Mikendi Yabubela Keidipo Na Ndoe!

“Bakulonga bibi bakatyibwako; . . . [Ino] bakikōkeji bakapyananga ntanda; kadi bakēsangaja mu bungi bwa ndoe.”​—MITŌTO 37:​9, 11.

MIKENDI​—lelo i yabine’ni nansha i yabubela? Eyo, mu kitatyi kyāsonekelwe Bible, kwādi mikendi ya ino miswelo yonso ibidi. Lelo mu kino kyetu kitatyi namo? Tutanga mu Danyele 12:​9, 10 amba, mukendi wātambile mūlu wāsapwidile mupolofeto wa Leza amba: “Binenwa i bifibwe, ne kulamikwa, poso’nka ku kyaba kya kumfulo’kwa. Bangibangi bakeneñenya abo bene, ne kwitōkeja to-o, ne kutompibwa; ino’nka bapupakane bakalonga byabupupakane: kadi nansha umo mwine wa bapupakane ukevwanija; nanshi boba badi ne ñeni bakevwanija.” Pano ye amo mu kyaba kya “kumfulo” motudi. Lelo tumonanga kwishila kukatampe kudi pa bukata bwa “bapupakane” ne “boba badi ne ñeni”? Bine twikumonanga.

² Tutanga mu shapita 57, vese 20 ne 21 binenwa bya Isaya, mukendi wa Leza, wānene’mba: “Bapupakane badi pamo’nka bwa kalunga-kamema katenkana; mwanda ako kekakōkejapo kwikala talala, ne mema ako ela ntoto ne bityanipo. Kekudipo ndoe ya ku bapupakane nansha patyetye pene; e mwanenena Leza wami.” Kyabine, bino bishima bilombolanga mwikadile ino ntanda yenda ifwena ku myaka tutwa 21! Bamo beipangulanga’mba: ‘Lelo tukafika ne mu yayo myaka tutwa 21?’ Le mikendi yañeni itusapwilanga kika?

³ Mutumibwa Yoano wādi na ñeni ya ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza. Wānene mu 1 Yoano 5:​19 amba: “Tuyūkile’mba, twi bā Leza, ne panopantanda ponsololo pēne palēle mudi yewa umbi.” Ino basheleko ba mu bene Isalela wa kumushipiditu 144000 botudi nabo pano, ke batame, i basansane na ino ntanda. Dyalelo kobadi kubelunga “kibumbo kikatampe kīne . . . [kya bantu] batambile mu mizo yonso, ne mu bisaka byonso ne mu bantu, ne mu ndimi,” abafikila pa kibalwa kya midiyo itano ne kupita, nabo badi na ñeni. “Bēne bano’ba bo balupukilemo mu oa malwa makatakata.” Mwanda waka i bapalwe mpalo? Mwanda “abakendeja bivwalwa byabo ne kwibitōkeja, tō, mu mashi a Kāna-ka-mukōko” na kulombola lwitabijo lwabo mu kinkūlwa kya Yesu. Byobadi mikendi ya mwinya, bamwingidilanga “ne kumwingidila [Leza] dyuba ne bufuku” mingilo yandi ikola.​—Kusokwelwa 7:​4, 9, 14, 15.

Mikendi ya Ndoe ya Dijina Bitupu

⁴ Lelo i kika kikanenwa pa mwanda utala mikendi ya ndoe ya dijina bitupu yela mbila mu ino ngikadilo ya Satana? Tutanga mu Isaya 33:7 amba: “Talapo bidi, batulāla babo bela ñanji panja; mikendi ya ndoe idila byamwiko’tu.” I kyabine, ye amo mulongela boba bazumbazumba na kukuta nkuku ya kukimba kutūla’ko ndoe! I byabitupu byobalonga! Mwanda waka tunena namino? Mwanda bondapanga bilonda bya ino ntanda, pa kyaba kya kujula kīshi kine kileta misongo. Dibajinji, i basabikwe meso, kebetabijangapo amba Satana udiko, utelwa na mutumibwa Polo bu “leza wa ino ngikadilo ya bintu.” (2 Kodinda 4:​4, NW) Satana wakune nkunwa ya bubi umbukata mwa bantu, yo ayo ilengeja bantu bangibangi, baludikwa ne baludiki bavule, bekale kwitūla pa kyaba kya boba batelelwe mu Efisesa 4:​18, 19: “Badi ne ñeni yabo mibafītyijibwe, balobele mungi ku būmi bwa Leza mpika, mwanda wa bumpikwa ñeni bo badi nabo munda mwabo, kadi ne pa mwanda wa kwiumija mityima yabo; byo badi bampikwa mityima bēpene ku byakulondalonda bya mutyima umbi, ne kujilula bijila byonso, ne makomwameso ponka.”

⁵ Kekudipo bulongolodi bwa bantu bakubulwa kubwaninina bukokeja kupwa makomwa-meso mu mityima ya bantu, kwisakila kubikubi ne mushikwa bibikele dyalelo. Poso’nka Umpangi wetu Yehova kete, Mfumu Mulopwe, ye ukokeja kupwa’byo! Kadi ne bantu bene babutūkanye betabije kukōkela ku buludiki bwandi i batyetye’tu. Mfulo yabo i mishile kulampe bininge na ya babi ba ino ntanda, pamo’nka na mulombwela’kyo Mitōto 37:​9-11 amba: “Mwanda bakulonga bibi bakatyibwako; ino boba batengele Yehova, abo bakapyana ntanda. Ke-kuntu kukidi bidi kitatyi kityetye, ne mubi ukēkala kutupu’ye; . . . [Ino] bakikōkeji bakapyananga ntanda; kadi bakēsangaja mu bungi bwa ndoe.”

⁶ Lelo mikendi ya ndoe ikokeja kwikala umbukata mwa mitōtelo ya ino ntanda imbemvu? Lelo bintu bilonga mitōtelo kufika ne dyalelo i bya muswelo’ka? Mānga ilombola amba mitōtelo īkujanga nyeke mu malwi amwanga mashi alwibwa tamba umbula bwa tutwa twa myaka, pakwabo ikolomona’o. Kimfwa, julunale umo Christian Century wa mu mafuku 30 kweji 8, 1995, walombwele lapolo wa kavutakanya kadi mu Yugoslavi wakala, wanene amba: “Mu kipindi kya Bosni kidi mu makasa a Baserbe, bamumpe badi’tu, koku badi pa bitenta bikatampe mu kitango kyendeja ntanda, aku kadi wibatana beadile kumeso kwa bibumbo bya bashidika ne byabulwi, bebyesela dyese kumeso kwa kwenda ku divita.”

⁷ Bintu bipita mu Rwanda, muyudile bakatolika 80 pa katwa, bilombola amba mingilo ya bumishonele ingilwe na Bipwilo bya Ki-kristu mu Afrika umbula bwa myaka katwa katuntulu keilupwilepo bipa bilumbuluke. Omwanda julunale umo The New York Times wa mu mafuku 7 kweji 7, 1995 wanene’mba: “Golias, julunale wa Bakatolika ulombolanga myanda pakubulwa kafinda, ulupulwanga mu Lyons [France], usa kuvumbula bamumpe 27 ne bamasele baná ba mu Rwanda, banenwa amba bo baipaije bantu, nansha badi bakankamika bantu beipaye mu Rwanda mu mwaka wapityile’u.” Mbila ya Afrika, kushintulula ko kunena’mba, kitango kya bakala-mbila kidi mu Londoni kyanene’po amba: “Bipwilo, nansha byobyubile talala, bifwaninwe kwimuka pamwanda wa buvubavuba bwa bamumpe, bapashitele ne bamasele babyo bakujije mutwe mu butapani.” Kino kidingakene na ngikadilo yādi mu Isalela pādi Yelemia, mukendi wabine wa Yehova, wisambila pa “bumvu” bwa Isalela ne bamfumu bandi, babitobo bandi, ne bapolofeto bandi, wābwejeje’ko amba: “Mu milomo ya bivwalwa byobe mutanwa mashi a myuya ya balanda bampikwa mwanda.”​—Yelemia 2:​26, 34.

⁸ Pavule, Yelemia wādi utelwa bu mupolofeto wa butyibi, ino wādi ufwaninwe kutelwa ne bu mukendi wa ndoe ya Leza. Mwanda wādi wisambila pa ndoe misunsa mivule, pamo na mwābadikile kwikilongela Isaya. Yehova wāingidije Yelemia bu mwedi wa lubila lwa butyibi pa Yelusalema, wāela’lo amba: “Kino kibundi kino’ki kibangikadila kya kukolomona bulobo bwami ne bukalabale bwami, kushilwila ku difuku dyo baubakile’kyo kutūla ne ku dyalelo dino’di, amba nkatundulule’kyo kumeso kwa mpala yami; mwanda wa bibibibi byonso bya bāna ba Isalela, ne bya bāna ba Yuda, byo bauba kunkolomona kufuna bulobo, abo ne balopwe babo ne bamfumu babo, ne bapidishitu babo, ne bapolofeto babo, ne bantu ba Yuda ne bekadi ba Yelusalema.” (Yelemia 32:​31, 32) Kino kyādi kifunkila pa butyibi bwa Yehova bwādi bwa kuponena pa bamfumu ne bakulumpe ba Bipwilo bya Ki-kristu dyalelo. Pa kusaka amba kwikale ndoe yabine, bano bantu bakolomonanga myanda imbi ne bukalabale bafwaninwe kufundulwa’ko! Mwanda ke mikendi ya ndoepo.

Lelo O.N.U. Ye Mushimiki wa Ndoe?

⁹ Le Kitango kya Bumo bwa Mizo kyo kikokeja kwikala bu mukendi wa ndoe wabine? Mwanda mu binenwa bya ngalwilo bya mukanda wa mbila yokyākadile mu kweji 6, 1945, mafuku 41 kumeso kwa kwelwa kwa bombe atomike wāsadile kibundi kya Hiroshima, kyāyukije mpango yakyo: “ya kukūla nkongo yābutwilwe kinondanonda na kimpengele kya mavita.” Bantu ba mu matanda 50 bādi bemanine Kitango kya Bumo bwa Mizo “bādi basaka kukumankenya bukomo [bwabo] pamo mwanda wa kutūla’ko ndoe ne mutyima-ntenke kujokoloka ntanda yonso.” Dyalelo O.N.U. ke mubundwe na matanda 185 akanina kufikila pa kitungo kimo kyonka.

¹⁰ Tamba umbula bwa myaka, O.N.U. ukupidilwanga nkashi na bendeji ba bipwilo. Mu 11 kweji 4, 1963, Papa Jean XXIII wāshinyinye pa mukanda waātumine kudi bantu bonso wādi na mutwe wa mwanda unena’mba “Pacem in Terris” (Ndoe Pano Pantanda), wānene’mo amba: “Tusakila na mutyima umo bulongolodi bwa O.N.U.​—mungya kubundwa kwabo ne bukomo bwabo​—bwikale nyeke na manwa a kufikila pa kitungo kyabo mu uno mwingilo wabo wa bulēme.” Mafuku pa kupita’po, mu kweji 6, 1965 bendeji ba bipwilo, bemanine kansa ka bantu bonso badi pano pantanda, bāsobele masobo mu kibundi kya San Francisco a kuvuluka myaka 20 yalāla O.N.U. tamba kubundwa kwandi. Mu 1965, Papa Paul VI, paākapempwile O.N.U., wātelele O.N.U. dya bukanku amba, lo “lukulupilo lwamfulo lukatūla’ko kumvwañana ne ndoe.” Papa Jean-Paul II nandi wātenwe boba bātyibile mbila ya amba 1986 wikale Mwaka wa Ndoe wa Katēlelo ka O.N.U. Kujokoloka Ntanda Yonso.

¹¹ Kadi mu bupempudi bwandi bwa mu kweji 10, 1995, papa wānena’mba: “Dyalelo tuvuluka Myanda Miyampe ya Bulopwe bwa Leza.” Lelo muntu ulonga bidi namino i mukendi wa myanda miyampe ya Bulopwe bwa Leza? Difuku dyāesambīle pa myanda ya ntanda, wānene amba: “Byotuponenwe na bikambija bikatampe namino, lelo tukokeja kuvulaminwa muswelo’ka mwingilo uvuija Kitango kya Bumo bwa Mizo?” Papa i mutonge O.N.U., pa kyaba kya kutonga Bulopwe bwa Leza.

Buluji ‘Budidilwa Byamwiko’

¹² Difuku dya kivulukilo kya myaka 50 yalāla O.N.U., bakomenwe kulombola patōka kikatampe kine kyobalongele kya kutūla “ndoe pano pantanda.” Buluji bumo bwalombwelwe na mulembi wa julunale The Toronto Star wa mu Kanada, wasonekele’mba: “O.N.U. i ntambo wakubulwa meno, shi bantu abatomboka, ubulumanga bitupu, koku wilaija baludiki bandi bāye bamupe meno penepa kasumana.” Pavule bukwashi bwandi bwikalanga kisanka, kadi bufika ke mungya kala. Mikendi ya ndoe ya mu ino ngikadilo ya ntanda, nakampata yoya idi mu Bipwilo bya Ki-kristu, i mifikidije binenwa bya Yelemia 6:​14 wānene amba: “Bakuta kilonda kya bantu bami bityebitye ke banena’mba: Ndoe, ndoe; apo pampikwa ndoe, nansha patyetye.”

¹³ Balembi bakatampe bemaninanga O.N.U. mungya mobelondela, bengilanga byabinebine, na mutyima umo, mwanda wa O.N.U. afikile pa kitungo kyandi. Inoko lupata lwakubulwa mpwilo ludi pa bukata bwa mitwe ya matanda 185 idi na bitungo bishileshile bya mwa kupwila mavita, bitumba bikuta bashidika, ne mwingidijijo wa lupeto byo bijika bivutakanya kutubuluka. Mulembi mukatampe udi’mo dyalelo wasonekele mu lapolo wandi wa mwaka wa 1995 amba, mpangiko ya kutyepeja “moyo wa kanketenkete ka mata a nyukilia ekulupije matanda onso” i mishitwile “mizo kibelo kya kwingidila pamo mwanda wa myanda itala lupeto ne mushikatyilo wa bantu byendelele kumeso.” Ino wabwejeje’ko amba: “I kyabulanda, lapolo wa myanda ya ntanda walembelwe umbula bwa myaka mityetye kunyuma watalwile kikulupiji pa bintu byadi bitengelwe.” Kyabine, ino mikendi ya ndoe ya dijina bitupu “idila byamwiko.”

¹⁴ Mutwe wa mwanda walupwilwe mu dibuku dimo, The Orange County Register, mu Kaliforni utangwa namino amba: “O.N.U. Wapone mu Myanda Itala Lupeto ne Bulēmantu.” Banena’mo kadi amba, tamba 1945 kufika ne 1990, ke kulwibwe mavita 80 ne kupita, epaile midiyo 30 ne musubu ya bantu. Batela’mo ne myanda yalembelwe na mulembi umo mu julunale Reader’s Digest wa mu kweji 10, 1995 “walombwele mwikadile bibumbo bya bashidika ba O.N.U., amba wibiyukila ku ‘bamudyavita bakomenwe, ku basola bapupakane, ku kusamba kipwano na batumbula, ku kukankalwa kupwa ñuma, pakwabo bikolomona bimbidikita.’ Ino ‘kutandabuka kwa bonakani, budimbidimbi ne bunkuma-bibi koku byenda bilēmenena bantu.’” Julunale umo The New York Times walupwile mutwe wa mwanda unena’mba: “Buludiki Bubi ne Bonakani byo Bintu Bityumwinanga Milangwe Milumbuluke ya O.N.U. Panshi,” mu kipindi kinena’mba “O.N.U. ke mulāle myaka 50.” Julunale mukwabo, The Times, wa mu Londoni, mu Angeletele, walupwile kishinte kyadi na mutwe wa mwanda unena’mba: “O.N.U., Kabole Wabelabela wa Myaka 50—ufwaninwe kwielaela mwanda wa kusokola mpangiko milumbuluke ya kumulangula, pamo na mwaādi wikadile pakala.” I amo, kidi pamo’nka na motutangila mu Yelemia shapita 8, vese 15 amba: “Tubakulupila ndoe, ino biyampe kwiyapo mpika nansha patyetye pene; ne kyaba kya kūndapwa, ino monapo bidi, ke kutuyuka konkakonka.” Ne pano pene, lufimbo lwa kukubija bantu na mata a nyukilia lukibayelela’nka pa mitwe. I kimweke patōka’mba, O.N.U. ke ayepo mukendi wa ndoe ukimba muzo wa muntu.

¹⁵ Bino byonso lelo bitwala bantu kwepi? Kinenwa kya Yehova kya bupolofeto i kilombole byonso pakubulwa kafinda. Dibajinji, lelo i kika kisa kufikila mitōtelo yabubela yandabile pano pantanda ponso, yaloeja kisense kya mpwaninine na O.N.U.? Mitōtelo yabubela i lutundu lusulukile ku mutwe mwine wa mitōtelo ya bilezaleza, ke Babiloni wakala kadi. Omwanda beitela mu Kusokwelwa 17:5 bu “Babiloni mukatakata, inandya babwitwa ne inandya byamunyanji bya panopanshi.” Yelemia wālombwele butyibi bukaponena pa kino kikonge kya buzazangi. Ino mitōtelo ibaonya mitwe ya kipolitike ya ino ntanda, koku isongola O.N.U., aku kadi isambile kipwano kibi na imbikalo ya kipolitike ibundile O.N.U., pamo’nka na mulongelanga mwana-mukaji wabwitwa. Mivule umbukata mwayo ikujanga mu mavita a bukīle bukya. Muneni umo wavulukile bulwi bwālwilwe pangala pa mutōtelo wa mu India, amba: “Karl Marx wānene’mba mutōtelo onyanga bibumbo bya bantu pamo na mulongelanga bwanga bwa ntalaja. Bino binenwa ke byolokelepo, mwanda bwanga bwa ntalaja bunekenyanga bantu, bwibaponeja mu kavudi. Ino, mutōtelo ao udi pamo bwa bwanga bwa nkomeja. Ukolomonanga bukalabale bukatampe, i bukomo bwa kyonakanya.” Uno mulembi kadipo na bubinga. Mutōtelo i byonso bibidi, onakanya kadi ulembakanya bantu.

¹⁶ Shi kepano, lelo i kika kifwaninwe kulonga bantu bakubulwa budimbidimbi? Binenwa bya Yelemia, mukendi wa Leza, bitupa malondololo’mba: “Nyemai umbukata mwa Babiloni, ense epandije būmi bwa aye mwine . . . mwanda i kyaba kya kinongo kya Yehova.” Bine, tudi na nsangaji mikatampe pa kumona midiyo ya bantu banyema mu Babiloni Mukatakata, umbikalo wa mutōtelo wabubela kujokoloka ntanda yonso, mobadi bakutyilwe. Lelo nobe wi umo wa mu bano? Nanshi umonanga muswelo usubijibwa mizo ya pano pantanda na Babiloni Mukatakata: “Mizo itoma ku vinyu yandi, penepo mizo ke ibela bulubi.”​—Yelemia 51:​6, 7.

¹⁷ Panopano ponka, Yehova ukatununa mizo ibundile O.N.U. “ibela bulubi” ikatambe mutōtelo wabubela, pamo na munenena Kusokwelwa 17:16 amba: “Bano bo bakamushikwa wabwitwa ne kumusala ne kumuvula, kadi bakamudya mwita wandi, ne kumusokelela fututu mu mudilo.” Ino yo ikekala ngalwilo ya kyamalwa kibūke kyēsambilwe’po mu Mateo 24:​21, kikanana pa Amakedona, divita dya difuku dikatampe dya Leza Mwinebukomobonso. Babiloni Mukatakata ukaponenwa na butyibi pamo na mobwāponene pa Babiloni wakala wisambilwe’po mu Yelemia 51:​13, 25, amba: “A abewa wikalanga pa mema mangimangi, wa byabulēme bya ntanda ne ntanda, mfulo yobe ibafika, kitompekejo kya kilokoloko kyobe. Talapo bidi, ngidi podi, abe lūlu lwa kyonakanya; i Yehova unena; lonakanya panshi ponsololo; kabidi nkōlola kuboko kwami podi, ne kukukunkulula ku mabwe’a, ne kukulongeja kodi lūlu lusōkwe.” Mizo myoneke ikolomonanga mavita, nayo ikalonda mutōtelo wabubela mu bonakani difuku dyoikaponenwa na kinongo kya Yehova.

¹⁸ Kisonekwa kya 1 Tesalonika 5:​3 kisambila pa babi amba: “Ino po banena’mba: Ke talala, nyā, yonka ndoe; po ponka pa kupapamukilwa ko badi, ne konakanibwa, pamo’nka bwa misongo ya mwana-mukaji pa kubutula mwana, ino ne mwakupandila mwine mpika.” Ye abo bēsambile’po Isaya amba: “Talapo bidi, . . . mikendi ya ndoe idila byamwiko’tu.” (Isaya 33:7) Bine, “e mwanenena Yehova nenki amba: Kutupu ndoe kudi bapupakane,” pamo na motutangila mu Isaya 48:​22. Ino, lelo i būmi bwa muswelo’ka butengele mikendi yabine ya ndoe ya Leza? Kishinte kyetu kilonda’ko kiketulombola.

Bipangujo bya Kupituluka’mo

◻ Le bapolofeto ba Leza bātūdile patōka mikendi yabubela na binenwa’ka?

◻ Mwanda waka malongolodi a bantu i makankalwe kutūla’ko ndoe yaendaenda?

◻ Lelo i kwishila’ka kudi pa bukata bwa mikendi yabine ya ndoe ne babingiji ba O.N.U.?

◻ I kika kifwaninwe kulonga bantu bakwityepeja, nabya bekale kutana nsangaji mu ndoe ilaile Yehova?

[Bipangujo bya Kifundwa]

 1. Mwanda waka tufwaninwe kuyuka amba mu kino “kyaba kya kumfulo” mudi mikendi yabine ne yabubela?

 2. Kisonekwa kya Isaya 57:​20, 21 kifikidilanga muswelo’ka dyalelo?

 3. (a) Lelo i kwishila’ka kulombwelwe mu 1 Yoano 5:19? (b) I muswelo’ka ulombwelwe boba “badi na ñeni” mu Kusokwelwa shapita 7?

 4. (a) I kika kinenenwa amba mikendi ya ndoe ya dijina bitupu ya mu ino ntanda ya Satana ikakankalwa? (b) Kisonekwa kya Efisesa 4:​18, 19 i kifikidile dyalelo muswelo’ka?

 5. (a) Mwanda waka malongolodi atūdile’ko bantu i makomenwe kutūla’ko ndoe? (b) I musapu’ka uleta bukomo udi mu Mitōto 37?

6, 7. I bintu’ka bikumwa na mitōtelo ya ino ntanda bilombola amba i mikomenwe kwikala mikendi ya ndoe?

 8. I kika kinenenwa amba Yelemia wādi mukendi wa ndoe?

 9. I muswelo’ka wādi wiombela O.N.U. kyadi kya kutūla’ko ndoe?

10, 11. (a) I muswelo’ka utululanga bendeji ba bipwilo mawi a kukwatakanya O.N.U.? (b) Bapapa bakobakanyanga “myanda miyampe ya Bulopwe bwa Leza” namani?

12, 13. (a) O.N.U. wālongele muswelo ulombwelwe mu Yelemia 6:​14 namani? (b) Mwanda waka tunena amba mitwe imanine O.N.U. idi mu mulongo wa boba besambilwe’po mu Isaya 33:⁠7?

14. (a) Le i kika kinenenwa amba O.N.U. ke mupone kala, mwikale mu myanda itala lupeto nansha itala bulēmantu? (b) Lelo Kisonekwa kya Yelemia 8:​15 i kifikidile muswelo’ka?

15. Babiloni wakala ne lutundu lwandi lelo i bīlombole abyo bine muswelo’ka bu bwanga bwa kyonakanya kadi bulembakanya bantu?

16. Mwanda waka bantu ba mityima yakubulwa budimbidimbi bafwaninwe kunyema mu Babiloni Mukatakata tamba’nka pano? (Tala ne Kusokwelwa 18:​4, 5.)

17. Lelo i butyibi’ka busa kuponena pa Babiloni Mukatakata, ne i kika kikalonda pa kino kilongwa?

18. Lelo i kitatyi’ka ne i muswelo’ka usa kufikidila monka Isaya 48:22?

[Kifwatulo pa paje 23]

Ba Isaya, Yelemia, ne Danyele bātobele butobo abo bonso amba bukomo bonso bukalonga bantu bwa kusaka kutūla’ko ndoe bukakankalwa

[Kifwatulo pa paje 24]

“Panopantanda ponsololo pēne palēle mudi yewa umbi.”​—Mutumibwa Yoano

[Kifwatulo pa paje 25]

“Badi ne ñeni yabo mibafītyijibwe.”—Mutumibwa Polo