Shapita wa Kitema

I Ani Ukaludika Ino Ntanda?

1-3. Shintulula kilotwa ne bimonwa byāmwene Danyele mu mwaka umbajinji wa kubikala kwa Beleshazale.

BUPOLOFETO bwa myanda bwa Danyele pano bubetujokeja mu mwaka umbajinji wa Beleshazale Mulopwe wa Babiloni. Danyele ke mulāle myaka mivule bu musungi mu Babiloni, ino kushetemuka’ye nansha patye mu bululame bwandi kudi Yehova mpika. Pano uno mupolofeto wa kikōkeji, ulumba ku myaka 70, “walota kilotwa, ne bimonwa bya kukamitwe kwandi pa butanda bwandi.” Bine, bimonwa bibamuvutakanya ñeni mpata!—Danyele 7:1, 15.

² “Talangapo bidi,” ye Danyele wela lwanji. “Mvula iná ya mūlu yakutululwa pa kalunga-kamema kakatampe’ka. Ebiyampe banyema baná bakatakata baabuka ku kalunga-kamema, basansane miswelo palapala.” Bine, i banyema batulumukwa kashā! Umbajinji i ntambo wa mapapa, wa bubidi udi bwa kimungu. Kupwa ke ngé wa mapapa aná ne mitwe iná! Nyema wa buná wa bukomo kebwamwekele kashā udi na meno makatampe a bilonda ne masengo dikumi. Umbukata mwa masengo andi dikumi mubamena kalusengo “katyetye” kadi na “meso’nka bwa meso a muntu, ne kyakanwa kinena bintu bikatakata.”—Danyele 7:2-8.

³ Bimonwa bilonda’ko bya Danyele ke bya mūlu. Kafulamoba ushikete pa lupona lwa ntumbo bu Mutyibi wa Kidye kya mūlu. ‘Tununu ne tununu tumwingidila, kadi tununu dikumi misunsa tununu dikumi bemene kumeso andi.’ Waponeja mu butyibi banyema baná’ba, webayata buludiki, ebiya waonakanya’po nyema wa buná. Kupwa wabikika “umo wifwene’nka na mwana muntu” bubikavu bwa nyeke pa “bantu bonsololo, ne mizo, ne ndimi.”—Danyele 7:9-14.

 4. (a) Danyele wāipangwile bushintuludi bukulupilwa kudi ani? (b) I kika kinenenwa amba byāmwene Danyele ne kwivwana mu bufuku’bwa bidi na mvubu kotudi?

⁴ “Nami,” ye Danyele unena, “mushipiditu wami wafītwa umbukata mwa ngitu yami, ne bimonwa bya kukamitwe kwami byamvutakanya.” Penepa waipangula mwikeulu “bu-binebine bwa kino kyonsololo kino’ki.” Mwikeulu nandi wamulombola “kushintulula kwa bintu’bya.” (Danyele 7:15-28) Bintu byāmwene Danyele ne kwivwana bobwa bufuku bidi na kamweno kakatampe kotudi, mwanda bilombola myanda mikatampe yādi ikīya kumeso kutūla ne mu bino byetu bitatyi, mubikikilwe yewa “wifwene’nka na mwana muntu” pa “bantu bonsololo, ne mizo, ne ndimi.” Netu, na bukwashi bwa Kinenwa kya Leza ne mushipiditu wandi, tubwanya kwivwana buluji bwa bino bimonwa bya bupolofeto.a

BANYEMA BANÁ ABAABUKA PA KALUNGA KA MEMA

 5. Kalunga katenkena kelekeja bika?

⁵ “Banyema baná bakatakata baabuka ku kalunga-kamema,” ye Danyele wādi unena. (Danyele 7:3) Kalunga ka mema katenkenibwa na kivula kelekeja bika? Myaka mivule pa kupita’po, mutumibwa Yoano wāmona kinyema kya ntanda kya mitwe isamba-ibidi kivubuka pa kalunga ka “mema.” Kano kalunga ka mema kelekeja “bantu ne bantu, ne bibumbo, ne mizo, ne ndimi”—kikonge kikatampe kya bantu babombokele kudi Leza. Nanshi kalunga ka mema i kyelekejo kifike’po kya bibumbo bya bantu basonsolokele kudi Leza.—Kusokwelwa 13:1, 2; 17:15; Isaya 57:20.

 6. Banyema baná belekeja bika?

⁶ “Bano banyema bakatakata” bānenwe na mwikeulu amba “badi buná’ba, i balopwe baná bakataluka panshi.” (Danyele 7:17) I amo, mwikeulu wālombwele patōka amba banyema baná bāmwene Danyele i “balopwe baná.” Nanshi bano banyema i imbikalo ya ntanda. Le i imbikalo’ka?

 7. (a) Bashintuludi bamo ba Bible banenanga bika pa bimonwa bya mu kilotwa kya Danyele kya banyema baná na kilotwa kya Mulopwe Nebukaneza kya nkishi mukatampe? (b) Kipindi ne kipindi kya mu bipindi biná bya byuma bya nkishi kyelekeja bika?

⁷ Bashintuludi ba Bible bebidile kukwatañanya bimonwa bya mu kilotwa kya Danyele kya banyema baná na kilotwa kya Nebukaneza kya nkishi mukatampe. Kifwa, dibuku dimo (The Expositor’s Bible Commentary) dinena’mba: “Shapita 7 [mu Danyele] udingakene na shapita 2.” Dibuku dikwabo (The Wycliffe Bible Commentary) dinena’mba: “I kitabijibwe na bavule amba kwilonda kwa imbikalo iná ya Bajentaila . . . i kumo konka muno [mu Danyele shapita 7] na kokwa kwamwenwe mu [Danyele] shapita 2.” Imbikalo iná ya ntanda yelekejibwe na byuma biná bya mu kilotwa kya Nebukaneza i Umbikalo wa Babiloni (mutwe wa nsahabu), wa Mede-Peleshia (kyadi ne maboko a ndalama), wa Ngidiki (difu ne matangatanga a mukuba), ne Umbikalo wa Loma (maulu a kilonda).b (Danyele 2:32, 33) Twivwanei pano muswelo ukwatañene ano malopwe na binyema biná byāmwene Danyele.

MULOBO BWA NTAMBO, WA LUBILO BWA MUKEBO

 8. (a) Danyele wāshintulwile muswelo’ka nyema umbajinji? (b) Nyema umbajinji wādi welekeja umbikalo’ka, ne i muswelo’ka owālongele bintu pamo bwa ntambo?

⁸ Bine Danyele wāmwene banyema balenga nzuba! Kashintulula’ko umo amba: “Umbajinji wādi’nka bwa ntambo, wādi ne mapapa a mukebo; ino kemandila, poso’nka mapapa’a ne byo atukwinwe, ino watalulwa panshi, ne kwimanijibwa pa maulu abidi’nka bwa muntu, kadi mutyima wa bu-muntu wapebwa’o.” (Danyele 7:4) Uno nyema wāelekeje buludiki bumo bonka bwelekejibwe na mutwe wa nsahabu wa nkishi mukatampe, ke Umbikalo wa Ntanda wa Babiloni kadi (607-539 K.K.K.). Babiloni, pamo bwa “ntambo” udyana, wādi ubokota mizo na bulobo, kubadila’mo ne bantu ba Leza bene. (Yelemia 4:5-7; 50:17) Uno “ntambo” wādi wenda lubilo na lupaka mu bushindañani pamo’nka bwa aye udi na mapapa a mukebo.—Madilo 4:19; Habakuka 1:6-8.

 9. I kushinta’ka kwāshintyile nyema wifwene ntambo, ne kuno kushinta kwāmwalamwine namani?

⁹ Kupwa, ntambo wa mapapa mwishile na bakwabo ‘wātukunwa’ mapapa andi. Kubwipi na mfulo ya kubikala kwa Mulopwe Beleshazale, Babiloni wājimija lubilo lwandi lwa kushindañana ne bukatampe bwandi bwa butambo pa mizo. Lubilo lwandi lwāpitwa’nka ne na lwa muntu wa maulu abidi. Ko kuzoza wāzoza, pa kwikala na “mutyima wa bu-muntu.” Babiloni pa kubulwa “mutyima wa ntambo,” wābudidilwa ne kutādilañana pamo bwa mulopwe “umbukata mwa banyema ba muntanda.” (Dingakanya na 2 Samwele 17:10; Mika 5:8.) Nyema mukwabo mukatampe wāmunekenya.

WA LUDYO PAMO BWA KIMUNGU

10. I mulongo’ka wa balopwe wādi welekejibwe na “kimungu”?

¹⁰ “Talangapo,” ye Danyele wādi unena, “nyema mukwabo wa bubidi, wādi’nka bwa kimungu, ino wādi wimanine ku lubavu lumo, ne mpamvu isatu yādi mu kyakanwa kyandi, umbukata mwa meno andi; penepo bamunena namino amba: Taluka, kokota mwita mungimungi.” (Danyele 7:5) Mulopwe wāelekejibwe na “kimungu” ye enka yewa wāelekejibwe na kyadi ne maboko a ndalama bya nkishi mukatampe—ke mulongo wa balopwe ba Mede-Peleshia kadi (539-331 K.K.K.) wāshilwile na Dadiusa mwine Mede ne Shilusa Mukatampe, wāfula na Dadiusa III.

11. Kwimanina ku lubavu lumo kwa kimungu kya kyelekejo ne kwikala kokikele na mpamvu isatu mu kyakanwa kyakyo bishintulula bika?

¹¹ Kimungu kya kyelekejo ‘kyāimanine ku lubavu lumo,’ padi i mwanda wa kwiteakanya ku kutamba mizo ne kwiinekenya mwa kulamina umbikalo wa ntanda. Pakwabo kuno kwimana kukimba kulombola amba musuku wa balopwe bene Peleshia wādi wa kutādila Dadiusa, mulopwe kasuku wa Mede. Mpamvu isatu idi umbukata mwa meno a kimungu ikokeja kufunkila pa mitamba isatu yokyālungulukile’mo na bushindañani bwakyo. “Kimungu” kya Mede-Peleshia kyākandile kungala kukakwata Babiloni mu 539 K.K.K. Kyāenda dya kushika kupityila mu Azia Minele ne mu Talase. Ku mfulo, kyātūkila kunshi kukashinda Edipito. Kibalwa isatu byokyelekejanga pakwabo kutyityija bintu, nanshi mpamvu isatu ityityija padi ne makomwa-meso a bushindañani a kimungu kya kyelekejo.

12. I bika byālupukile ku kukōkela kwa kimungu ku lubila lwa amba: “Taluka, kokota mwita mungimungi”?

¹² “Kimungu” kyākatambile mizo pa kwitaba ku lwito lwa’mba: “Taluka, kokota mwita mungimungi.” Mede-Peleshia, pa kudya Babiloni buzukuzuku mungya kiswa-mutyima kya Leza, wāikala kwingidila bantu ba Leza mwingilo wa mvubu. Bine, wēwingila! (Tala “Mulopwe wa Lulekelo,” pa paje 149.) Mede-Peleshia wānyongolola Bayuda bamisungi mu Babiloni kupityila kudi Shilusa Mukatampe, Dadiusa I (Dadiusa Mukatampe) ne Alatazelekishishi I, wēbakwasha bāshilula kūbakulula tempelo ya Yehova ne kulongolola mpembwe ya Yelusalema. Mwenda mafuku, Mede-Peleshia wābikala pa matanda 127, ebiya Ahaswelusa (Zelekishishi I) mulumya Muntwabene Eseta wāikala mulopwe “kushilwila ku India kutūla ne ku Efiopya.” (Eseta 1:1) Inoko, kwimana kwa nyema mukwabo kekwādipo kulampe.

WA LUBILO PAMO BWA NGÉ WA MAPAPA!

13. (a) Nyema wa busatu wādi welekeja bika? (b) I kika kikokeja kunenwa pa lubilo lwa nyema wa busatu ne pa ntanda yaākwete?

¹³ Nyema wa busatu wādi “pamo’nka bwa ngé, wādi ne mapapa aná a kyoni panyuma pandi; nyema’wa wādi ne mitwe iná, kabidi bufumu bwamupebwa.” (Danyele 7:6) Uno ngé wa mapapa aná, ne mitwe iná wādi welekeja pamo bwa ngudi wandi—difu ne matangatanga bya mukuba bya nkishi wa mu kilotwa kya Nebukaneza—musuku wa balopwe bene Masedonya, nansha Bangidiki, wāshilwile na Alekizandele Mukatampe. Alekizandele wāendele lubilo lwa kupēla panshi pamo bwa ngé, wāpita mu Azia Minele, kunshi mu Edipito, ne dya ku mukalo wa kushika wa India. (Dingakanya na Habakuka 1:8.) Ntanda yandi yādi mikatampe kupita ya “kimungu,” mwanda mwādi mubadilwa ne Masedonya, Ngidiki, ne Umbikalo wa Peleshia.—Tala “Mulopwe Nkasampe Wanekenya Ntanda,” pa paje 153.

14. I muswelo’ka wāikele “ngé” na mitwe iná?

¹⁴ Alekizandele pa kufwa mu 323 K.K.K., “ngé” wāikala ke wa mitwe iná. Bamudyavita bandi baná bāmupingakena mu bipindi pala pala bya ntanda yandi. Seleususa wāyata Mesopotemya ne Shidea. Putoleme wātādila Edipito ne Paleshitina. Lishimake wābikala pa Azia Minele ne Talase, Kasandele nandi wāyata Masedonya ne Ngidiki. (Tala “Bulopwe Bukatampe Bubakalañanibwa,” pa paje 162.) Penepo kwālupuka kyaka kikwabo.

NYEMA MUKWABO MWISHILE UTENTEJA BYAMWIKO

15. (a) Shintulula mwādi mwikadile nyema wa buná. (b) Nyema wa buná welekeja bika, ne i muswelo’ka waādi wenda ukokota ne kutyimpa byonso monso mwaādi upita?

¹⁵ Danyele wālombwele mwādi mwikadile nyema wa buná amba i nyema “utenteja wa bukomokomo byamwiko’tu mukomo nakampata.” Wābweja’ko amba: “Wādi ne meno makatampe a bilonda; wakokota ne kulala bibesebibese, ne kutyimpa bishelesheleko na maulu andi; ino wasansana ku banyema bonsololo’ba bamubadikidile; kadi wādi ne masengo dikumi.” (Danyele 7:7) Uno nyema utenteja wāshilwile bu umbikalo wa politike wādi wimaninwe na bashidika bene Loma. Bityebitye wākwata bipindi byonso biná bya Umbikalo wa Bungidiki wādi mukalañane, kufika mu mwaka wa 30 K.K.K., Loma wākolomoka ke umbikalo wa ntanda mu bupolofeto bwa Bible. Umbikalo wa Loma pa kunekenya byonso mu nkoka yao na bibumbo bya balwi, wābaya, wāsela mwaba onso wa tamba ku Bisanga bya Beletanye, kufika ku kipindi kikatampe kya Bulaya, ne kunsa kunsa konso kwa Meditelanea, kupita’nka ne Babiloni, tululū ne ku Kitonto kya Peleshia.

16. I bushintuludi’ka bwāletele mwikeulu butala pa nyema wa buná?

¹⁶ Danyele pa kusaka kujingulula buluji bwa uno nyema “utenteja wa bukomokomo byamwiko’tu,” wātejeje na katentekeji pashintulula mwikeulu amba: “Mungya masengo [andi] dikumi’a, mu buno bulopwe buno’bu balopwe dikumi bakataluka; ino kulonda abo mukwabo ukataluka; nandi ukasansana ku boba babadikile’ba, penepo ukatyumuna balopwe basatu’ba.” (Danyele 7:19, 20, 24) Lelo ano “masengo dikumi” nansha “balopwe dikumi” i bāni?

17. “Masengo dikumi” a nyema wa buná elekeja bika?

¹⁷ Loma pa kupeta nabya, wāshilula kupona bityebitye pa mwanda wa mwikadilo wa byabulongelonge wādi na baludiki, ne bukomo bwa bibumbo byandi bya balwi bwātyepa. Mwenda mafuku, kupwibwa bukomo kwa bashidika bene Loma kwāmweka patōka. Umbikalo mukomo wēabanya mu malopwe mangimangi. Mu Bible, divule kibalwa dikumi kingidijibwanga mwanda wa kulombola butuntulu, nanshi “masengo dikumi” a nyema wa buná elekeja malopwe onsololo ālupukile ku kukalañana kwa Loma.—Dingakanya na Kupituluka 4:13; Luka 15:8; 19:13, 16, 17.

18. I muswelo’ka wāendelele Loma na kubikala pa Bulaya bonso myaka tutwa tuvule, aye mulopwe wandi wa mfulo ke mufundulwe kala?

¹⁸ Inoko, Umbikalo wa Ntanda wa Loma kewāfudilepo na kufundulwa kwa mulopwe wao wa mfulo mu Loma mu 476 K.K. Bapapa ba Loma bāendelele myaka tutwa tuvule na kubikala bubikavu bwa politike, nakampata bwa mutōtelo, pa Bulaya bonsololo. Babikika bilolo, ko kunena amba bene Bulaya bavule bādi beshingila mfumu, kupwa ke mulopwe. Balopwe bonso bādi bakōkela ku lupusa lwa papa. Enka namino, Umbikalo Utokele wa Loma wendejibwa na bapapa ba Loma wātādila myanda yonso ya ntanda mu bula bwa kyaba kilampe kya mānga kitelwa bu Myaka ya Mfindi.

19. Mungya munenena mulembi wa mānga umo, i muswelo’ka wādi wishidile Loma na imbikalo mikwabo yābadikile’ko?

¹⁹ Le i ani ukokeja kupatanya amba nyema wa buná kādipo ‘usansene na malopwe makwabo onso’? (Danyele 7:7, 19, 23) Pa kino, mulembi wa mānga H. G. Wells wāsonekele amba: “Uno umbikalo umpya wa Loma . . . wādi mwishile mu myanda imoimo na imbikalo yo-yonso mikatampe ya ntanda ya bantu bashidimuke yādi ibikala kufika ne penepa. . . . Wākongele kisengele Bangidiki bonso, inoko mu bantu bao mwādi bene Hama ne bene Shema batyetye bininge kutabuka mu umbikalo o-onso wābadikile . . . Mu bintu bivule, wādi mubikadilo mweni mu mānga . . . Umbikalo wa Loma wātamine, kutama kumo kwampikwa kuteakanibwa nansha kukungwa; bene Loma bātulumuka’tu kebadi kala mu bulungu bukatampe bwa buludiki bokebādipo balangila.” Ino nyema wa buná wādi wa kutamina’ko monka.

KALUSENGO KATYETYE KABABIKALA

20. Mwikeulu wānene bika bitala pa kutama kwa kalusengo katyetye kāmenene pa mutwe wa nyema wa buná?

²⁰ “Nādi ke nanga masengo’a,” ye Danyele wādi unena, “kadi talapo kalusengo kakwabo katyetye kamena umbukata mwa masengo’a; penepo oa masengo asatu mabajinji’a atukunwa ne mijilo mine kumeso ako.” (Danyele 7:8) Pa mwanda utala kuno kutama kwa kalusengo, mwikeulu wālombwele Danyele amba: “Mukwabo ukataluka; nandi ukasansana ku boba babadikile’ba, penepo ukatyumuna balopwe basatu’ba.” (Danyele 7:24) Le uno mulopwe i ani, ne i kitatyi’ka kyaātalukile, ne i balopwe’ka basatu baātyumwine?

21. Beletanye wāikele namani ke kalusengo katyetye ka kyelekejo ka nyema wa buná?

²¹ Ivwana mwāpityile myanda. Mu 55 K.K.K., Kesala Dyudiusa, Mudyavita wa Loma, wākatambile Beletania divita, ino wākomenwa kushimika’mo kibundi kya lonso. Mu 43 K.K., Mulopwe mbikavu Kodusa wāshilula bushindañani bwa kamfula-nkonko kunshi kwa Beletanye. Ebiya mu 122 K.K., Mulopwe mbikavu Handudi wāshilula kūbaka mpembwe tamba ku Munonga wa Tyine kutūla ne ku Kitonto kya Soloweyi, ya kuyukila’po mukalo wa kungala wa Umbikalo wa Loma. Ku ñanjilo kwa myaka katwa ka butano, bibumbo bya bulwi bya bene Loma byātaluka pa kisanga. “Mu myaka katwa ka busamba,” mungya mushintulwila mulembi umo wa mānga, “Angeletele wādi na lupusa lutyetye mpata. Bupeta bwandi bwādi butyetye bupitwe’tu ne na bwa Pays-Bas. Bantu bandi bādi batyetye, bapitwe ne na ba Franse. Bashidika bandi (kubadila’mo ne ba pa lui) bādi bapitwe na ba Espanye.” I bine, Beletanye kādi kabulopwe ka mu lwala, kalusengo katyetye ka kyelekejo ka nyema wa buná. Ino kādi ka kushinta.

22. (a) I masengo’ka asatu a nyema wa buná obātyumwine kudi kalusengo “katyetye”? (b) Beletanye wākolomokele ke ani?

²² Mu 1588, Fidipa II wa Espanye wātuma byombo bitwa Alamada wa Espanye kukatamba Beletanye. Luno lunkunkwa-mulongo lwa byombo 130, lwāselele bantu 24000 ne kupita, lwātwelele mu Mukola wa Angeletele molwākashindilwe na bashidika ba pa lui ba Beletanye. Byombo byātetulwa na bimpumpu bya mwela wa pa Antalantike byādi bibyalwija munyuma. Kino kinkumenkume “ko kwādi kushetemuka kwa bukomo bwa bashidika ba pa lui, abo bwādi bwa Espanye ke bwa Angeletele,” mo mwānenene mulembi umo wa mānga. Mu myaka katwa ka 17, bene Holande bāloeja busunga bukatampe bwa pa mema bwa ntanda yonso. Inoko, Beletanye wātabuka buno bulopwe mwanda wa bilolo byandi byādi byenda nyeke bivudila’ko bobwa bukila bwa tulunga twa mema. Mu myaka katwa ka 18, bene Beletanye ne bene Franse bēlwa divita Kungala kwa Amerika ne India, kino kyāfikija ku kusamba Kipwano kya Paris mu 1763. Mulembi umo, William Willcox, wānene amba kino kipwano “kwādi’tu kwitabija mwimanino mupya wa Beletanye bu bo ke bulopwe bwatādila Bulaya mu matanda a kulampe na Bulaya.” Bukatampe bwa Beletanye bwāitabijibwe pa kupwa kushinda Napoleo wa mu Franse mu 1815 K.K. Nanshi “balopwe basatu” ‘bātyumwinwe’ na Beletanye i Espanye, Pays-Bas, ne Franse. (Danyele 7:24) Papo Beletanye wākolomoka, ke umbikalo wa ntanda mukatampe kupita malopwe onso ku kumuna matanda ne ku busunga. Bine, kalusengo “katyetye” kātama ke umbikalo wa ntanda!

23. Kalusengo katyetye ka kyelekejo kāikele ‘kumininina pano panshi ponsololo’ mu muswelo’ka?

²³ Mwikeulu wāsapwidile Danyele amba nyema wa buná, bulopwe bwa buná’bwa, ‘ukamininina pano panshi ponsololo.’ (Danyele 7:23) Ye mokyāfikidile ku polovenshi ya Loma yādi iyukene penepa bu Beletania. Mwenda mafuku, yāikala ke Umbikalo wa Beletanye ‘wāmininine ntanda yonsololo.’ Kyaba kimo, uno umbikalo wābikele pa kipindi kimo pa biná bya ntanda ne kwikala na mwikadi umo pa baná.

24. Mulembi umo wa mānga wānene bika pa kwishila kwādi kwishidile Umbikalo wa Beletanye?

²⁴ Umbikalo wa Loma wēshidile na imbikalo ya ntanda yābadikile, ne mulopwe welekejibwe na kalusengo “katyetye” nandi monka na monka, wādi ‘musansane na boba bābadikile’ba.’ (Danyele 7:24) Mulembi wa mānga H. G. Wells wānene byabine pa Umbikalo wa Beletanye, amba: “Kintu kya uno muswelo kyādi kekyamwekele kashā. ‘Bulopwe buvwikwe nsala’ bwa Malopwe a Beletanye Mekutyile Umbumo bwētwika ngikadilo yonso . . . Kekudipo kitango kankenge nansha muntu kamukaya wāivwanije biyampe Umbikalo wa Beletanye onso mutuntulu. Wādi kwityanga kwa kutama ne kungwija bintu pala pala kwishile na kintu kyo-kyonso kyādi kitelwa kumeso bu umbikalo na penepa.”

25. (a) I bika bibundile kalusengo katyetye ka kyelekejo mu kutama kwako kwa mfulo-mfulō? (b) Kalusengo “katyetye” kadi na “meso’nka bwa meso a muntu, ne kyakanwa kinena bintu bikatakata” mu buluji’ka?

²⁵ Kalusengo “katyetye” kekākadikilepo’nka pa Umbikalo wa Beletanye kete. Mu 1783, Beletanye wāpele bwanapabo matanda 13 a byandi bilolo mu Amerika. Mwenda mafuku États-Unis wa Amerika wēkūkila na Beletanye, wākolomoka tamba pa Divita II dya Ntanda, ke muzo utādīle pano pa ntanda ponso. Ne pano ukidi mwilunge bininge na Beletanye. Uno umbikalo umo pabidi wa ntanda wa Angeletele-Amerika ulupukile’ko ko ‘kalusengo kadi na meso.’ Bine, uno umbikalo wa ntanda ubandilanga ne kutala na budyumuku! ‘Wisamba bintu bikatakata,’ uludika bitango bivulevule bya ntanda, mwitūle bu kyakanwa kyabyo, ke “mupolofeto wa bubela” kadi.—Danyele 7:8, 11, 20; Kusokwelwa 16:13; 19:20.

KALUSENGO KATYETYE KALWA NA LEZA NE BAPANDULWE’MO BANDI

26. Mwikeulu wālaile bika bitala pa binenwa ne bilongwa bya lusengo lwa kyelekejo padi Yehova ne pa bengidi bandi?

²⁶ Danyele wāendelele na kulombola kimonwa kyandi amba: “Ebiya namona, lusengo lumo lonka’lwa lwatamba kulwa divita na bapandulwemo, kadi lwebanekenya.” (Danyele 7:21) Mwikeulu wa Leza wālaile pangala pa luno “lusengo,” ke uno mulopwe kadi, amba: “Ukesamba binenwa padi Mwine Mukatakata Mwine, ne kuzeja bapandulwe’mo ba Mwine Mukatakata Mwine; kabidi aye ukalanga kwalamuna bitatyi ne kijila kine; ino bikapebwa mu kuboko kwandi, kutūla’nka ne ku kitatyi, ne bitatyi, ne kipindi kya kitatyi.” (Danyele 7:25, NW) Kino kipindi kya bupolofeto kyāfikidile muswelo’ka ne mu mwaka’ka?

27. (a) “Bapandulwemo” bāpangilwepangilwe na kalusengo “katyetye” i bāni? (b) I muswelo’ka wākimbile lusengo lwa kyelekejo ‘kwalamuna bitatyi ne kijila kine’?

²⁷ “Bapandulwemo” bāpangilwepangilwe na kalusengo “katyetye”—Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika—i balondi ba Yesu bashingwe māni badi pano panshi. (Loma 1:7; 1 Petelo 2:9) Myaka mivule kumeso kwa Divita I dya Ntanda, bashele ku bano bashingwe māni bādyumwine patōkelela amba 1914 yo ikekala mvuyo ya “myaka ya baJentaila.” (Luka 21:24) I bimweke patōka amba, divita pa kushilula mu mwine mwaka’o, kalusengo “katyetye” kāikele kupumpunya kino kidyumu, mwanda kāendelele na kuzeja “bapandulwemo,” bashingwe māni. Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika wālwile’nka ne kulwa na bukomo bwabo bwa kulonga kyādi kisaka Leza kobadi (kitelwa ne bu “kijila”), amba myanda miyampe ya bulopwe isapulwe pano pa ntanda ponso na batumoni bandi. (Mateo 24:14) Mo mu uno muswelo mwākimbile kalusengo “katyetye” ‘kwalamuna bitatyi ne kijila kine.’

28. ‘Kitatyi, ne bitatyi, ne kipindi kya kitatyi’ i myaka inga?

²⁸ Mwikeulu wa Yehova i mutele kyaba kya bupolofeto kya ‘kitatyi, ne bitatyi, ne kipindi kya kitatyi.’ Akyo kine i kya mafuku anga? Bashintuludi ba Bible betabijanga divule amba uno muneneno ufunkila pa bitatyi bisatu ne kipindi, ko kunena amba i bungi bwa kitatyi kimo, bitatyi bibidi ne kipindi kya kitatyi. Nanshi bitatyi bisatu ne kipindi i myaka isatu ne kipindi, mwanda “bitatyi bisamba-bibidi” bya bulubi bwa Nebukaneza byāijije myaka isamba-ibidi.c (Danyele 4:16, 25) Mu bwalamuni bumo (An American Translation) mutangwa’mba: “Bikamutambikwa mu mwaka umo, myaka ibidi, ne kipindi kya mwaka.” Bwalamuni bwa James Moffatt bunena’mba: “Myaka isatu ne kipindi.” Kino kyaba kimo kyonka i kitelwe ne mu Kusokwelwa 11:2-7, munenwe amba batumoni ba Leza bādi banenwe kusapula bavwele nkolwa mu makweji 42, nansha bu mafuku 1260, kupwa kebepaibwa. Le kino kyaba kilampe kitelwa bu kitatyi kyādi kya kushilula ne kupwa mu mwaka’ka?

29. I kyaba’ka ne muswelo’ka wāshilwile myaka isatu ne kipindi ya bupolofeto?

²⁹ Ku bene Kidishitu bashingwe māni, Divita I dya Ntanda dyādi kitatyi kya matompo. Ku mfulo kwa 1914, bādi batengele kupangwapangwa. Ke-pantu kisonekwa kya mwaka kyobātongele bu kya mwaka wa 1915 kyādi kipangujo kya Yesu kyaāipangwile bandi bana-babwanga amba, “Le mubwanya kutomena mu kitomeno kyami, a?” Kyāselelwe mu Mateo 20:22, King James Version. Nanshi, kushilwila mu Kweji 12, 1914, kano kakisumpi ka batumoni kādi kasapula kavwele “nkolwa.”

30. Bene Kidishitu bashingwe māni bāzejibwe namani na Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika pa Divita I dya Ntanda?

³⁰ Divita pa kunana, bene Kidishitu bashingwe māni bāsusuka na kulondwalondwa kwādi kwenda kwilundila’ko. Bamo bākutwa. Bakwabo, kifwa Frank Platt mu Angeletele ne Robert Clegg mu Kanada, bāmweshibwa malwa na balupusa bambulwa kafuku. Mu mafuku 12 Kweji 2, 1918, Bulolo bwa Beletanye mu Kanada bwākankaja volime ya busamba-bubidi ya dibuku Studies in the Scriptures (Bwifundi bwa Bisonekwa) dyādi dikilupulwalupulwa na mutwe wa mwanda unena amba The Finished Mystery (Kifibwe Kibafikidila), pamo ne matrakte anena amba The Bible Students Monthly (Befundi ba Bible Kweji ne Kweji). Kweji ulonda’po, Kidye kya mu États-Unis kyākankaja kwabanibwa kwa volime ya busamba-bubidi. Byāfula namani? Bine, mobo asantaulwa, mabuku ayatwa, ne batōtyi ba Yehova bakwatwa!

31. I mu mwaka’ka mwāfudile ‘kitatyi, ne bitatyi, ne kipindi kya kitatyi,’ ne wāfudile muswelo’ka?

³¹ Kuzejibwa kwa bashingwe māni ba Leza kwānanine mu mafuku 21 Kweji 6, 1918, pobātyibīle Joseph Rutherford, mwimaniji wa Watch Tower Bible and Tract Society, ne bengidi nandi nsambu ya kukutwa buloko myaka mivule mwanda ke mwanda. Kalusengo “katyetye” pa kusaka ‘kwalamuna bitatyi ne kijila,’ kāipaila panshi mwingilo wa busapudi bulongololwe. (Kusokwelwa 11:7) ‘Kitatyi, ne bitatyi, ne kipindi kya kitatyi’ byāfula mu Kweji 6, 1918, pamo’nka na mobyālailwe.

32. I kika kinenenwa amba “bapandulwemo” kebākubijibwepo na kalusengo “katyetye”?

³² Ino “bapandulwemo” kebākubijibwepo na kuzejibwa kwabo na kalusengo “katyetye.” Kupwa kwa kyaba kityetye kya kubulwa kwingila, bene Kidishitu bashingwe māni bājokēle ku būmi, bāshilula kwingila monka, enka na mwānenene bupolofeto bwa mu dibuku dya Kusokwelwa. (Kusokwelwa 11:11-13) Mu mafuku 26 Kweji 3, 1919, mwimaniji wa Watch Tower Bible and Tract Society ne bengidi nandi bākutululwa mu buloko, mwenda mafuku, bāsubulwa bubela bonso bobātwikilwe. Kinondanonda na ponka’pa, bashele’ko bashingwe māni bāshilula kulongolola dikwabo mwingilo. Lelo i bika byādi bitengele kalusengo “katyetye”?

KAFULAMOBA WATŪLA’KO KIDYE

33. (a) Kafulamoba i ani? (b) I ‘mikanda’ka yāpūtwilwe’ mu Kidye kya mūlu?

³³ Danyele pa kupwa kulombola mwikadile banyema baná, waleka kutala nyema wa buná, wakupwila meso andi mūlu. Wamone Kafulamoba ushikete pa lupona lwandi lwa ntumbo bu Mutyibi. Uno Kafulamoba ke ungipo, i Yehova Leza. (Mitōto 90:2) Akyo Kidye kya mūlu kipwa kutūlwa’ko, Danyele wamone ‘mikanda ipūtulwa.’ (Danyele 7:9, 10) Yehova i muyuke mānga yonso ya muzo wa muntu pamo bwa ayo isonekelwe mu mukanda, mwanda aye wādi’ko tamba kalā ka nyeke. Utalanga banyema bonso baná ba kyelekejo, ubwanya kwibatyibila butyibi mungya buyuki bwandi bwakubulwa umubepela.

34, 35. I bika bikafikila kalusengo “katyetye” ne imbikalo mikwabo ya bunyema?

³⁴ Danyele ukinena’mba: “Nabandila pa kyokya kitatyi’kya, mwanda wa diwi dya binenwa bikatampe byādi bisamba lusengo’lwa; nabandila poso’nka nyema’wa ne byaipaibwa, ne mubidi waonakanibwa, kadi wapebwa kusōkwa na mudilo. Ino pa mwanda wa banyema bashelesheleko, bufumu bwabo bwalēpejibwa pa mwaka umo ne [kitatyi].” (Danyele 7:11, 12) Mwikeulu walombola Danyele amba: “Ino’nka kidye kikabungwa, kabidi bakafundula bufumu bwandi, kukubija ne kōnakanya’bo, ne kumfulo kwine.”—Danyele 7:26.

³⁵ Mungya lubila lwa Yehova Leza, Mutyibi Mukatampe, lusengo lwādi lutuka Leza mutonko koku luzeja “bapandulwemo” bandi lukatyibilwa butyibi bumo bonka bwātyibīlwe Umbikalo wa Loma wāpangilepangile bene Kidishitu babajinji. Kubikala kwalo kekukendelelapo. Ne kwa “balopwe” belekejibwe na masengo adi munshi ālupukile ku Umbikalo wa Loma kwine. Lelo mabikavu ātambile ku imbikalo yābadikile idingakene na banyema nao? Eyo, mungya bupolofeto, būmi bwao bwālepejibwe ‘pa mwaka umo ne kitatyi.’ Myaba yao ikidi na bantu kufika ne ku dyalelo dino. Kifwa Irake, i mwaba wādi wa Babiloni wa kala. Peleshia (Iran) ne Ngidiki bakidi’ko ne dyalelo. Matanda asheleshele ku ino imbikalo ya ntanda abadilwa mu Kitango kya Bumo bwa Mizo. Ano malopwe nao akakuba pakonakanibwa lonso umbikalo wa ntanda wa mfulo. Imbikalo yonso ya bantu ikatukila lonsololo ku “divita dya difuku dikatakata dya Leza” Mwinē Bukomo Bonso. (Kusokwelwa 16:14, 16) Ino, le i ani ukaludika ino ntanda?

BULUDIKI BOLOKE BWA NYEKE ABU BWIYA!

36, 37. (a) Uno mwine “wifwene’nka na mwana muntu” i ani, ne i kitatyi’ka ne i kika kine kyaāidile mu Kidye kya mūlu? (b) Lelo i kika kyāshimikilwe mu 1914 K.K.?

³⁶ “Namona mu bimonwa bya bufuku, ino talapo,” ye Danyele wāelele’mo lwanji. “Pa makumbi a mūlu paiya umo wifwene’nka na mwana muntu, nandi wafika kudi Kafulamoba, penepo bamufwenya kumeso andi.” (Danyele 7:13) Yesu Kidishitu paādi pano panshi, wētelele bu “Mwanā muntu,” mwanda wa kulombola bubutule bwabutulwa na muzo wa muntu. (Mateo 16:13; 25:31) Wānena ba mu Sanhedrini, kidye kikatampe kya Bayuda, amba: “Dingi dikwabo mukamona Mwanā muntu ushikete pa lundyo lwa kilobo pa kwiya mu makumbi a mūlu.” (Mateo 26:64) Nanshi mu kimonwa kya Danyele, yewa wādi wīya, pambulwa kumonwa na bantu, wāfika ne kufika kudi Yehova Leza, i Yesu Kidishitu musanguke, muvwikwe ntumbo. Lelo i kitatyi’ka kyaāile?

³⁷ Leza i musambe kipwano na Yesu Kidishitu kya Bulopwe, monka mwaāsambile’kyo na Mulopwe Davida. (2 Samwele 7:11-16; Luka 22:28-30) “Myaka ya baJentaila” pa kupwa mu 1914 K.K., Yesu Kidishitu, mpyana wa bulopwe bwa Davida, wābikikwa Bulopwe na bubinga. Bupolofeto bwa Danyele butangwa’mba: “Penepa kadi kwamupebwa bufumu, ne ntumbo, ne bulopwe, amba bantu bonsololo, ne mizo, ne ndimi, bakamwingidile; bufumu bwandi i bufumu bwa kulādilamo nyeke, kebukapitepo, ne bulopwe bwandi i bwampikwa kukōnakanibwa.” (Danyele 7:14) Nanshi Bulopwe bwa Meshiasa bwāshimikilwe mūlu mu 1914. Inoko, kubikala kuno i kupebwe ne bantu bakwabo.

38, 39. I bāni bakapebwa bubikadi bwa nyeke bwa ntanda?

³⁸ Mwikeulu wānene amba: “Bapandulwemo ba Mwine Mukatakata Mwine bakatambula bulopwe.” (Danyele 7:18, 22, 27) Yesu Kidishitu ye mfumu mwine ukola. (Bilongwa 3:14; 4:27, 30) “Bapandulwemo” bakwabo bakabikala nandi i bene Kidishitu 144000 ba kikōkeji bashingwe māni, bampyana bakapyana Bulopwe pamo na Kidishitu. (Loma 1:7; 8:17; 2 Tesalonika 1:5; 1 Petelo 2:9) Basangulwanga mu lufu bu mishipiditu keifu mwa kukabikadila na Kidishitu pa Lūlu lwa Ziona wa mūlu. (Kusokwelwa 2:10; 14:1; 20:6) Nanshi Kidishitu Yesu ne bene Kidishitu bashingwe māni basangulwe bo bakabikala ino ntanda ya bantu.

³⁹ Mwikeulu wa Leza wēsambīle pa kubikala kwa Mwanā muntu ne “bapandulwemo” basangulwe amba: “Bulopwe ne bufumu ne [b]ukatampe bwa malopwe, munshi mwa mūlu monsomonso, bikapebwa ku bantu ba ku bapandulwemo ba Mwine Mukatakata Mwine; bwandi bulopwe i bulopwe bwa kulādilamo nyeke ne nyeke, ne mafumu onsololo akamwingidila ne kumukōkela.” (Danyele 7:27) Bine, bantu ba kikōkeji bakeselwa madyese a kashā mu buno Bulopwe!

40. I muswelo’ka otukokeja kumwena biyampe mu kuta mutyima ku kilotwa ne bimonwa bya Danyele?

⁴⁰ Danyele kādipo uyukile mukekadila kufikidila kwa kashā kwa byonso byobāmulombwele mu bimonwa kudi Leza. Wānena’mba: “Pene pano’pa po pamfulo ya mwanda’wa. Ino ami Danyele nami mifwatakanyo yami yamvutakanya byamwiko’tu, ne kilungi kyami kyaalamunwa mwami; ino nalama mwanda umutyima wami.” (Danyele 7:28) Ino batwe tudi mu kitatyi kyotukokeja kwivwanija kufikidila kwa byāmwene Danyele. Kuta mutyima ku buno bupolofeto kukaningisha lwitabijo lwetu ne kukomeja kikulupiji kyetu kyotukulupile amba Mulopwe Meshiasa wa Yehova ye ukabikala ino ntanda.

[Kunshi kwa dyani]

LE UBAJINGULULA BIKA?

• Umo ne umo mu ‘banyema baná bakatakata babuka pa kalunga ka mema’ welekeja bika?

• I bika bibundile kalusengo “katyetye”?

• I muswelo’ka wāzejibwe “bapandulwemo” na kalusengo katyetye ka kyelekejo mu kitatyi kya Divita I dya Ntanda?

• I bika bikafikila kalusengo katyetye ka kyelekejo ne imbikalo mikwabo ya bunyema?

• I kamweno’ka kowamwena mu kuta mutyima ku kilotwa ne bimonwa bya Danyele bitala pa “banyema baná bakatakata”?

[Kapango/Bifwatulo pa paje 149-152]

MULOPWE WA LULEKELO

MULEMBI umo Mungidiki wa mu myaka katwa ka butano K.K.K. wāmutelele bu mulopwe wa lulekelo, mufikile pa ludingo lusakwa. Mu Bible, utelwa bu “mushingwe māni” wa Leza ne bu “kyoni kikobola” kitamba “dya kutunduka.” (Isaya 45:1; 46:11) Uno mulopwe wisambilwa pano i Shilusa Mukatampe, wa Peleshia.

Kutumba kwa Shilusa kwāshilwile kubwipi kwa mu 560/559 K.K.K. paāpingakenine shandi Kambize I pa lupona lwa mu Anshane, kibundi nansha bulolo bwa Peleshia wa kala. Anshane wādi munshi mwa bulopwe bwa Ashityajeshi, Mulopwe wa Mede. Shilusa pa kutombokela buludiki bwa bene Mede, wātambula bushindañani bwa lubilo na bashidika ba Ashityajeshi bāketwele kwadi. Papo bene Mede bākōkela Shilusa. Ponka’po bene Mede ne bene Peleshia bēlunga pamo mu malwi munshi mwa bwendeji bwandi. Penepo kwābutuka bulopwe bwa Mede-Peleshia bwātandabukile mwenda mafuku tamba ku Dijiba dya Ejé kutūla ne ku Munonga wa Indus.—Tala pa kalata.

Shilusa pa kwikala na bibumbo bya bene Mede ne bya bene Peleshia pamo, wāendele dibajinji kukatalaja katanda kādi’mo kavutakanya—ka kushika kwa Mede, kwādi kufwila Kelesusa Mulopwe wa Lidya kutandabula bulopwe bwandi mu mwaba wa bene Mede. Shilusa wākafika’nka ne ku mukalo wa kutunduka kwa Umbikalo wa Lidya mu Azia Minele, wātyumuna Kelesusa, wākwatyidila Saledise, mwipata mwandi. Papo Shilusa wānekenya bibundi byonso bya Ionia, wālamika ne Azia Minele yense ku umbikalo wa Mede-Peleshia. Tamba penepa wāikala ke kinkwa mwine mukata wa bulopwe bwa Babiloni ne Nabonide mulopwe wabo.

Ebiya Shilusa wāteakanya divita dya kukatamba Babiloni nkomonkomo. Tamba penepa, wāshilula kubadilwa mu ba kufikidija bupolofeto bwa Bible. Yehova wātelele dijina dya Shilusa kupityila kudi mupolofeto Isaya myaka tutwa tubidi kunyuma bu mulopwe ukashinda Babiloni ne kunyongolola Bayuda mu bupika. Nanshi Shilusa wābadikile kala kutongwa, o mwanda Bisonekwa bimutela bu “mushingwe māni” wa Yehova.—Isaya 44:26-28.

Pāile Shilusa kutamba Babiloni mu 539 K.K.K., wātene kijika kikomo mpata. Kibundi kyādi kimweka bu kekikwatyikapo, mwanda kyādi kijokolokelwe na mpembwe mipuñame ne na lubungo lulampe kadi lukatampe kokwa ne kuno lwa munonga wa Ufalete. Ku lubungo lwa munonga wa Ufalete wādi upita mu Babiloni, kwādi mpembwe milampe bwa lūlu ne binjilo’ko bipuñame bya mukuba. Lelo Shilusa wādi wa kubwanya namani kukwata Babiloni?

Myaka katwa ne kupita kunyuma, Yehova wālaile amba kukekalanga ‘mulanga pa mema andi,’ wānena ne kunena amba “akomijibwa.” (Yelemia 50:38) Shilusa wākupwila mema a Munonga wa Ufalete pafula, ku makilometele matyetye dya kungala kwa Babiloni, monka mwālombwedile bupolofeto. Penepo bashidika bandi bātoba mu kyalo kya munonga, bākanda pa mukandijo utwala ku mpembwe, bātwela bipēla byonka mu kibundi, mwanda binjilo bya mukuba byāshilwe pululu. Uno muludiki wātambile “dya kutunduka”—kutambanga dyuba—wākwata Babiloni kimakasa mu bufuku bumo bonka, pamo’nka bwa “kyoni kikobola” kibotokela kikwatwa kyakyo!

Ku Bayuda bādi mu Babiloni, bushindañani bwa Shilusa kwādi kunyongololwa mu bupika kwādi kutengelwe myaka mivule, kadi yo yādi mfulo ya myaka 70 ya masala a ntanda yabo. Bine, bāsangele mpata pa kwivwana lubila lwa Shilusa lwibapa lupusa lwa kujokela mu Yelusalema kukobakulula tempelo! Shilusa wēbajokeleja ne bipungwa bilēme bya mu tempelo byādi mu Babiloni byātutyile Nebukaneza, wāleta ne lupusa lwa bulopwe lwa kuseleja mityi ya Lebanona, kupwa wāsoñanya amba bibīko bya mu njibo ya mulopwe bingidijibwe ku lūbako.—Ezela 1:1-11; 6:3-5.

Mu bintu bivule, Shilusa wādi na bunwa buyampe bwa kukwasha bantu ne kulekela boba baādi ushinda. Padi wādi na uno mwikadilo mwanda wa mutōtelo wandi. Mobimwekela, Shilusa wādi ulonda bufundiji bwa mupolofeto mwine Peleshia Zoroastre bwa kutōta Ahura Mazda—leza obādi bafwatakenya amba ye umpangi wa bintu byonso biyampe. Farhang Mehr usonekele mu dibuku dyandi (The Zoroastrian Tradition) amba: “Zoroastre wādi ulombola amba Leza ye bubwaninine mu mwikadilo. Usapwila bantu amba Ahura Mazda kalubulangapo kinongo, i moloke, o mwanda kafwaninwepo kutyinwa, i wa kuswibwa.” Padi kwitabija mudi leza wa mwikadilo muyampe kadi moloke ko kwāshintyile mwikadilo wa Shilusa, kwāmukankamika ekale muntu mutūkanye, wanibwa.

Inoko uno mulopwe wādi ushikilwe lupepo lwa mu Babiloni. Kyanga kya bushipo kipitepite kyādi’mo kekyādipo kimushikatyija’mo. O mwanda Babiloni, nansha byaāshele bu kibikelo kya mulopwe wa umbikalo, ne bu kité kya butōtyi ne bibidiji bya kishi, divule wādi bu mwandi mwipata enka shi ke pa mashika. Kunena kuyampe, Shilusa wāpwile’tu kushinda Babiloni, wājokela bukidi mu Akemeta, mwipata mwandi mwa bushipo, munshi mwa Lūlu lwa Alwande, pa mametele 1 900 na mbeyabeya ya mema a dijiba. Mwine’mwa shamo, bitatyi bya mashika na muneñenya wa kakyanga ka bushipo byo byandi byaādi uswele mpata. Shilusa wāubakile ne ndaku ya dyangi mu Pasalangade (kubwipi na Peleshiapodi), mwādi mwipata mwandi mwa kala, ku makilometele 650 mu bwikike bwa kunshi ne kutunduka kwa Akemeta. Ku ino njibo ko kwandi kwaādi wiya ukōkolokwa.

Bine, Shilusa wāshile katelelo kashele kamuvulukilwa’po bu mulopwe kilobo mushindañani, aye kadi wa lulekelo. Myaka 30 ya kubikala kwandi yāpwile pa kufwa’ye mu 530 K.K.K. aye mu lwendo lwa bulwi. Wandi mwana Kambize II wāmupingakena pa lupona lwa bene Peleshia.

LE UBAJINGULULA BIKA?

• I muswelo’ka wāikele Shilusa wa Peleshia bu “mushingwe māni” wa Yehova?

• I mingilo’ka ya mvubu yāingidilwe bantu ba Yehova na Shilusa?

• Shilusa wādi wikala namani na bantu baādi unekenya?

[Kalata]

(Pa kuyukila’ko bikwabo, tala dibuku)

UMBIKALO WA MEDE-PELESHIA

MASEDONYA

Memfise

EDIPITO

EFIOPYA

Yelusalema

Babiloni

Akemeta

Susa

Peleshiapodi

INDIA

[Kifwatulo]

Kibundu kya Shilusa, mu Pasalangade

[Kifwatulo]

Kisongwa pa ndaku ya Shilusa mu Pasalangade

[Kapango/Bifwatulo pa paje 153-161]

MULOPWE NKASAMPE WANEKENYA NTANDA

KUBWIPI kwa myaka 2300 kunyuma, mudyavita wa nywene ityiluluka, wa myaka 20 wāimene pa lubungo lwa Kalunga ka Mema ka Meditelanea. Ubambīle meso andi sō pa kibundi kidi pa kisanga ku kintu kya kilometele umo. Pa kupelelwa’ye kutwela mu kibundi’mwa, wāfitwa, wāsumininwa kukekitamba divita. Nkuku yandi ya bulwi yādi nkuku’ka? Yādi ya kūbaka umbunda kufika ne pa kisanga ne kungwija bashidika bandi ba kwiya kutamba kino kibundi. Lūbako lwa umbunda lwāshilwididila.

Ino musapu wātambile kudi mulopwe mukatampe wa Umbikalo wa Peleshia wāimika mudyavita nkasampe. Mulopwe wa Peleshia, na kipyupyu kya kukimba kumvwañana, wālaya kuleta bya mamfukumfuku bya kashā: talenta 10 000 ya nsahabu (kintu kya midiyala ibidi ya madolala ne bya pangala mungya lupeto lwa dyalelo), bya kusongeja umo wa mu bandi bana bana-bakaji, ne kubikala pa kipindi kyonso kituntulu kya kushika kwa umbikalo wa Peleshia. Byonso bino wāleta’byo mwanda wa bamwalwije kisaka kyandi kyobākwete kudi mudyavita.

Papo Alekizandele III wa Masedonya ye wādi Kalala wādi wa kunena kya mfulo kya kwitabija nansha kupela. Le wādi wa kwitabija bino bya mamfukumfuku? “Kyādi kitatyi kikomo mu yoya ntanda ya kala,” mo munenena Ulrich Wilcken, mulembi wa mānga. “Byonso byālupukile ku butyibi bwandi, binebine, byāendelele mu bula bwa Myaka ya pa Bukata kufika ne ku dyalelo dino, Kutunduka ne Kushika kwine.” Kumeso kwa kubandaula malondololo a Alekizandele, tutalei bidi binkumenkume byāfikije myanda ku kino kitatyi kikomo.

KUFUNDIJA MUSHINDAÑANI

Alekizandele wābutwidilwe mu Pela, mu Masedonya, mu 356 K.K.K. Shandi wādi Mulopwe Fidipa II, inandi wādi Olempiasa. Inandi ye wāmufundije amba balopwe ba Masedonya bātambile kudi Helekyule, mwanā Zeuse leza wa Bangidiki. Mungya Olempiasa, nkambulula wa Alekizandele i Ashile, kalala ka mavita katumbile mu bilembwa bya kusāsula bya Homele bitelwa bu Iliade. Nkasampe Alekizandele pa kufundijibwa uno muswelo na bambutwile bandi mwa kutambwila bushindañani ne ntumbo ya bu mulopwe, wāsūla kulonda bintu bikwabo. Kifwa, pobāmwipangwile shi uswile kunyema lubilo mu Makayo a Olempike, wālondolwele amba ubwanya kunyema shi enka i lubilo lwa kunyema na balopwe. Wādi ufwila kulonga bintu bikatakata kupita byālongele shandi ne kumwena’mo ntumbo.

Alekizandele pa kubwanya myaka 13, wāfundijibwa na Aristote, filozofe Mungidiki, wāmufikije ku kutamija kyaka kya kuswa filozofi, bundapi, ne sianse. Inoko muswelo wātengelwe mulangilo wa Alekizandele na filozofi ya Aristote ushele wipatanwa ne dyalelo. “I kyendele’mo kunena amba bintu byobādi balanga muswelo umo i bibala-binga’tu,” mo mwanene Bertrand Russell, filozofe wa mu myaka katwa ka 20. “Politike ya Aristote yādi ya kumona Ngidiki bu kibundi kya kibikelo kyenda kisadika.” Mulangwe wa kwikala na umbikalo ukadikīle mu kabundi katyetye ka kibikelo kewādipo mwa kusangeja uno mwanā mulopwe wādi wilangila bikatakata bya kwabila kushimika umbikalo mukatampe. Kadi Alekizandele kādipo usangela mulangwe wa Aristote wa kumuna bupika boba ke Bangidikipo, mwanda wādi ulanga kutūla’ko umbikalo wa ntundubuko, upwene’mo bashindañani ne bashindwa.

Inoko kekudipo kitatanwa, Aristote ye wātamije kyaka kya kutanga ne kwifunda kya Alekizandele. Alekizandele wādi nyeke musanswe kutanga mu būmi bwandi bonso, nakampata wādi mwitobwe bilembwa bya Homele. Bavule banenanga amba wākwete pa mutwe Iliade yense mutuntulu—milongo 15 693 yonso ya bisāsulwa.

Kufundijibwa na Aristote kwākalakanibwe, kwāfula mu 340 K.K.K. pājokēle mwanā mulopwe wa myaka 16 mu Pela kukabikala pa Masedonya mwanda wa shandi wādi patupu’ye. Mpyana wa bulopwe kāijijepo, wēyukanya na kushindañana mu mavita. Kintu kyāsangeje Fidipa i kampeja-bukidi kātyumwine nako Alekizandele bantomboki ba kabila ka Maedi bene Talase, wākwata kibundi kyabo kya kibikelo na mu kukopa kwa diso, wāinika ne kifuko’kya pa dijina dyandi bu Alekizandelopodi.

UKYENDELELA NA BUSHINDAÑANI

Kwipaibwa kwa Fidipa mu 336 K.K.K. ko kwāfikije Alekizandele, papo na myaka 20, ku kupyana lupona lwa Masedonya. Aye pa kutwela mu Azia mu Heleshiponte (utelwa dyalelo bu Daladanele) ku ngalwilo kwa Kweji wa Butano, 334, K.K.K., wāshilula kwenda kushindañana na kabumbo katyetye ako’ko kakomo ka bashidika 30 000 ba lwa nshi ne 5 000 ba pa tubalwe. Kutentekela’po basendwe, batadi ba ntanda, bōbaki, bafundi ba sianse ne balembi ba mānga bādi benda batwala kibumbo kyandi kya balwi.

Pa Munonga wa Ngalanikusa, mu bwikike bwa kungala ne kushika kwa difinko dya Azia Minele (ditelwa dyalelo bu Tirki), Alekizandele wātyumuna bulwi bubajinji bwaālwile na bene Peleshia. Mu bonka buyo’bwa, wānekenya kushika kwa Azia Minele. Ku dikumbi dya mwaka wālondele’po, wālwa bulwi bwandi bwa bubidi bwa ufwile wafwa na bene Peleshia pa Isusa, mu difinko dya bwikike bwa kunshi ne kutunduka kwa Azia Minele. Dadiusa III, Mulopwe mukatampe wa bene Peleshia, wāiya kutamba Alekizandele na kibumbo kya bantu kubwipi kwa tununu tutwa tutano. Dadiusa byaādi mwikulupile bipitepite, wāsela ne inandi, ne wandi mukaji, ne ba kisaka bakwabo amba bakemwene bushindañani bwa kashā. Ino bene Peleshia kebādipo beteakenye ku kubozokelwa nansha ku kutambwa nabya na lupaka lwādi na bene Masedonya. Bashidika ba Alekizandele bātyumuna kibumbo kya bene Peleshia byamalwa, Dadiusa wānyema, wāshiya kisaka kyandi kikwatwe na Alekizandele.

Alekizandele wāleka kulonda bene Peleshia banyema lubilo, kaenda dya kunshi ku Mukunkujo wa Meditelanea, wenda ukwata byabu bya byombo bya bulwi bya bene Peleshia. Ino kibundi kya pa kisanga kya Tyila kyākoma kukwata. Alekizandele wātyipa amba’nka kushinda’kyo, wāshilula kwikitekela kasāla kāijije myeji isamba-ibidi. Mu bula bwa kano kasāla, kwāiya bya mamfukumfuku bya Dadiusa bya kukimba kipwano bitelelwe kūlu’ku. Byādi bintu bisaka meso mpata, o mwanda byāfikije ne Palamenio mudingidi mukulupilwe wa Alekizandele ku kunena’mba: ‘Shi nadi Alekizandele, longa naitabija.’ Ino mudyavita nkasampe nandi kishima-tentu amba: ‘Ne ami nami, shi nadi Palamenio, longa naitabija.’ Alekizandele wāpela kumvwañana, wāendelela na kutekela kasāla yewa mwadi wādi wiala pa dijiba, wāmutūta mu Kweji 7, 332 K.K.K.

Alekizandele wāleka konakanya Yelusalema wētwele kwadi, wāika dya kunshi kukashinda Ngaza. Edipito, wādi ke mupungile kubikalwa na Peleshia, wāmutundaila bu munyongolodi. Pa Memfise, wāela kitapwa kudi ñombe Apisi, papo wāsangaja babitobo bene Edipito. Wāshimika ne kibundi kya Alekesandala, kyātumbile pamo bwa Atene bu kité kya bufundiji, kishele kitelwa ne dyalelo pa dijina dyandi.

Kupwa Alekizandele wāvundamukila dya mu bwikike bwa kungala ne kutunduka, wātyibulula Paleshitina, kaenda dya ku Munonga wa Tigele. Mu mwaka wa 331 K.K.K., wākatamba bene Peleshia bulwi bukatampe bwa busatu ku Gaugamela, kubwipi na kulēle masala a Nineva. Kwine’ko, balumyana 47 000 ba Alekizandele bānekenya kibumbo kyālongolwelwe dipya kya bashidika bene Peleshia bādi basenselela ku 250 000! Dadiusa wānyema, mwenda mafuku, wāipaibwa’nka na bandi bantu.

Alekizandele pa kukankamikwa na bushindañani, wāalamukila dya kunshi, wākakwata’ko Babiloni, mwipata mwa Peleshia mu buyo. Wākwata ne Susa ne Peleshiapodi, namo monso mubidi ke mwipata, wāsela bupeta bwa ntanda ne miseke bwa bene Peleshia, wāsoka ne ndaku mikatampe ya Zelekishishi. Ku mfulo, Akemeta (Ekibatane) mwipata wāpona mu andi makasa. Mwenda mafuku, uno mushindañani upēlakana wānekenya bifuko byonso byāsheleshele bya bene Peleshia, wālunguluka kulampe dya kutunduka, ku Munonga wa Indus, udi mu Pakista wa dyalelo.

Alekizandele pa kwabuka munonga wa Indus, mu mwaba udi ku mukalo na Takishila polovenshi ya Peleshia, wāsambakana Polusa, walwana mukomo, mulopwe wa India. Alekizandele wālwa nandi mu Kweji 6, 326 K.K.K. bulwi bwandi bukatampe bwa buná, bwine bwa mfulo. Kibumbo kya Polusa kyādi na basola 35 000 ne banzovu 200 bādi bazakaja tubalwe twa bene Masedonya. Bobwa bulwi bwādi bwa ufwile wafwa ne mashi nkusa nkusa, ino bashidika ba Alekizandele bānekenya. Polusa wāketwala aye mwine, ke wandi wa kumukūkila.

Kintu kya myaka mwanda pa kupita’po tamba kasha kibumbo kya bene Masedonya kitwela mu Azia, basola bāpungila, bāshikwa kwa bene. Kebabila kukajokela mwabo, na bukōke bwa bulwi bwa ufwile wafwa bobālwile na Polusa. Alekizandele wāitabija bende nansha byaādi upela dibajinji. Enka namino, Ngidiki wāikala ke umbikalo wa ntanda. Mabundi a Ngidiki pa kushimikwa’o mu matanda onso ādi ashindwa, ludimi ne bisela bya Ngidiki byāsambakana monso.

MWANA-MULUME MWIKINGE NGABO

Kintu kikatampe kyādi kilamine kibumbo kya bene Masedonya umbumo mu myaka yonso ya bushindañani i bumuntu bwa Alekizandele. Shi divita dibapu, Alekizandele wādi na kibidiji kya kukapempula basola batapilwe, ubandaula bilonda byabo, wibanya bya bwana-bulume byobalongele, webapala ne mpalo ya mungya byobalongele. Ebiya boba bafwile mu bulwi, Alekizandele wādi wibajika na ntumbo. Bambutwile ne bana ba bafwile’ba bādi batyibwa kusonka musonko ne mingilo yonso ya kitungo. Bādi shi abapu kulwa malwi namino, Alekizandele wātūla’ko mazua ne makayo a kwitaka mwanda wa kwipwija mukose. Difuku dimo, wāpele bana-balume bādi bakisongasonga konje wa kukashikata na babo bakaji mu Masedonya mu buyo. Bilongwa bya uno muswelo byādi bilengeja bantu bandi bamusanswe ne kumutendela.

Plutarch, Mungidiki mulembi wa myanda ya būmi bwa bantu usonekele pa mwanda utala kwisonga kwa Alekizandele na Lokizana Mwanā Mulopwe wa Bakitidia, amba: “Bine bobwa bo bwādi buswe, inoko bwādi bumweka ne bu ntwelelo ya kukimba pa kufikijija kitungo kingi kyaādi witungīle. Mwanda bwāsangeje bantu baānekenye pa kutonga’ye mukaji umbukata mwabo, bāmusanswa mpata, pa kumumona aye muntu mutūkanye kupita bana-balume bonso, mupīlwe na bukena nabya, inoko wēfula, kufika ne pobāmupele mukaji mu biyampe, bya bulēme.”

Alekizandele wādi kadi ulēmekele masongi a bakwabo. Kifwa, nansha byākwetwe mukaja Mulopwe Dadiusa bu musungi, aye wālongele buninge bāmulela bya bulēme. Ne pa kwivwana amba basola babidi bene Masedonya abasake bakaji ba bene napo mo monka, wāsoñenye amba shi i bapye mambo, nankyo bepaibwe.

Alekizandele wādi mutōtyi musumininwe byabinebine pamo’nka bwa inandi Olempiasa. Wādi wela bitapwa kumeso ne kunyuma kwa bulwi, wenda ku bambuki ba kumushintulwila miloto kamukaya. Wākabukilwe kadi ne na bwana-vidye wa Amona mu Libi. Mu Babiloni namo monka na monka, wādi ulonda mishole ya bene Kaladea ya pa kwela bitapwa, nakampata kudi Bela (Maladuke), leza wa bene Babiloni.

Eyo, Alekizandele wādi shandi udya pa ndīlo, ino mwenda mafuku wāikala na mutomeno-mpata. Wādi shi wakwata kitomeno kya vinyu namino, wisamba enka poso bya mu kanwa byapwa, wianya’nka kwianya bikatakata byalongele. Kimo kya mu bilongwa bibi byamwiko byaālongele i kwipaya kwaāipaile mulunda nandi Keleitusa na mpumpu ya nkolwa. Ino Alekizandele wētopekele bikata, wāshikilwa mu butanda mafuku asatu matuntulu, kutupu kudya, nansha kutoma. Ku mfulo balunda nandi bāiya kumusenga, ko kudya wādya.

Myaka pa kupita’po, kufwila kutumba kwādi kusaka Alekizandele kwāsokwela mikadila ingi imbi patōka. Wāshilula kwitabija myanda ya buvubavuba, wāanza kupānina mfuto ku nshikani. Kifwa, pobāmulombwele amba ne Filotase nandi ubadilwa mu bāmukutyile kitumba kya kumwipaya, wāmwipaije, wātentekela’po ne shandi Palamenio, mudingidi wandi waādi wikulupile.

KUSHINDWA KWA ALEKIZANDELE

Alekizandele wāpwile’tu kujoka ku Babiloni, wāponena mu misongo ya malaria, yakābelukilepo nansha dimo. Mu mafuku 13 Kweji 6, 323 K.K.K., Alekizandele, aye papo na myaka 32 ne myeji 8 kete, wānekena kudi walwana ulenga nzuba byamwiko, ke lufu kadi.

Wāfwa monka mwānenene’kyo ba tunangu bamo bene India amba: “Leka! Leka! Leka! A Mulopwe Alekizandele, muntu yense udi na kamulenda ka nshi enka pamo bwa kano kotwimene’po; nobe wi muntu pamo’nka bwa bantu bonso, eyo le kadi, poso’nka byodi keyekeye, kilobo, wileleka’tu ntanda-bene ubashiye kobe ne bula, koenda wimwesha malwa, umwesha’o ne bakwenu. Bine, nobe ufwa’nka kesha, ukashala’nka na kamulenda ka nshi ka kukujīka’mo kete.”

LE UBAJINGULULA BIKA?

• Lelo Alekizandele Mukatampe wātamine namani?

• I lwendo’ka lwāshilwile kwenda Alekizandele kinondanonda na kupyana lupona lwa Masedonya?

• Lombola mashindañani amoamo a Alekizandele.

• I bika byotukokeja kunena pa bumuntu bwa Alekizandele?

[Kalata]

(Pa kuyukila’ko bikwabo, tala dibuku)

MASHINDAÑANI A ALEKIZANDELE

MASEDONYA

EDIPITO

Babiloni

Munonga wa Indus

[Kifwatulo]

Alekizandele

[Kifwatulo]

Aristote ne Alekizandele mufundi wandi

[Kifwatulo pa dyani dituntulu]

[Kifwatulo]

Mindayi inenwa bu ilombola mwādi mwikadile Alekizandele Mukatampe

[Kapango/Bifwatulo pa paje 162, 163]

BULOPWE BUKATAMPE BUBAKALAÑANIBWA

BIBLE wālaile kala kutyumunwa ne kukalañanibwa kwa bulopwe bwa Alekizandele Mukatampe, ino “pampikwa kwalukila ku lwandi lukunwa.” (Danyele 11:3, 4, BB) Mo monka mobyāikadile, mu myaka 14 kupwa kwa lufu lwa mu kitulumukila lwa Alekizandele mu 323 K.K.K., wandi mwana wa kwibutwila Alekizandele IV ne wandi mwana wa kamabula Helakele bāipaibwa.

Mu mwaka wa 301 K.K.K., bamudyavita baná ba Alekizandele bēbikika abo bene pa umbikalo mukatampe wāshimikile mfumwabo. Mudyavita Kasandele wābikala pa Masedonya ne Ngidiki. Mudyavita Lishimake wāyata Azia Minele ne Talase. Seleususa I Nikatolo aye wāsela Mesopotemya ne Shidea. Putoleme Langushi, utelwa ne bu Putoleme I, wābikala pa Edipito ne Paleshitina. Enka namino, ku bulopwe bukatampe bumo bwa Alekizandele kwālupuka malopwe aná a Bungidiki.

Pa ano malopwe a Bungidiki aná, bwa Kasandele bo kebwāijije ne kwija kwine. Myaka mityetye’tu ya Kasandele pa bulopwe, bana bana-balume ba kumupyana bākuba, mu 285 K.K.K., Lishimake wāyata kipindi kya Bulaya kya Umbikalo wa Ngidiki. Myaka iná pa kupita’po, Seleususa I Nikatolo wāshinda Lishimake, wāmubikika ne kumubikika pa kipindi kikatampe kya myaba ya Azia. Seleususa wāikala ke mulopwe umbajinji ku balopwe ba ku musuku wandi mu Shidea. Wāshimika Antyioka mu Shidea, ke mwandi mwipata mupya. Seleususa wāipaibwa mu 281 K.K.K., ino kisaka kya bene-bulopwe kyaāshimikile kyālunguluka kufika ne mu 64 K.K.K. pāile Pompei, Mudyavita wa Loma, kwalamuna Shidea ke polovenshi ya Loma.

Mu bipindi biná bya umbikalo wa Alekizandele, bulopwe bwa Putoleme bo bwāijije kupita makwabo onso. Putoleme I ye wātentamine pa kitenta kya bu mulopwe mu 305 K.K.K., wāikala umbajinji mu balopwe bene Masedonya bābikele bu Bafelo pa Edipito. Pa kutūla Alekesandala ke mwipata, wāshilwididila mpangiko ya kwendeleja bibundi kumeso. Lumo lwa mu ngubako yandi mine mikatakata i Kibīko kya Mabuku kyādi kitumbe mu Alekesandala. Putoleme wākasela ku Ngidiki Demeteusa Faleleusa, mufundi mutumbe mwine Atene wa kwimanina ino mpangiko mikatampe. Mungya bisekununwa, mu myaka katwa kabajinji K.K., ino njibo ya kibīko kya mabuku yādi na mivungo mudiyo. Kisaka kya bene-bulopwe kyāshile Putoleme kyāendelele na kubikala mu Edipito kutūla ne pokyāponejibwe na Loma mu 30 K.K.K. Ye Loma nandi wāpingakena Ngidiki, ke umbikalo utādile ntanda yonso.

LE UBAJINGULULA BIKA?

• Lelo umbikalo wa Alekizandele wākalañanibwe muswelo’ka?

• Musuku wa Seleususa wāendelele na kubikala pa Shidea kutūla ne mu mwaka’ka?

• I kitatyi’ka kyāfudile bulopwe bwa bene Putoleme pa Edipito?

[Kalata]

(Pa kuyukila’ko bikwabo, tala dibuku)

KUKALAÑANA KWA UMBIKALO WA ALEKIZANDELE

Kasandele

Lishimake

Putoleme I

Seleususa I

[Bifwatulo]

Putoleme I

Seleususa I

[Tabulo/Kifwatulo pa paje 139]

(Pa kuyukila’ko bikwabo, tala dibuku)

IMBIKALO YA NTANDA YA MU BUPOLOFETO BWA DANYELE

Nkishi mukatampe (Danyele 2:31-45)

Banyema baná babuka pa kalunga ka mema (Danyele 7:3-8, 17, 25)

BABILONIA tamba 607 K.K.K.

MEDE-PELESHIA tamba 539 K.K.K.

NGIDIKI tamba 331 K.K.K.

LOMA tamba 30 K.K.K.

UMBIKALO WA NTANDA WA ANGELETELE-AMERIKA tamba 1763 K.K.

NTANDA MIABANYE MU BYA POLITIKE mu kitatyi kya ku mfulo

[Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 128]

[Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 147]