13. I kika kyātambile mu lusengo lumo lwa pa aná’a, ne kyālonga muswelo’ka?

¹³ Kipindi kilonda’po kya kimonwa kibalunguluka mu bula bwa myaka 2200, ko kunena amba kufikidila kwakyo i kufike ne mu ano mafuku. Danyele wasoneka’mba: “Penepo mwatamba mu lumo lwaao [masengo aná] kalusengo katyetye, ke kenda kabaya byamwiko’tu, dya kunshi, ne dya kutunduka, ne dya kuntanda ya buya bwadyangi. Kabidi ke kenda kezunzula, kutūla’nka ne ku kibumbo kya mūlu; ino kaponeja panshi bimobimo bya ku kibumbo’kya, ne ñenyenye, kunyata’byo. Eyo, ketumbija ako kene ne kudi mfumu wa kibumbo’kya; kabidi kamufundula kwādi kyakwela kisōkwe kya nyeke, ino pantu pa kipandulwamo kyandi paelwa panshi. Ebiyampe kibumbo kyapebwa ku ako, pamo na kyakwela kisōkwe nyeke, pa mwanda wa kujilula; penepo kaela bu-binebine panshi, kalonga kiswa-mutyima kyako, ne kumona biyampe.”—Danyele 8:9-12.

14. Lelo mwikeulu Ngabudyele wānene bika pangala pa mingilo ya kalusengo katyetye ka kyelekejo, ne i bika bikafikila kako kalusengo?

¹⁴ Kumeso kwa kwivwanija senene buluji bwa bishima byatangwa’bi, tutei bidi mutyima kudi mwikeulu wa Leza. Mwikeulu Ngabudyele upwa’tu kutela bukomokomo bwa malopwe aná atambile ku umbikalo wa Alekizandele, wanena’mba: “Mu kyaba kya kumfulo kwa bulopwe bwabo, [bakujilula] pa kuvudilwa bubi, penepa mulopwe wa kilungi kikalabale, wakwivwanija myanda ikola, ukemananga. Ino bukomo bwandi bukekala bukomokomo byamwiko’tu, ino ke pa bukomo bwa aye mwinepo, ehe; kabidi ukōnakanyanga byakwana’tu, ne kukamona buyampe, ne kulonga kiswa-mutyima kyandi; ino ukōnakanya batulāla, ne bantu bakola’ba. Ebiyampe pa mwanda wa [bujinguludi b]wandi ukalengeja budimbañani kumona biyampe mu dikasa dyandi; kadi uketumbija aye mwine mu mutyima wandi, ino mu mutyima-ntenke wabo ukōnakanya bangibangi; ebiya ukemanina mfumu wa bamfumu’wa; inoko ukatyumunwa, kutengwa na dikasa mpikila.”—Danyele 8:23-25.

KALUSENGO KATYETYE KE KAKOMOKOMO MU LUPUSA

16. (a) I ku lusengo’ka lwa kyelekejo kwālupukile kalusengo katyetye? (b) Loma wāikele muswelo’ka ke umbikalo wa busamba wa ntanda mu bupolofeto bwa Bible, ino mwanda waka kādipo kalusengo katyetye ka kyelekejo?

¹⁶ Kukwatañana na mānga, kalusengo katyetye i kalupuke ku lusengo lumo pa oa masengo aná a kyelekejo—ku lwa kulampe dya kushika. Buno i bulopwe bwa Bungidiki bwa Mudyavita Kasandele wābikele pa Masedonya ne Ngidiki. Kupwa, bwāminwa na bulopwe bwa Mudyavita Lishimake, mulopwe wa Talase ne Azia Minele. Mu myaka katwa ka bubidi Kumeso kwa Kyetu Kitatyi, bino bipindi bya kushika bya umbikalo wa Bungidiki byāshindwa na Loma. Ebiya mu mwaka wa 30 K.K.K., Loma wābikala pa malopwe onso ādi a Bungidiki, wāikala ke umbikalo wa ntanda wa busamba mu bupolofeto bwa Bibe. Ino Umbikalo wa Loma ke kalusengopo katyetye ka mu kimonwa kya Danyele, mwanda uno umbikalo kewāendelelepo kufika ne ku ‘kitatyi kitungwe kya ku mfulo.’—Danyele 8:19.

17. (a) I kipwano’ka kyādi pa bukata bwa Beletanye ne Umbikalo wa Loma? (b) Umbikalo wa Beletanye ukwatañene namani na umbikalo wa Bungidiki wa Masedonya ne Ngidiki?

¹⁷ Penepa, mānga iyukanya ani bu “mulopwe wa kilungi kikalabale”? Beletanye ye aye wa mu bwikike bwa kutunduka ne kushika wātambile ku Umbikalo wa Loma. Kutūla ne ku ngalwilo kwa myaka katwa ka butano K.K., kwādi mapolovenshi a Loma mu ntanda itelwa dyalelo bu Beletanye. Mwenda myaka, Umbikalo wa Loma wāpona, ino milongelo ya kushidimuka kwa Bangidiki ne bene Loma yāendelela mu Beletanye ne mu matanda makwabo a Bulaya ādi alambula ku Loma. Octavio Paz, mulembi mwine Meksike ne musāsudi mupalwe Mpalo ya Nobel wasonekele amba: “Pa kupona kwa Umbikalo wa Loma, Kipwilo kyāyete kifuko kyao.” Wabweja’ko amba: “Bashandya Kipwilo, pamo ne bafundi bālondele’po, bātwejeje filozofi ya Bangidiki mu lufundijo lwa bwine Kidishitu.” Ebiya Bertrand Russell filozofe kadi mufundi wa makumi wa mu myaka katwa ka 20 nandi wanene amba: “Kushidimuka kwa Kushika, kutambile ku Ngidiki, kwimanine pa bisela bya filozofi ne sianse byāshilwile mu Miletusa [kibundi kya Ngidiki mu Azia Minele] myaka tununu tubidi ne kipindi kunyuma.” Kino kyo kinenenwa amba Umbikalo wa Beletanye wādi ukungile miji ya bibidiji byao ku umbikalo wa Bungidiki wa Masedonya ne Ngidiki.

18. Kalusengo katyetye kāikele ke “mulopwe wa kilungi kikalabale” mu ‘kitatyi kya ku mfulo’ i bika? Shintulula.

¹⁸ Mu 1763 Umbikalo wa Beletanye wātyumuna balwana nao, ba Eshipanye ne Franse. Tamba penepa wēlombola bu mwadi mwinē majiba, umbikalo wa ntanda wa busamba-bubidi mu bupolofeto bwa Bible. Nansha matanda 13 a Amerika byoētyibile ku Beletanye mu 1776, ābunda États-Unis wa Amerika, inoko Umbikalo wa Beletanye wātandabukile kulampe, wāsambakana kipindi kimo pa biná bya ntanda ne na mwikadi umo pa baná. Uno umbikalo wa ntanda wa busamba-bubidi wādi ukyenda ubaila’ko, ebiya États-Unis wa Amerika wāingila na Beletanye kakasa kakasa, ko kubunda bābunda umbikalo wa ntanda umo pabidi wa Angeletele-Amerika. Mu myanda ya lupeto ne ya mavita, uno umbikalo wēlombwele binebine bu “mulopwe wa kilungi kikalabale.” I bine, kalusengo katyetye kāikele ke umbikalo wa politike mukalabale mu ‘kitatyi kya ku mfulo’ i Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika.

19. Le ‘ntanda ya buya bwa dyangi’ itelelwe mu kimonwa i bika?

¹⁹ Danyele wāmwene kalusengo katyetye “kenda kabaya byamwiko’tu” kufika’nka ne “kuntanda ya buya bwadyangi.” (Danyele 8:9) Ntanda ya Mulao yāpēne Yehova ku bantu bandi batongwe yādi milumbuluke mpata, o mwanda bādi betemba’yo bu ntanda “mitumbe mu matanda onsololo,” ko kunena amba pano panshi ponsololo. (Ezekyele 20:6, 15) I bine, Beletanye wākwete Yelusalema mu mafuku 9 Kweji 12, 1917, ebiya mu mwaka wa 1920, Kitango kya Mizo kyātūla Paleshitina ke kilolo kya Beletanye Mukatampe, kufika ne mu mafuku 14 Kweji 5, 1948. Ino kimonwa i kya bupolofeto, kidi na byelekejo bivule. “Ntanda ya buya bwadyangi” itelelwe mu kimonwa keyelekejapo Yelusalema, mhm, yelekeja ngikadilo ya pano panshi idi’mo bantu bamwenwe na Leza bu bakola mu kitatyi kibikele umbikalo wa ntanda wa busamba-bubidi. Tubandaulei Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika muswelo ouzakajanga bapandulwe’mo.