Shapita wa Busatu

Batompibwe—Ino Abo Babine ku Meso a Yehova!

1, 2. I myanda’ka mikatampe yālongekele kumeso kwa nsekununi ya Danyele?

BULUNDU bubaselulwa mu mukanda wa bupolofeto wa Danyele pa kitatyi kya kwalamuka kukatampe mu myanda ya ntanda yonso. Ashidia wajimija Nineva, mwandi mwipata. Edipito nandi watyimpilwa panshi kunshi kwa ntanda ya Yuda. Papo Babiloni kakanda lubilo, mwafwila kwikala umbikalo mukomokomo utādile ntanda yonso.

² Mu 625 K.K.K., Felo Neko wa Edipito wālonga bukomo bwandi bwa mfulo bwa kusaka kukala Babiloni wenda utandabukila dya kunshi. Pa kino, wātwala bibumbo byandi bya bulwi pa Kalekemishi, ku lubungo dya kungala kwa Munonga wa Ufalete. Bulwi bwa pa Kalekemishi, mungya dijina dyobwāinikilwe, bwādi kinkumenkume kya kamfula-nkonko, kya kasekuseku. Kibumbo kya bulwi kya bene Babiloni, kyendejibwa na Nebukaneza Mpyana wa Mulopwe, kibatyumuna basola ba Felo Neko. (Yelemia 46:2) Nebukaneza pa kutambula buno bushindañani, wakombeleja Shidea ne Paleshitina mwine kumo, mwanda wa kupwididila umbikalo wa Edipito mu kyokya kipindi kya ntanda. Aye mwine i lufu lwa shandi Nabopolasala, lo lwāmwimikile’ko ne bityetye mu kwenda kutambañana mavita.

3. Lwendo lubajinji lwa Nebukaneza lwa kwenda kukatamba Yelusalema divita lwāfudile namani?

³ Mwaka ulonda’po, Nebukaneza—papo ke mubikale bu mulopwe wa Babiloni—wājokela mu kwandi kwenda kutambañana divita mu Shidea ne Paleshitina. Kino kyo kyaba kyaāfikile musunsa umbajinji mu Yelusalema. Bible usekununa’mba: “Mu mafuku andi Nebukaneza mulopwe wa Babiloni wakanda, ne Yehoyakimi waikala kilolo kyandi myaka isatu, ebiya waalamuka [ku mfulo wamutombokela].”—2 Balopwe 24:1.

NEBUKANEZA MU YELUSALEMA

4. I muswelo’ka ufwaninwe kwivwanikwa kishima “mu mwaka wa busatu wa umbikalo wa Yehoyakimi” utelelwe mu Danyele 1:1?

⁴ Kishima “myaka isatu” i kintu kyotufwaninwe kuta’ko mutyima bininge, mwanda binenwa bya ñanjilo bya Danyele bitangwa’mba: “Mu mwaka wa busatu wa umbikalo wa Yehoyakimi mulopwe wa Yuda, Nebukaneza mulopwe wa Babiloni waiya ku Yelusalema, kwikitūdila kasāla.” (Danyele 1:1) Mu mwaka wa busatu wa umbikalo onso mutuntulu wa Yehoyakimi, wābikele tamba mu 628 kutūla mu 618 K.K.K., Nebukaneza wādi papo kaikele “mulopwe wa Babiloni,” ino wādi ukidi mpyana wa mulopwe. Mu 620 K.K.K., Nebukaneza wāningila Yehoyakimi kulambula mulambu. Ino kintu kya myaka isatu pa kupita’po, Yehoyakimi wātomboka. Nanshi i mu mwaka wa 618 K.K.K., nansha mu mwaka wa busatu wa umbikalo wa Yehoyakimi bu kilolo wa Babiloni, wāile Mulopwe Nebukaneza ku Yelusalema musunsa wa bubidi, kwiya kupa Yehoyakimi ntomboki mfuto.

5. Lwendo lwa bubidi lwa Nebukaneza lwa kwenda kukatamba Yelusalema divita lwāfudile namani?

⁵ Ku mfulo kwa kano kasāla, Yehova “wapana Yehoyakimi mulopwe wa Yuda mu kuboko kwandi, pamo ne bimobimo bya bipungwa bya njibo ya Leza.” (Danyele 1:2) Bimweka bu Yehoyakimi wāfwile ku ngalwilo ya kasāla, shi lwa kwipaibwa, shi mu butomboki. (Yelemia 22:18, 19) Mu 618 K.K.K., Yehoyakini, wandi mwana wa myaka 18, wāmupingakena ke mulopwe. Ino bulopwe bwa Yehoyakini bwālele’nka myeji isatu ne mafuku’mo dikumi, wāketwala mu 617 K.K.K.—Dingakanya na 2 Balopwe 24:10-15.

6. Nebukaneza wālongele bika na bipungwa bikola bya mu tempelo ya mu Yelusalema?

⁶ Nebukaneza wāselele bipungwa bikola bya mu tempelo ya Yelusalema bu bitūtwa, “waselela’byo mu ntanda ya Shinadi ku njibo ya leza wandi; kabidi watweja bipungwa’bya mu njibo ya byabuleme ya leza wandi” Maladuke, witwa ne bu Melodake mu Kihebelu. (Danyele 1:2; Yelemia 50:2) Kilembwa kimo kya bene Babiloni kyasokwelwe, kilombola Nebukaneza unena pa mwanda wa tempelo ya Maladuke amba: “Naungwija’mo ndalama ne nsahabu ne mabwe malēme . . . kadi natūla monka ne njibo ya bya bulēme ya bulopwe bwami.” Tusa kukatanga monka myanda ya bino bipungwa bikola mu mafuku a Mulopwe Beleshazale.—Danyele 5:1-4.

BALUMYANA BATELWA MU BANKASAMPE BA MU YELUSALEMA

7, 8. Mungya munenena Danyele 1:3, 4, ne 6, i bika byotukokeja kwivwana pa mwātamine Danyele ne balunda nandi basatu?

⁷ Kudi bintu bipityile bya bulēme bya mu tempelo ya Yehova byātwelwe mu Babiloni. Nsekununi inena’mba: “Ebiyampe mulopwe wesamba ne Ashepenaza mukulumpe wa bantungu bandi kuleta bamobamo ba bāna ba Isalela, ke ba ku musuku wa bulopwe ne ba ku bamfumu; bansongwalume bampikwa kabulema, balumbuluke, balombolwe mu ñeni yonsololo, badyumuke mu kuyukidija ne mu kwivwanija bya manwa, badi namino bakōkeja kwimana mu ndaku ya mulopwe.”—Danyele 1:3, 4.

⁸ Lelo i bāni bātongelwe? Betusapwila’mba: “Mwādi umbukata mwa bene bano’ba, ba ku bāna ba Yuda, Danyele, ne Hanania, ne Mishaele, ne Azadia.” (Danyele 1:6) Kino kitupa kitōkeji kya kuyuka mwātamine Danyele ne balunda nandi, shi bitupu, ketwadipo ba kwibiyuka. Kifwa, tubamone amba bādi “bāna ba Yuda,” kisaka kya bulopwe. Bekale nansha kebekele ba ku musuku wa bulopwe, inoko i kyendele’mo kulanga amba bādi ba ku bisaka bya majina kadi bya lupusa kampanda. Kebādipo enka bakomo mu ñeni ne mu ngitu kete, ehe, ino bādi kadi na bujinguludi, na tunangu, na buyuki, bayuke kusansanya—abo bonso bādi na myaka mityetye pa kutelwa bu “bansongwalume,” pakwabo ilumba ku dikumi na itano. Danyele ne balunda nandi bādi bana ba kutendelwa—balumyana batelwa—mu bankasampe ba mu Yelusalema.

9. I bika binenenwa amba bambutwile ba ba Danyele ne balunda nandi basatu bādi bantu bakaminwe Leza?

⁹ Nsekununi keilombwelepo bambutwile ba bano bankasampe. Ino kimweka patōka’mba bādi bantu bakaminwe Leza, bākwete biselwa byabo bya bumbutwile makasa abidi. Shi tutale koneka kwāonekele mikadila ne būmi bwa ku mushipiditu mu Yelusalema mu kyokya kitatyi, nakampata mu ‘ba ku musuku wa bulopwe ne bamfumu,’ tusa kumona’mba i bine, ngikadilo milumbuluke nabya yādi mudi Danyele ne balunda nandi basatu keyēidilepo ayo mine. Bine, mutyima munda kewābudilwepo kusansa bambutwile babo pa kumona bana bendwa nabo ntanda kalubwanga. Shi bādi amba bāyukile bikebatana kobenda, longa bēaninye ne kwitemba’bo! Bine, i kya mvubu mpata ku bambutwile kutamija babo bana “mu madingi, ne mu lufundijo lwa Mfumwetu”!—Efisesa 6:4.

KULWA NA ÑENI

10. I bika byāfundijibwe bankasampe Bahebelu, ne byādi na kitungo’ka?

¹⁰ Bulwi bwa kulwa na ñeni ya bankasampe bamisungi kebwāijijepo kala bwāshilula. Nebukaneza pa kusaka kusendulula bano bansongwalume Bahebelu balonde ngikadilo ya kine Babiloni, wālupwile lubila’mba bamfumu bandi ‘bafundijibwe bilembwa ne ludimi lwa bene Kaladea.’ (Danyele 1:4) Buno kebwādipo bufundiji bitupu. Dibuku dimo (The International Standard Bible Encyclopedia) dishintulula’mba “bwādi bwa bifundwa bya bene Sumele, bene Akadia, bene Alamia . . . , ne ndimi mikwabo, kutentekela’po ne mabuku mavule ālembelwe mu ino ndimi.” Ano “mabuku mavule” ādi a mānga, a makumi, a masomo a imbuo, ne bikwabo. Inoko, “bilembwa bikwabo bya mutōtelo, pamo ne miloto ne bumbuki bwa malumba a ñenyenye . . . , nabyo byādi’mo na kipindi kikatampe.”

11. I bintu’ka byālongelwe mwanda wa kusaka kutweja bankasampe Bahebelu mu būmi bwa mu kipango kya mu Babiloni?

¹¹ Pa kusaka’mba bano bankasampe Bahebelu bekujijije mu bibidiji ne bisela bya būmi bwa mu kipango kya mu Babiloni, “mulopwe webatongela kyepelo kya bidībwa bya mulopwe, ne ku vinyu yatomanga mo bukila mo bukila, amba badishibwe biyampe myaka isatu; ino kumfulo kwayo bakemane kumeso a mulopwe’wa.” (Danyele 1:5) Kadi, “mfumu wa bantungu webenika majina; Danyele wamwinika bu-Beleteshazale; Hanania nandi wamwinika bu-Shadelake; kadi Mishaele nandi wamwinika bu-Meshake; ne Azadia wamwinika bu-Abedenengo.” (Danyele 1:7) Mu myaka isekunwine mu Bible, muntu wādi winikwa dijina dingi mwanda wa kulombola mwanda mukatampe ulongekele mu būmi bwandi. Kifwa, Yehova wāshintyile majina a ba Abalama ne Salai ke ba Abalahama ne Sala. (Ngalwilo 17:5, 15, 16) Muntu udi na lupusa nansha ubikele mukwabo ye ubwanya kumushinta dijina. Pāikele Yosefa ke mwimaniji wa bidibwa mu Edipito, Felo wāmwinikile bu Zafenati-panea.—Ngalwilo 41:44, 45; dingakanya na 2 Balopwe 23:34; 24:17.

12, 13. I bika binenenwa amba kushinta kwa majina a bankasampe Bahebelu i bukomo bwa kukimba konakanya lwitabijo lwabo bwādi bulongwa?

¹² Kuno kushintwa kwa majina a ba Danyele ne balunda nandi basatu Bahebelu keyādipo mitembwe kobadi. Majina ēbenikile bambutwile babo ādi akwatañene na butōtyi bwa Yehova. Dijina “Danyele” dishintulula amba “Mutyibi Wami I Leza.” “Hanania” i “Yehova Wanombola Buntu.” Dya “Mishaele” padi dishintulula’mba “Lelo I Ani Udi bwa Leza?” “Azadia” nandi i “Yehova Wakwasha.” I bine, bambutwile babo bādi bakulupile amba babo bana bakatamina mu bwendeji bwa Yehova Leza ne kwikala bengidi bandi ba kikōkeji ne dikōkeji ponka.

¹³ Inoko, majina angi āpelwe bano Bahebelu baná ādi onso makwatañane na majina a baleza ba bubela, aleta mulangwe wa’mba Leza wabine wanekenibwa na bino bilezaleza. Bine, buno i bukosoke bubi bwa kukimba konakanya lwitabijo lwa bano bankasampe!

14. Majina angi āinikilwe ba Danyele ne bapwani nandi ashintulula namani?

¹⁴ Dijina dya Danyele dyāshintyilwe ke Beleteshazale, ko kunena’mba “Lama Būmi bwa Mulopwe.” Mobimwekela, kino i kifupi kya binenwa bya kwabija Bela, ke Maladuke kadi, leza mukata wa Babiloni. Nebukaneza, ekale i aye wātongele dino dijina dya Danyele nansha shi ke ayepo, wēaninye amba i dya “mungya dijina dya wami leza.” (Danyele 4:8) Hanania wāinikwa dingi dya bu Shadelake, dijina dibundilwe pamo na munenena bayuki, dishintulula amba “Lubila lwa Aku.” Aku dyādi dijina dya leza wa bene Sumele. Mishaele wāinikwa dijina dingi dya bu Meshake (padi i Mi·sha·aku), kimweka bu i kushinta kwa budyumuku kwa “Lelo I Ani Udi bwa Leza?” ke “Lelo I Ani Udi bwa Aku?” Dijina dya Azadia dya bwine Babiloni i Abedenengo, dishintulula padi bu “Mwingidi wa Nego.” “Nego” i mulembelo mukwabo wa “Nebo,” dijina dya leza dyādi dinikwa balopwe bavule bene Babiloni.

BASUMININWE KUSHALA BABINE KUDI YEHOVA

15, 16. I byaka’ka byādi’mo Danyele ne bapwani nandi basatu, ne abo nabo bālongele’po kika?

¹⁵ Majina a bwine Babiloni, mpangiko ya kufundijibwa dipya, ne bidibwa bya pa bula—byonso bino kebyādipo’nka bya kusaka kutweja Danyele ne bankasampe basatu Bahebelu mu mwikadilo wa kine Babiloni kete, mhm, byādi kadi bya kwibabombola kudi Yehova Leza wabo, ku bufundiji ne ku ngikadilo ya mutōtelo wabo. Lelo bano bankasampe bālongele kika pobāfikilwe na kuno kuningilwa ne ano matompo onso?

¹⁶ Nsekununi ya ku bukomo bwa mushipiditu inena’mba: “Danyele walanga umutyima wandi kutyina’mba nakesubija ami mwine ne bidībwa bya mulopwe’bya, nansha na vinyu yatomanga.” (Danyele 1:8a) Nansha bitelelwe’nka Danyele kete pa dijina, myanda yālondele’po ilombola patōka amba bapwani nandi nabo bālondele buno butyibi bwandi. Kishima “walanga umutyima wandi” kilombola’mba bufundiji bobāfundije Danyele kudi bambutwile bandi ne kudi bantu bakwabo paādi ukidi kwabo bwātengele mutyima wandi. Bufundiji bwa uno muswelo bo bonka bwāludikile ne Bahebelu bakwabo basatu mu kutyiba mbila kwabo. Kino kilombola patōka mvubu ya kufundija betu bana, nansha shi bamweka’mba bakidi banuke mpata kebakokejapo kwivwana.—Nkindi 22:6; 2 Temote 3:14, 15.

17. Mwanda waka Danyele ne bapwani nandi bāpelele’nka bidibwa bya difuku ne difuku bya mulopwe, ino kupela’ko mpangiko mikwabo mpikila?

¹⁷ Mwanda waka bankasampe Bahebelu bāpelele’nka bidibwa ne vinyu, ino mpangiko mikwabo kupela’yo mpikila? Milangwe ya Danyele ilombola’kyo biyampe, amba: “Nakesubija ami mwine.” Kuyuka ‘bilembwa ne ludimi lwa bene Kaladea’ ne kwinikwa dijina dya bwine Babiloni byādi bikokeja kupelwa, ino kebyādipo mwa kusubijija muntu. Tala kifwa kya Mosesa, wāikele’ko kubwipi kwa myaka 1000 kunyuma. Wālamine dikōkeji kudi Yehova, nansha ‘byaāfundijibwe tunangu tonso twa bene Edipito.’ Buledi bwāmulelele bambutwile bandi bwāmupele kyalwilo kikomo. O mwanda, “i ponka pa kwitabija pāpelele Mosesa kutelwa dya bu-mwana mwana Felo mwana-mukaji pātamine; watongelako kumona malwa na bantu ba Leza’mba, e nabyako bidi; lelo kīkale na kuloelelwa mu bubi bwa mwaka umo onka!”—Bilongwa 7:22; Bahebelu 11:24, 25.

18. I muswelo’ka mukwabo wādi ukokeja mpangiko ya mulopwe kusubija Bahebelu bankasampe?

¹⁸ I muswelo’ka wādi ukokeja mpangiko ya mulopwe wa Babiloni kusubija bankasampe? Dibajinji, mu bidibwa padi mwādi ne byakudya bijidikwe na Bijila bya Mosesa. Kifwa, bene Babiloni bādi badya banyema ba disubi, bādi bajidikilwe bene Isalela mu mukanda wa Bijila. (Levi 11:1-31; 20:24-26; Kupituluka 14:3-20) Dya bubidi, bene Babiloni kebādipo na kibidiji kya kuketa banyema midibu kumeso kwa kudya mwita wabo. Kudya mwita wa banyema bēfwile kwādi kujilula kumwekelele patōka kwa kijila kya Yehova kitala pa mashi. (Ngalwilo 9:1, 3, 4; Levi 17:10-12; Kupituluka 12:23-25) Dya busatu, batōtyi ba baleza ba bubela badi na kibidiji kya kulambula bidibwa byabo ku bilezaleza kumeso kwa kudīla’byo pamo. Bengidi ba Yehova kebādipo banenwe kudya’byo! (Dingakanya na 1 Kodinda 10:20-22.) Ku mfulo, kwitobwa bidibwa binune ne bitomibwa bikomo difuku ne difuku keko kōna bukomo bwa ngitu ya muntu wa myaka yo-yonso, nakampata bankasampe.

19. I bika byādi bikokeja kulanga bankasampe Bahebelu, ino i bika byēbakweshe balonge mokyolokele?

¹⁹ Kuyuka kya kulonga i mwanda shao, ino kwikala na bukankamane bwa kwikilonga, koku uningilwa nansha utompibwa, nao i mwanda pa bula. Danyele ne balunda nandi basatu bādi babwanya kunena’mba bambutwile ne balunda netu badi kulampe, kebakokejapo kuyuka bintu byotulonga kuno. Pakwabo kadi bādi babwanya kunena’mba i lubila lwa mulopwe, kekudipo muswelo wa kupela. Ne bankasampe bakwabo bādi kala ke betabije kulonda ino mpangiko amba ke mibipo, i madyese. Kwididika kwa namino kwādi kukokeja kwibafikija lubilo lonka ku kuponena mu dikinga dya kulonga bubi bufyame, dikinga dipyanga’mo bankasampe bavule. Bankasampe Bahebelu bādi bayukile amba “meso a Yehova adi monsomonso pi na pi,” ne amba “Leza ukaleta mingilo yonsololo, shi mingilo ka shi mingilo ka, mu kidye, ne bintu byonso bifibwe, shi i bika shi i bika, nansha kikale kiyampe, nansha kibi kine.” (Nkindi 15:3; Musapudi 12:14) Tuboilei batwe bonso ñeni ku lwendo lwa bano bankasampe ba kikōkeji.

BUKANKAMANE NE KININGA BIBAPALWA MPALO

20, 21. I kintu’ka kyālongele Danyele, ne byāfudile namani?

²⁰ Danyele pa kulanga mu mutyima wandi, wāpela mpusa ya kiboja, wālonga mungya butyibi bwandi. ‘Wāendelela na kulomba mfumu wa bantungu’ba amba nakesubija ami mwine.’ (Danyele 1:8b) ‘Wāendelela na kulomba’—kino i kishima kifwaninwe kutebwa mutyima. Pavule kilombanga kulonga buninge na kininga, penepa muntu kamone kunekenya matompo nansha bukōkekōke kampanda.—Ngalatea 6:9.

²¹ Kininga kya Danyele kyāmupadilwe mpalo. “Leza walongeja Danyele kumona biyampe ne lusa mu meso a mfumu wa bantungu’wa.” (Danyele 1:9) Ke kunenapo amba Danyele ne bapwani nandi bādi bantu bādi na buya ne ñeni, o mwanda bintu byebāpityile senene. I Yehova ye wēbesele. Na bubine, Danyele wāvulukile lukindi lwa Bahebelu lunena’mba: “Kulupila mudi Yehova ne mutyima obe onsololo, kadi kokalemēnenapo pa kwivwanija kwa abe mwine; mu mashinda obe onso muyuke, kadi aye ukōlolanga tushinda tobe.” (Nkindi 3:5, 6) Kulonda ano madingi ko kwāmupadije mpalo.

22. I kupela’ka kwendele’mo kwāpelele mfumu wa bantungu?

²² Dibajinji mfumu wa bantungu wāpelele amba: “Ami ntyinanga mfumwami mulopwe, watongele bidībwa byenu ne byakutoma byenu; lelo i mwanda ka wakamwena mapala enu matabuke kufitwa na boba bansongwalume bafikije myaka pamo na yenu, a? enka nenki mubakatūla mutwe wami kudi mulopwe.” (Danyele 1:10) Kuno kupela ne moyo byādi byendele’mo. Mulopwe Nebukaneza kādipo muntu upelelwa kyanene, mfumu wādi uyukile amba “mutwe” wandi wādi wa kuketwa shi apele kulonda mbila ya mulopwe. Danyele wādi wa kulonga’po bika?

23. Danyele, mu mwiendelejo wandi, wālongele namani bintu bilombola’mba i muntu wa bujinguludi ne tunangu?

²³ Pano po pādi palomba bujinguludi ne tunangu. Nkasampe Danyele wāvulukile padi lukindi lunena’mba: “Kulondolola kwa kikōkeji kutalaja bukalabale: Ino kinenwa kya kasusu kikolomona bulobo.” (Nkindi 15:1) Danyele wāubile nyā, pa kyaba kya kukola’mba poso’nka balonge byasaka, kintu kyādi kibwanya kulengeja bakwabo bamwipaye. Pa kitatyi kifwaninwe, wāfwena kudi “muledi,” wādi padi ubwanya kumuteja’ko mwanda kebyādipo bimulomba’nka akeshintulwile kudi mulopwe.—Danyele 1:11.

MAFUKU DIKUMI A KUTOMPIBWA

24. I kutompibwa kwa muswelo’ka kwālombele Danyele?

²⁴ Danyele wānene muledi ekale kwibatompa, amba: “Nakwisashila, tompa bidi bengidi bobe, mafuku dikumi; ino betupe mani kudya ne mema kutoma. Ebiyampe bilungi byetu bitalwe ku meso obe, ne bilungi bya bansongwalume badya bidībwa bya mulopwe’ba; kabidi mo wakamwena ulongele monka bengidi bobe.”—Danyele 1:12, 13.

25. I bika padi byādi bibadilwa mu “mani” ādi apebwa Danyele ne balunda nandi basatu?

²⁵ Mafuku dikumi a ‘mani ne mema’—mwene ādi a kwibekadija na mapala “matabuke kufitwa” kupita a bakwabo? “Mani” atelelwe pano i kishima kya mu Kihebelu kishintulula amba “nkunwa.” Malamuni amo a Bible atela’o bu “miseke,” ishintululwa bu “nkunwa yonso ya mboka mishileshile idibwanga (kifwa nkunde, konkotwe, nansha soya).” Bafundi bamo banena’mba myanda isonekelwe ilombola’mba mu bino bidibwa mwādi bintu bivule, keyādipo nkunwa idibwa yonkayonka. Dibuku dimo dinena’mba: “Bintu byādi bilomba Danyele ne bapwani nandi byādi bidibwa bya munamuna byādi bidya bantu bonso, ke mwitapo munune wa ku meza a mulopwe.” O mwanda mu mani muno mwādi mubadilwa ne byakudya bīta ngitu bitekwe na konkotwe, makaka, ai, mapwalo, nkunde, bibimbi, bitungulu ne mikate mipungwe na miseke ya miswelo ne miswelo. I bine, kuno kekwādipo kwifita nzala. Inoko kimweka bu muledi wāivwene. “Enka nenki kadi webateja mu uno mwanda uno’u, webatompa mafuku dikumi.” (Danyele 1:14) Le byāfula namani?

26. Mafuku dikumi a kutompibwa āfudile namani, ne mwanda waka byāfudile uno muswelo?

²⁶ “Byobiya pa mfulo ya mafuku dikumi mapala abo amweka biyampe, ne kununa anuna kutabuka ne bansongwalume badya bidībwa bya mulopwe.” (Danyele 1:15) Ino ke kunenapo amba bidibwa bya mani bipityile mwita mu kwita ngitu. Mafuku dikumi ke mavulepo abwanya bidibwa kulumbulula ngitu biluji, inoko kudi Yehova ke matyetyepo akankalwa kuvuija mpango yandi. Kinenwa kyandi kinena’mba: “Dyese dya Yehova dipeteja bupeta, kadi kalundilekopo kanjia nansha kamo kene.” (Nkindi 10:22) Bankasampe Bahebelu baná bātūdile lwitabijo lwabo ne kikulupiji kyabo mudi Yehova, nandi kēbelelepo. Tutwa twa myaka kupita’po, Yesu Kidishitu wājikilwa mafuku 40 pambulwa kudya bidibwa. Po paātelele ne binenwa bidi mu Kupituluka 8:3, motutanga’mba: “Muntu nanshi kamwen[a]po bumi ku bidibwa byonka, mhm, muntu umona bumi poso’nka ku byonso bitambanga mu kyakanwa kya Yehova.” Kino kintu kyēmwenine Danyele ne balunda nandi i kifwa kikatampe.

BUJINGULUDI NE TUNANGU PA KYABA KYA BIDIBWA NE VINYU

27, 28. Bidibwa byādi bidya Danyele ne balunda nandi basatu byāikele kwibateakanya namani ku bintu bikatampe byādi bibatengele kumeso?

²⁷ Mafuku dikumi ādi a kutompibwa’tu, ino bipa byālupukile’ko i bikulupija. “Enka nabya muledi wafundula bidībwa byabo ne vinyu yabo ya kutoma; ino webapa mani.” (Danyele 1:16) Ke kikomopo kufwatakanya bintu byobādi balangila Danyele ne bapwani nandi kudi bankasampe bakwabo bādi balonda ino mpangiko ya bufundiji. Kuleka kudya masobo a mulopwe, mwanda wa kudya’ko mani difuku ne difuku, bine bwādi bulembakane kobadi. Ino matompo makatampe mene ādi akidi kumeso, kadi ādi a kulomba bankasampe Bahebelu kwikala belumbile budyumuku ne mutyima mufukate. Kupityidila, i lwitabijo lwabo ne kikulupiji kyabo mudi Yehova byo byādi bya kwibapandija mu matompo a lwitabijo lwabo.—Dingakanya na Yoshua 1:7.

²⁸ Mu binenwa bilonda’ko, tukokeja kumona’mba Yehova wādi na bano bankasampe: ‘Penepa boba bana, buná bwabo, Leza wabine webapa buyuki, ne bujinguludi mu bilembwa byonso ne tunangu; ebiya Danyele aye wādi ne kwivwanija mu bimonwa bya miswelo yonso ne bilotwa.’ (Danyele 1:17) Pa kusaka kunekenya byamalwa byādi bibatengele, kwādi kwibasakila bintu bivule, ke’nkapo buninge ne bukomo bwa ngitu. ‘Tunangu potukatwela mu mutyima obe, papo buyuki bukekala biyampe ku muya obe, kuyuka kulanga kukakulama, kuyuka kusansanya kukakulela, mwa kukupandijija ku dishinda dibi.’ (Nkindi 2:10-12) Bino byo bintu byāpene Yehova ku bankasampe baná ba kikōkeji mwa kwilongolwela’bo ku byādi bibatengele.

29. Mwanda waka Danyele wābwenye ‘kwivwanija miswelo yonso ya bimonwa ne bilotwa’?

²⁹ I kinenwe amba Danyele ‘wādi na kwivwanija mu bimonwa bya miswelo yonso ne bilotwa.’ Ke kunenapo amba wāikele ke bwana-vidye. Eyo, Danyele, nansha byaādi uyukene bu umo wa mu bapolofeto Bahebelu bakatampe, kāpelwepo nansha dimo bukomo bwa mushipiditu bwa kunena’mba “Mfumwetu Leza wanena’mba” nansha amba “E mwanenena Yehova wa bibumbo namino amba.” (Isaya 28:16; Yelemia 6:9) Ino Danyele wādi wivwanija ne kushintulula bimonwa ne bilotwa bisokola mpango ya Yehova na bwendeji bwa mushipiditu sandu wa Leza.

KUBAPU, PANO KE DITOMPO DINEDINE

30, 31. Lwendo lwātongele Danyele ne bapwani nandi lwāikele lwa kamweno kobadi muswelo’ka?

³⁰ Myaka isatu ya bufundiji bukwabo ne ya kudyangulwa ibafika ku mfulo. Pano ke ditompo dinedine—dya kwipangulwa na mulopwe mwine. “Ebiyampe kadi pamfulo pa mafuku atongele mulopwe kwibatweja, mfumu wa bantungu webaletamo ku meso a Nebukaneza.” (Danyele 1:18) Papo ke kyaba kya bankasampe baná beshintulwile abo bene. Kobadi, lelo kulamata ku bijila bya Yehova ko kwādi kwa kamweno’ni nansha i kwikuja mu milongelo ya kine Babiloni?

³¹ “Ponkapo mulopwe wesamba nabo; ino umbukata mwa bonsololo kemwatenwepo nansha umo wifwene ba Danyele, ne Hanania, ne Mishaele, ne Azadia, ehe; po pa mwanda o baimanine ku meso a mulopwe’wa.” (Danyele 1:19) Bine, kino kyābingije mwiendelejo wabo wa mu myaka isatu yābadikile! Kulamata ku bidibwa bikwatañene na lwitabijo ne mutyima wabo wa mundamunda kebwādipo buvila kobadi. Danyele ne balunda nandi pa kukōkela mu totwa tumweka bu tutyetutye, bāpadilwe mpalo ya bintu bikatampe. Madyese a ‘kwimana ku meso a mulopwe’ o ādi akimbwa na bankasampe bonso bādi balonda mpangiko ya bufundiji. Bible ketulombwelepo shi i enka bano bankasampe Bahebelu baná bātongelwe. Ino kikatampe kidi’po i kino, mwiendelejo wabo wa kikōkeji wēbaletele “mpalo mikatakata” binebine.—Mitōto 19:11.

32. I bika binenenwa amba ba Danyele, Hanania, Mishaele, ne Azadia bāpelwe madyese makatampe mapite’ko ne a kwikala mu kipango kya mulopwe?

³² Bisonekwa binena’mba: “Lelo umona muntu mupyasakane mu mingilo yandi? Aye ukemana ku meso a balopwe.” (Nkindi 22:29) O mwanda ba Danyele, Hanania, Mishaele, ne Azadia bātongelwe na Nebukaneza bu ba kukemana ku meso a mulopwe, ko kunena’mba, kwikala bantu ba mu kipango kya mulopwe. Mu bino byonso, i dikasa dya Yehova dyo dyādi diludika bintu amba kupityila ku bano bansongwalume—nakampata Danyele—bintu bikatampe bya mu mpango ya Leza biyukane. Eyo, nansha kutongibwa kwabo bu ba mu kipango kya mulopwe Nebukaneza byokwādi shako kulēme, ino bulēme bukatampe bwine i kwingidijibwa kobāingidijibwe, mu owa muswelo wa kutendelwa, na Yehova, Mulopwe wa diulu ne ntanda.

33, 34. (a) Mwanda waka mulopwe wātendele bano bankasampe Bahebelu? (b) I ñeni’ka yotwaboila ku byātene bano Bahebelu baná?

³³ Nebukaneza kāijijepo kuyuka tunangu ne bujinguludi byobāpele bano bankasampe Bahebelu baná kudi Yehova amba byādi bitabukile kulampe kwine bya badingidi ne ba tunangu bonso ba mu kipango kyandi. “Kabidi mu myanda yonsololo ya [tunangu ne] kwivwanija, mwebepangwila mulopwe, webamona batabukile buyampe misungu dikumi, ku bonso bakubuka ne ba majende bādi mu bulopwe bwandi.” (Danyele 1:20) Lelo padi kya kwalakana? “Bakubuka ne ba majende” bādi bekulupije bifundwa bya bwine ntanda ne bya kabutyibutyi bya Babiloni, ino Danyele ne balunda nandi abo bādi bakulupile mu tunangu twiya mūlu. Bine, kekudipo kya kudingakanya—nansha kya kupatena kine!

³⁴ Mu bula bwa nkongo, bintu kebishintyilepo bininge. Mu myaka katwa kabajinji K.K., papo filozofi ya Bangidiki ne bijila bya bene Loma bikitumbile, mutumibwa Polo wāpelwe bukomo bwa mushipiditu, wāsoneka’mba: “Tunangu twa ino ntanda i bulembakane kwa Leza; mwanda i kisonekwe amba: ‘Aye upījanga ba tunangu monka mu bukosoke bwa abo bene.’ Kadi monka’mba: ‘Yehova uyukile amba mifwatakanyo ya bantu ba tunangu i ya bitupu.’ Penepo kekukikala muntu nansha umo wa kwitatwila mudi bantu.” (1 Kodinda 3:19-21, NW) Dyalelo dyo dine dyotufwaninwe kulamata pototo ku bitufundija Yehova ne kuleka kusunkanibwa na bikelema ne byeñenya bya ino ntanda.—1 Yoano 2:15-17.

BA KIKŌKEJI KUFIKA NE KU MFULO

35. I bintu’ka bivulevule byotwalombolwa bitala pa bapwani basatu ba Danyele?

³⁵ Lwitabijo lukomo lwa ba Hanania, Mishaele, ne Azadia i lulombolwe patōka mu Danyele shapita wa 3, pa mwanda utala nkishi wa nsahabu obāshimikile kudi Nebukaneza mu dilungu dya Dula ne ditompo dya nkelwa ya mudilo. I bine, bano Bahebelu bakaminwe Leza bāshele nyeke bakōkele kudi Yehova kufika ne ku lufu lwabo. Tuyukile bino byonso mwanda mutumibwa Polo wēsambile patōkelela pa mwanda wabo amba “i ponka pa lwitabijo . . . po bakankeje bukomo bwa mudilo.” (Bahebelu 11:33, 34, MB) I bifwa bya kutendelwa ku bengidi ba Yehova bonso, bakulu ne bankasa!

36. I mwingilo’ka wa kutendelwa wāingile Danyele mu būmi bwandi bonso?

³⁶ Pa mwanda utala Danyele, vese wa mvuyo wa shapita 1 unena’mba: “Danyele waikeleikele kufika ne ku mwaka umbajinji wa mulopwe Shilusa.” Mānga ilombola amba Shilusa wāshindile Babiloni mu bufuku bumo, mu 539 K.K.K. I kimweke patōka’mba Danyele wāendelele na kwingila mu kipango kya Shilusa mwanda wa ntumbo ne kitenta kyandi. I amo, Danyele 10:1 unena’mba “mu mwaka wa busatu wa Shilusa, mulopwe wa Peleshia,” Yehova wāsokwedile Danyele myanda ya kamweno. Wivwane wādi ukidi na myaka munshi mwa makumi abidi pobāmuselele bāenda nandi ku Babiloni mu 617 K.K.K., nankyo paāpelwe kimonwa kya mfulo wādi kalumba ku myaka 100. Bine, uno i mwingilo wa myaka na myaka, mweselwe, kadi wa kikōkeji waāingidile Yehova!

37. I ñeni’ka yotwaboila ku bubandaudi bwa Danyele shapita 1?

³⁷ Shapita wa ñanjilo mu mukanda wa Danyele wetulombola bivule, ke’nkapo mānga bitupu ya bankasampe baná ba kikōkeji bānekenye matompo a lwitabijo lwabo. Wetulombola ne muswelo ukokeja Yehova kwingidija muntu ye-yense waswile, ne kuvuija mpango yandi. Nsekununi ilombola’mba ngikadilo yo-yonso, nansha shi imweka bu ya kwitumwesha malwa, shi Yehova ye usakile, ikokeja kwitulupwila kuyampe. Kadi itulombola’mba kikōkeji mu tubintu tutyetutye kiletanga mpalo mikatampe.

LE UBAJINGULULA BIKA?

• I bika byotukokeja kunena pa mwātamine Danyele ne balunda nandi bankasampe basatu?

• Buledi bulumbuluke bwa bankasampe Bahebelu baná bwātūdilwe namani pa ditompo mu Babiloni?

• Yehova wāpadile Bahebelu baná mpalo ya muswelo’ka pa mwanda wa kwimanija pototo kwabo?

• I ñeni’ka ikokeja kuboila bengidi ba Yehova ba mu ano mafuku kudi Danyele ne bapwani nandi basatu?

[Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 30]