondela ne bakaji ba mitundu ba mulopwe. (Danyele 5:3, 23) Bintu bya kishiyekulu bisokolwa bibingija kano kamwanda ka kibidiji kya bene Babiloni. Kisela kya kudya masobo bana-balume pamo ne bakaji babo wādi mwiko ku Bayuda ne Bangidiki ba mu myaka ya Bamakabe. Pakwabo kyo kitalwidilwe mavese atela bano bana-bakaji mu Danyele mu Mabible mabajinji a bwalamuni bwa Septante mu Kingidiki.c Ino, muntu ulangilwa bu mufwatakani wa mukanda wa Danyele wādi wa kwikala nanshi wa mu myaka ya bisela bya Bangidiki, pakwabo mu myaka imo yonka na bantu bavule bālupwile Bible wa Septante!

21. I bushintuludi’ka buyampe bulombola kuyuka kwādi kuyukile Danyele bininge bitatyi ne bibidiji bya bumisungi bobāselelwe mu Babiloni?

²¹ Mungya mulombwela tumyanda twa uno muswelo, kekudipo muswelo wa kwitabija binena dibuku Britannica amba mulembi wa mukanda wa Danyele wādi na buyuki “bupatuke kadi bulube” bwa bitatyi bya bumisungi. Lelo mwine mufwatakani wa mu myaka yālondele’po wādi ubwanya namani kupotolola bibidiji bya bene Babiloni wa kala ne bya bene Peleshia? Vuluka kadi amba ino imbikalo yonso ibidi yāponene kalā ne kala kene kumeso kwa myaka katwa ka bubidi K.K.K. Mu myaka’ya kekwādipo bafundi ba bintu bya kishiyekulu; kadi Bayuda kebādipo bafwila kwianya kuyuka bibidiji ne mānga ya mizo ingi. Enka Danyele mupolofeto, kamoni wēmwenine bitatyi ne binkumenkume byalombwele, ye wādi ubwanya kusoneka uno mukanda wa mu Bible utelwa pa dijina dyandi.

LELO BINTU BYA PANJA BIBINGIJA AMBA DANYELE I MFWATAKANI BITUPU?

22. Basantaudi banenanga bika pangala pa kifuko kidi’po Danyele mu mikanda ya Bisonekwa bya Kihebelu mitabijibwe na bonso?

²² Mwanda mukwabo utopekwanga mukanda wa Danyele i kifuko kyao mu mikanda ya Bisonekwa bya Kihebelu mitabijibwe na bonso. Balabi ba pa kala bādi bapanga mikanda ya Bisonekwa bya Kihebelu mu bisumpi bisatu: Bijila, Bapolofeto, ne Bilembwa. Bo bātūdile Danyele mu Bilembwa, pa kyaba kya kumutūla mu Bapolofeto. Mungya mupatena basantaudi, kino kilombola amba uno mukanda kewādipo uyukene kitatyi kyākongelwe pamo mingilo ya bapolofeto bakwabo. I mutūlwe mu Bilembwa, kekubulwe padi mwanda byo byākongelwe ke mungya kala.

23. Le Bayuda ba pa kala bādi bamwene namani mukanda wa Danyele, ne twikiyukile namani?

²³ Inoko ke bakimbi bonsopo ba Bible betabije amba balabi ba kala bo bāabenye na kaninga-mpo uno muswelo mikanda mitabijibwe na bonso, nansha kutalula Danyele mu Bapolofeto. Ino nansha shi balabi batūdile Danyele mu Bilembwa, le bo bubinga bulombola amba wāsonekelwe ke mungya kala? Mhm, ke bubingapo. Bafundi batumbe i balete buluji buvule bwātalwidile balabi Danyele mu Bapolofeto. Kifwa, padi bēutalwile’mo mwanda wādi wibasanshija mityima, pakwabo padi bādi bamona Danyele bu mupolofeto mwishile na bapolofeto bakwabo mwanda wāingile mwingilo wa bwine ntanda mu ntanda ya bweni. Mu bino byonso, kintu kifwaninwe kuyuka i kino: Bayuda ba pa kala bādi balēmekele mpata mukanda wa Danyele, beukulupile amba ubadilwa mu mikanda mitabijibwe na bonso. Kadi, bukamoni bulombola amba kutonga mikanda ya mu Bisonekwa bya Kihebelu mitabijibwe na bonso kwāvuikile myaka mivule kumeso kwa myaka katwa ka bubidi K.K.K. Mafuku pa kupita’po, kwādi ke kutupu kubweja’ko kintu, nansha ke mikanda imo yāsonekelwe mu myaka katwa ka bubidi K.K.K. mine.

24. Mukanda wakubulwa kwitabijibwa na bonso wa Sirake wingidijibwanga namani mwanda wa kusaka kuponeja mukanda wa Danyele, ne i bika bilombola amba ino milangwe i mifwe?

²⁴ Kintu kitulumukwa i kino, dimo dya mu mabuku āpelelwe dyo dingidijibwanga mwanda wa kukimba kuponeja mukanda wa Danyele. Mukanda wa Sirake wambulwa mu yoya itabijibwe, wāsonekelwe na Jesus Ben Sirach, i muyukane ku bonso amba wāpwile kulembwa kubwipi kwa mu 180 K.K.K. Basantaudi basenswe kunena’mba Danyele kadipo mu mulongo mulampe wa bantu boloke batelelwe mu uno mukanda. Balanga amba Danyele kādipo uyukene mu kine kitatyi’kya. Uno mulangilo i mwitabijibwe konso na bafundi bavule. Ino bandaula bidi kino: Mu mulongo umo onka kemudipo Ezela ne Modekai (bantu bādi bantumbo ku meso a Bayuda ba tamba pāpwile bumisungi), ne Yehoshafata Mulopwe muyampe. Mu batyibi bonso mutelelwe’nka Samwele.d Kubulwa kubudilwe bano bantu kutanwa mu mulongo keutelelwe’mo bantu bonso, mu mukanda wambulwa kwitabijibwa na bonso, lelo ko kunena’mba bano bonso i bantu bobāfwatakenye bitupu? Kebidipo nansha kubwipi.

BUKAMONI BWA PANJA BUBINGIJA DANYELE

25. (a) I muswelo’ka ubingije Jozefu nsekununi ya Danyele amba i yabine na bine? (b) Nsekununi ya Jozefu itala pa Alekizandele Mukatampe ne mukanda wa Danyele i mikwatañane namani na mānga iyukene? (Tala kayukeno ka bubidi kunshi kwa dyani.) (c) Bukamoni bwa ludimi bubingija muswelo’ka mukanda wa Danyele? (Tala pa paje 26.)

²⁵ Twisambilei monka pa bintu biyampe. Mungya kunena kwa bavule, kekudipo mukanda wa mu Bisonekwa bya Kihebelu ubingijibwa pamo bwa wa Danyele. Kifwa: Jozefu mulembi wa mānga Muyuda wiubingija amba i wabinebine. Unena’mba pāfikile Alekizandele Mukatampe mu Yelusalema kitatyi kyaādi ulwa na bene Peleshia mu myaka katwa ka buná K.K.K., babitobo bāmulombwele muvungo wa mukanda wa Danyele. Alekizandele aye mwine wātyumuka amba nanshi myanda idi mu bupolofeto bwa Danyele isambila padi aye ne pa bulwi bwandi bwaālwile na bene Peleshia.e Kino kyālongekele kintu kya myaka katwa ne kipindi kumeso kwa kulupula “mifwatakanyo” mungya mulangila basantaudi. I bine, basantaudi bapatanyanga Jozefu pa uno mwanda. Bamupatanya ne kunena kwanene amba bupolofeto bumobumo bwa mu mukanda wa Danyele bwāfikidile. Ino monka mwikinenena Joseph Wilson mulembi wa mānga, “mobimwekela [Jozefu] wādi muyuke bintu bivule pa uno mwanda kutabuka basantaudi bonso pano pa ntanda.”

26. Mivungo ya Kalunga Kafwe ibingijanga muswelo’ka mukanda wa Danyele amba i wabinebine?

²⁶ Kuyukana kwa mukanda wa Danyele amba i wabinebine kwaikele kadi kubingijibwa na Mivungo ya Kalunga Kafwe yasokwelwe mu mita ya Qumran, mu Isalela. Na bya kutulumuka, mivungo mivule mu yoya yasokwelwe mu 1952 i mivungo ne bipindi bya mukanda wa Danyele. Muvungo wa kala kupita i wa mu myaka katwa ka bubidi K.K.K. Inoko mu mine myaka’yo, mukanda wa Danyele wādi ke muyukane kala ne kulēmekwa konso konso. Dibuku dimo (The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible) dinena’mba: “Kutūla Danyele mu myaka ya Bamakabe pano i kwa kuleka, mwanda kwādi kufwaninwe kwikale kyaba pa bukata bwa kulembwa kwa Danyele ne kumweka kwandi bu makopi mu kibīko kya mabuku kya katangotango ka mutōtelo wa Bamakabe.”

27. I bubinga’ka bwa kala bulombola amba Danyele i muntu wādi’ko kadi wādi uyukene mu kitatyi kyobāselelwe bu misungi mu Babiloni?

²⁷ Ino kadi kudi bubinga bwine bwa kalā, kadi bukulupilwa mpata bubingija mukanda wa Danyele. Mupolofeto Ezekyele i umo wa bantu ba mu myaka ya Danyele. Nandi wāingile bu mupolofeto mu myaka yobāselelwe bu misungi mu Babiloni. Mukanda wa Ezekyele i mutele Danyele pa dijina misunsa mivule. (Ezekyele 14:14, 20; 28:3) Kuno kutelwa kutelelwe Danyele kulombola amba nansha paādi ukidi mūmi, mu myaka katwa ka busamba K.K.K., wādi kala muyukane bu muntu moloke kadi wa tunangu, mufwaninwe kubadilwa mu mulongo wa ba Noa ne Yoba, bantu bādi bakaminwe Leza.

KAMONI MUKATAKATA

28, 29. (a) I bukamoni’ka bupityile bo-bonso bubingija mukanda wa Danyele amba i wabinebine? (b) Mwanda waka tufwaninwe kwitabija bukamoni bwa Yesu?

²⁸ Pano nanshi tubandaulei kamoni mukatakata upityile bonso ubingije Danyele amba i wabinebine—ke Yesu Kidishitu kadi. Mu mīsambo yandi itala pa mafuku a mfulo, wātelele “Danyele mupolofeto,” ne bupolofeto bumo bwa Danyele.—Mateo 24:15; Danyele 11:31; 12:11.

²⁹ Shi mulangwe wa Bamakabe uletwa na basantaudi i wabine, nankyo pa bino bintu bibidi kimo kyo kyabine. Padi Yesu wāongwelwe na ino mifwatakanyo, nansha kadi kānenepo byobya bimutelele Mateo amba i Yesu wānene’byo. Pa bino byonso kepadipo kyabine. Shi tuleke kukulupila nsekununi ya Evanjile ya Mateo, lelo tubwanya namani kukulupila bipindi bikwabo bya Bible? Shi tutalule ino misemwa, i bishima’ka bikwabo byotukatalula mu mani a Bisonekwa Bikola? Mutumibwa Polo wāsonekele amba: “Kisonekwa kyonso i kya ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza ne kya kamweno pa kufundija, . . . pa kolola bintu senene.” (2 Temote 3:16, NW) Nanshi shi Danyele i ndimbañani, nankyo ne Polo nandi i enka ndimbañani! Lelo Yesu wāongwelwe? Nansha dimo. Wādi’ko kala momwa mūlu pāsonekelwe mukanda wa Danyele. O mwanda wānene amba: “Abalahama’o kabutwilwe nansha ne kubutulwa kwine, ami ngidi’ko.” (Yoano 8:58, MB) Yesu ye muntu upityile bantu bonso wa kwipangula shi mukanda wa Danyele i wabinebine. Ino kekudipo ne kyotumwipangwila kine. Ke-pantu bukamoni bwandi budi kala padi tō.

30. Yesu wābingije monka mukanda wa Danyele namani amba i wabinebine?

³⁰ Yesu wābingije kadi mukanda wa Danyele popa paābatyijibwe. Wāikala ke Meshiasa, wāfikidija bupolofeto bwa Danyele butala pa mayenga 69 a myaka. (Danyele 9:25, 26; tala Shapita 11 mu dino dibuku.) Nansha shi betabije amba byobanena amba wāsonekelwe ke mungya kala i byabine, kadi i pamo ponka, mulembi wao wādi uyukile myanda yādi ya kukalongeka kintu kya myaka 200 kumeso. Na bubine, Leza kādipo wa kupa mufwatakani bukomo bwa mushipiditu wandi amba anene bupolofeto bwabine mu dijina dya bubela. I amo, bantu bakōkele Leza betabijanga bukamoni bwa Yesu na mutyima umo. Nansha shi bashayuka ne basantaudi bonso ba ntanda bemane midindi ibidi pamo bwa muntu umo mwanda wa kuponeja Danyele, bukamoni bwa Yesu bukebaponeja, mwanda aye ye “kamoni kalumbuluke, ka binebine.”—Kusokwelwa 3:14.

31. Mwanda waka basantaudi bavule ba Bible kebaikele kunekenibwa amba mukanda wa Danyele i wabinebine?

³¹ Ku basantaudi ba Bible bavule, ne buno bukamoni nabo’nka bokebatondwapo. Pa kupwa kubandaula uno mwanda onsololo, wiipangule shi kukidi kadi bukamoni kampanda nansha buvudile namani bukokeja kwibanekenya. Polofesele umo wa ku Inivelesite ya Oxford wāsonekele amba: “Kekudipo kimwenwa mu kulondolola ku bijika, shi mfwatakani imbajinjibajinji, ya amba ‘i kutupu bupolofeto butabukile ñeni ya muntu,’ ikidi’ko.” Shi ke pano, mfwatakani yabo yo ibasabile meso. I kyobetongēle abo bene—nako ko kujimina kobajimina.

32. I bika bitutengele mu kifundwa kyetu kya Danyele?

³² Lelo abe nobe? Shi umona amba kekudipo buluji bushilakane bwa kwalakena bubinebine bwa mukanda wa Danyele, nankyo wi mwiteakanye kala mwa kusokwela bintu bisangaja bidi’mo. Usa kutana’mo myanda isangaja isekunwinwe’mo ne bupolofeto butobala. Nakampata, usa kumona lwitabijo lobe molwenda lukomejibwa pa kupwa kwa shapita ne shapita. Kukealakanyapo mwanda wa mutyima okata ku bupolofeto bwa Danyele!

[Kunshi kwa dyani]

LE UBAJINGULULA BIKA?

• I bika bilambikilwe mukanda wa Danyele?

• I kika kinenenwa amba matope atopekwanga mukanda wa Danyele na basantaudi keadipo na poemanine?

• I bukamoni’ka bubingija nsekununi ya Danyele amba i yabinebine?

• I bukamoni’ka bwine bukatampe bwa kunekenya bantu bubingija mukanda wa Danyele amba i wabinebine?

[Kapango pa paje 26]

Myanda ya Ludimi

MUKANDA wa Danyele wāvuilwe kulembwa kubwipi kwa mu 536 K.K.K. Wālembelwe mu ludimi lwa Kihebelu ne lwa Kialamia, na bishima’mo bityetye bya Kingidiki ne bya Kipeleshia. Kusobakanya ndimi uno muswelo kekuvudilepo mu Bisonekwa, ino ke kwenipo. Mukanda wa Ezela utanwa mu Bible nao wāsonekelwe mu Kihebelu ne mu Kialamia. Ino basantaudi bamo banenanga na lupata amba mulembi wa Danyele wālembele ino ndimi mu muswelo ulombola amba wālembele’byo kunyuma kwa 536 K.K.K. Musantaudi umo i muyukane pi na pi bu ye wanene amba kwingidija bishima bya Kingidiki mu Danyele kulomba wikale musonekwe ke mungya kala. Kadi unena’mba Kihebelu kibingija kino, ebiya Kialamia nakyo kileta’ko mulangwe wa myaka ilonda’ko—pakwabo kubwipi na myaka katwa ka bubidi K.K.K.

Inoko, ke bafundi bonsopo ba ndimi betabije kino. Bayuki bamo banena’mba Kihebelu kya Danyele kiifwene na kya Ezekyele ne kya Ezela, ino i kishile na kya mu mikanda yālembelwe ke mungya kala yambulwa kwitabijibwa na bonso, kifwa mukanda wa Sirake. Pa mwanda utala Kialamia kingidijibwe mu Danyele, bandaula mikanda ibidi idi mu Mivungo ya Kalunga Kafwe. Nayo idi mu Kialamia, kadi i ya mu myaka katwa kabajinji nansha katwa ka bubidi K.K.K.—kinondanonda’tu na myaka yobafwatakanya amba yo yāsonekelwe’mo Danyele bya budimbidimbi. Bafundi i bamone kwishila kukatampe kwishidile Kialamia kidi mu ino mikanda na kyokya kidi mu Danyele. O mwanda bamo banenanga amba mukanda wa Danyele i wa kala ka tutwa twa myaka kupita na mufwatakenya basantaudi.

Lelo bishima “bikomo” bya mu Kingidiki bya mu Danyele nabyo? Bimo mu bino bishima i bisokolwe amba i bya mu Kipeleshia, ke bya mu Kingidikipo! Bishima byobalanga bu bya mu Kingidiki i enka bya majina a byombanwa bisatu kete. Lelo i enka bino bishima bisatu byo bilomba Danyele amonwe bu wālembelwe ke mungya kala? Nansha dimo. Bafundi ba bintu bya kishiyekulu i basokole amba bibidiji bya Bangidiki byādi kala bitumbe ne Ngidiki mwine kaikele bu umbikalo wa ntanda. Kadi, shi byadi amba mukanda wa Danyele wāsonekelwe mu myaka katwa ka bubidi K.K.K., bibidiji bya Bangidiki ne ludimi lwabo papo ke bisambakane pi na pi, ulanga longa mudi’nka bishima bisatu kete bya Kingidiki? Mhm. Longa i bivule’mo. Nanshi buno bukamoni bwa ludimi bubingija mukanda wa Danyele amba i wabinebine.

[Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 12]

[Bifwatulo pa paje 20]

(Kunshi) Umbumbulu wa mu Tempelo ya bene Babiloni utela Mulopwe Nabonide ne wandi mwana Beleshazale

(Kungala) Kino kilembwa kidi’po kwitumbika kwa Nebukaneza na mpangiko yandi ya lūbako

[Kifwatulo pa paje 21]

Kukwatañana na Bilembwa bya Mānga bya Nabonide, kibumbo kya bashidika ba Shilusa kyātwelele mu Babiloni pambulwa bulwi

[Kifwatulo pa paje 22]

(Ku lundyo) “Misemwa ya Nabonide” inena amba Nabonide wāpele wandi mwana umbedi bulopwe

(Ku lunkuso) Bilembwa bya bene Babiloni bya kutamba kobātambile Yuda kudi Nebukaneza