Shapita 2
Dibuku disokwela patōka buyuki bwa Leza
KIDI na buluji Umpangi wetu wabuswe ape bantu dibuku didimo misoñanya ne buludiki. Lelo kwitabijepo’mba bine bantu basakilwanga buludiki?
2 Myaka 2 500 ne kupita, kunyuma, mupolofeto umo mulembi-wamānga wāsonekele’mba: “Kekidipo mu muntu unañanga kolola matabula andi.” (Yelemia 10:23) Dyalelo bubinebine bwa bino binenwa i bumweke patōka kutabuka. Pa kino, mulembi-wamānga William H. McNeill, wānene’mba: “Bintu byonso bipima kulonga bantu pano pantanda biletanga enka tusuwa ne kavutakanya umbukata mwa mizo.”
3 Mu Bible mudi bulombodi bwa tunangu bwitusakila. I bine, bavule bakolelwanga kitatyi kyo baputula Bible musunsa wabo umbajinji. I dibuku dikatampe, ne bipindi byadyo bimo-bimo i bikomo kwivwanija. Ino shi abakupe mukanda wa bijila bya Leta ushintulula misoñanya yofwaninwe kulonda mwanda wa ukatambule kituntwa kikatampe kya bupyane, lelo kuketudilakopo kitatyi kya kwifunda’o na katentekeji? Shi ukatane’mo bipindi bikomo kwivwanija, padi ukakimba bukwashi bwa muntu umo upotolwele ino myanda senene. Lelo kyo kubandawila Bible na milangwe ya muswelo umo i kika? (Bilongwa 17:11) Kidi na mvubu kutabuka kipyanwa kya kungitu. Nka na motwadi tubefundila’kyo mu shapita umbajinji, buyuki bwa Leza butwalanga ku būmi bwanyeke ne nyeke.
4 Tubandaulei pano dibuku disokwela patōka buyuki bwa Leza. Tukesambila bityetye pa myanda mikatampe idi mu Bible. Kupwa tukabandaula mwanda’ka bantu bavule bañeni bedikulupile bu Kinenwa kya Leza kya ku bukomo bwa mushipiditu.
BIDI MU BIBLE
5 Bible udi na mikanda 66 myabanibwe mu bipindi bibidi bitwa pavule bu Kipwanino Kikulu ne Kipwanino Kipya. Mikanda 39 ya mu Bible yāsonekelwe pakatampe mu Kihebelu, 27 mu Kingidiki. Bisonekwa bya Kihebelu, kushilwila ku Ngalwilo kutula ku Malaki, bisambilanga pa bupangi ne pa mānga ya muzo wa muntu ya mu myaka 3 500 imbajinji. Bubandaudi bwa kino kipindi kya Bible bwitufundija mwādi mwikadile Leza na Isalela—tamba pa kubutulwa’ye bu muzo mu myaka tutwa 16 K.K.K. kufika ne mu myaka tutwa 5 K.K.K.a Bisonekwa bya Kingidiki, tamba ku Mateo kutula ku Kusokwelwa, bimanine pa bufundiji ne mingilo ya Yesu Kristu ne ya bandi bana-babwanga ba mu myaka katwa imbajinji K.K.
6 Bakwabo banenanga’mba “Kipwanino Kikulu” i kya Bayuda, amba “Kipwanino Kipya” kyo kya bakristu. Ino kukwatañana na 2 Temote 3:16 (NW), “Kisonekwa kyonso i kya ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza ne kya kamweno.” Nanshi, kwifunda kulumbuluke kwa Bisonekwa kufwaninwe kwimanina pa Bible yense mutuntulu. Bine, bino bipindi bibidi bya Bible bīobanga, i bikute umbumo mwanda wa kushintulula kishinte kimo kyonka.
7 Padi wikalanga wenda ku kupwila tamba myaka mivule ne kodi mwivwane batanga Bible na diwi dikatampe. Nansha kadi padi kodi mutange’mo bipindi bimo-bimo abe mwine. Lelo uyukile’mba Bible udi na kishinte kimo kyonka tamba ku Ngalwilo kutula ne ku Kusokwelwa? Eyo, Bible udi na kishinte kimo kete kikwatañane pamo. I kishinte’ka? I kubingijibwa kwa lupusa lwa Leza lwa kubikala padi bantu, ne kukafikidijibwa kwa mpango yandi ya buswe kupityila ku Bulopwe bwandi. Kupwa, tukamona muswelo ukafikidija Leza ino mpango.
8 Kutentekela pa kushintulula mpango ya Leza, Bible usokwelanga patōka ne bu-muntu bwandi. Kimfwa, twifunda mu Bible’mba Leza ukokeja kusepelela nansha kufitwa, ne butongi botutonga budi na mvubu kumeso andi. (Mitōto 78:40, 41; Nkindi 27:11; Ezekyele 33:11) Mitōto 103:8-14 unena’mba Leza i “muyule lusa, i wa buntu, ne kwija pa kufuna bulobo, kadi i wa lusa lwa ntanda ne miseke.” Witukwatakenye na mutyima wa lusalusa, ‘na kuvuluka’mba twi biloba’ ne tujokelanga konka ku biloba pa kufwa. (Ngalwilo 2:7; 3:19) Bine udi na ngikadilo ya kutendelwa! Lelo uno ke ye Leza po ofwaninwe kutōta?
9 Bible witushintulwilanga senene mbila ya Leza. Kyaba kimo imitulwe bu bijila. Inoko pavule, ilombolwanga bu misoñanya itufundijibwa kupityila ku bimfwa. Leza wālembēje myanda imo-imo ya mu mānga ya Isalela wakala mwanda wa kamweno ketu. Ino nsekununi yabinebine ilombolanga bilupukanga kitatyi kilamata bantu ku mpango ya Leza, ne bipa bibi kitatyi kyobanangila mu mashinda a abo bene. (1 Balopwe 5:4; 11:4-6; 2 Bilongwa 15:8-15) Kutanga ino nsekununi yabine kukateneka mityima yetu. Shi tupime kufwatakanya mwāpityile ino mānga yonso, tukokeja kwienzankanya na bantu batelelwe’mo. Nabya, tukamwena mu bimfwa bilumbuluke bitelelwe’mo ne tukepuka makinga āpile’mo banongabibi. Inoko, kudi kipangujo kya mvubu kifwaninwe kulondololwa: Tukakulupila muswelo’ka amba byonso byotutanga mu Bible byāsonekelwe ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza?
LELO UKOKEJA KUKULUPILA BIBLE?
10 Padi kodi mujingulule’mba mabuku mavule apāna madingi, ekalanga anunupa kupwa’tu kwa myaka mityetye. Le Bible nandi? I wakala bininge, bishima byandi byamfulo byāsonekelwe kubwipi kwa myaka 2 000 kunyuma. Omwanda bavule balanganga’mba kakwatañenepo na myanda ya mu kino kyetu kitatyi. Ino shi Bible wāsonekelwe ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza, madingi andi afwaninwe kwikala nyeke mapya nansha byodidi dibuku dyakala. Bisonekwa bifwaninwe kwikala nyeke bya “kamweno pa kufundija, pa kutopeka, pa kolola bintu senene, pa kulemununa umboloke, mwanda wa muntu wa Leza ekale wabwino bubwaninine, mukumbanye byonso mwanda wa mwingilo onso muyampe.”—2 Temote 3:16, 17, NW.
11 Bubandaudi bulumbuluke bulombola’mba misoñanya ya mu Bible italanga pa ano etu mafuku pamo’nka na moyādi ikadile poyāsonekelwe. Kimfwa, pamwanda utala mwikadilo wa bu muntu, Bible uletanga madingi a tunangu atala pa nkongo yonso ya bantu. Tukokeja kwikijingulula mu Busapudi bwa Yesu bwa pa Lūlu budi mu Mateo shapita 5 ku wa 7. Muludiki umo wakala wa ntanda ya India, Mohandas K. Gandhi, wātenekelwe bininge na buno busapudi, kyāmufikija ku kulombola ntunguluji wa mulopwe wa bene Angele mu ntanda ya India amba: “Pakakwatañana ntanda yobe ne yami na bishima byāfundije Kristu mu Busapudi bwandi bwa pa Lūlu, bine ketukapwijapo enka myanda ya mu matanda etu kete, ino tukapwija ya ntanda yonso mituntulu.”
12 Ke kya kutulumukapo shi bantu batenekwanga bininge na bufundiji bwa Yesu! Mu Busapudi bwa pa Lūlu, wētulombwele muswelo wa kutana katōkwe kabinebine. Wāshintulwile mwa kupwijija lupotopoto. Yesu wālombwele muswelo ufwaninwe kulombela. Wālombwele milangwe ya tunangu itala pa bisakibwa bya kungitu, wāletele ne Kijila Kitabukile Buleme mwanda wa kulama kipwano kilumbuluke na bakwabo. Muswelo wa kujingulula budimbidimbi bwa mitōtelo ne kukamona būmi bwa mutyima-nteke.
13 Mu Busapudi bwa pa Lūlu ne mu manyi andi onso, Bible witulombolanga patōka kyo tufwaninwe kulonga ne kyo tufwaninwe kwepuka tukatane būmi bwa nsangaji. Madingi andi adi na mvubu umbūmi, kino kyāfikije mwana-mulume umo mufunde bininge ku kunena’mba: “Nansha byondi mudingidi wa ku masomo makatampe na mapolome a ntumbo a ku nivelesite, kadi nansha byokendi mutange mabuku mavule esambila pa bumeni bwa muñeni ne bwa mu mwikadila, ino nemutane madingi a mu Bible pa bino bintu bu a mvubu mikatampe kutabuka bintu byonso byo kendi mutange nansha byonso byo nāfundile ku nivelesite. Kimfwa kushikatyija senene mu busongi, kulama bana ku bupupakane, ne muswelo wa kusamba bulunda na bantu ne kwikala nabo senene mu kipwano.” Pakwabo kadi, pamwanda utala madingi a kamweno umbūmi ne makwatañane na myanda ipita dyalelo, Bible i dibuku difwaninwe kukulupilwa.
I WABINEBINE NE MUFWANINWE KUKULUPILWA
14 Nansha byokedidipo dibuku dya sianse, Bible wisambanga byabine kukwatañana na bwifundi bwa myanda ya sianse. Kimfwa, kitatyi kyādi kikulupile bantu bavule’mba ntanda i mipapakane, mupolofeto Isaya wēitelele’mba idi pamo bwa “kifunda” (mu Kihebelu, kishima chugh, kidi pano na buluji bwa “umbuo”). (Isaya 40:22) Mulangwe wa kunena’mba ntanda i mibumbakane kewādipo witabijibwe kujokoloka ntanda yonso kufikija ne kunyuma kwa myaka kanunu kupwa kwa mafuku a Isaya. Pakwabo kadi kisonekwa kya Yoba 26:7—kyāsonekelwe myaka 3 000 ne kupita, kunyuma—kinena’mba Leza ‘ukobekele ntanda patuputupu.’ Mubandaudi umo wa Bible wānene’mba: “I muswelo’ka wāyukile Yoba buno bubinebine bwitabijibwe na befundi ba mitoñanyika, amba ntanda i mikobekwe pa lwelele? I kikomene boba bapatana’mba Bisonekwa Bikola ke byāsonekelwepo ku bukomo bwa mushipiditu.”
15 Muswelo usekunwinwe mānga mu Bible nao uningishanga kikulupiji kyetu mu dino dibuku dyakala. Myanda yonso isekunwinwe mu Bible ifunkilanga pa bantu ne pa mafuku a mweji mapotoloke senene, keidipo pamo bwa ñano bitupu mhm. (1 Balopwe 14:25; Isaya 36:1; Luka 3:1, 2) Kubwipi kwa balembi bonso ba mānga yakala batyityijanga bushindañanyi bwa balopwe babo ne kufya kutyumunwa ne bilubo byabo, ino basoneki ba Bible bādi besamba na bubinebine ne pakubulwa budimbidimbi—kufikija ne ku kutela patōkelela bubi bukatampe bobālongele abo bene.—Umbadilo 20:7-13; 2 Samwele 12:7-14; 24:10.
DIBUKU DYA BUPOLOFETO
16 Kufikidila kwa bupolofeto ye ako kulombola patōka’mba bine Bible wāsonekelwe ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza. Mu Bible mudi bupolofeto buvule bwāikele kufikidila kamo ne kamo kufikija ne pamfulo. I kimweke patōka’mba bantu bitupu kebabwanyapo kulupula ino milangwe. Shi kepano, lelo i kika kidi kunyuma kwa buno bupolofeto? Bible aye mwine unena’mba kusoneka “[bupolofeto, NW] kekwaīlepo, nansha patyetye pene, monka muswidile mutyima wa muntu, mhm, ino bantu bapandulwemo ba Leza banene monka mo batwadilwe-twadilwe [na] mushipiditu sandu,” nansha na bukomo bwa Leza bwingila. (2 Petelo 1:21) Bandaula bimfwa bimo-bimo.
17 Kupona kwa Babiloni. Ba Isaya ne Yelemia bātobele butobo butala pa kuponejibwa kwa Babiloni na bene Mende ne bene Peleshia. Kitulumukwa i kino, bupolofeto bwa Isaya butala pa uno mwanda bwāsonekelwe kubwipi kwa myaka 200 kumeso kwa kutūtwa kwa Babiloni! Bipindi bya buno bupolofeto bilonda’ko bino pano i myanda isambilwapo mu mabuku a mānga: Kūmijibwa kwa munonga wa Ufalete na kukokela mema ao mu dijiba dyobāladile abo bene (Isaya 44:27; Yelemia 50:38); kalengwa ka kubulwa kulama ku bibelo bya munonga bya kutwelela’po mu Babiloni (Isaya 45:1); ne kusalwa kwa kibundi na mulopwe Shilusa.—Isaya 44:28.
18 Kwimana ne kupona kwa “mulopwe wa Ngidiki.” Danyele wāmwene mu kimonwa mbuji-mulume wāshinda mukōko-mulume panshi ne kwiutyumuna masengo ao abidi. Penepo, disengo dikatampe dya mbuji-mulume nadyo dyatempuka, kupwa pa kine kyaba’kya pāmena masengo aná. (Danyele 8:1-8) Bāshintulwidile Danyele’mba: “Mukōko-mulume o wamona’wa wādi ne masengo abidi, boba bo balopwe ba Media ne Peleshia; kabidi mbuji-mulume’wa wa disalala ye mulopwe wa Ngidiki; ino lusengo lukatampe ludi pa makiki andi, ye mulopwe umbajinji. Penepo mungya lolwa lwatyumunwa, ne aná apingakena pa alo, o malopwe aná akemana mu muzo’wa; ino nanshi ke na bukomokomo bwandipo, ehe.” (Danyele 8:20-22) Kukwatañana na buno bupolofeto, kubwipi kwa myaka tutwa tubidi pa kupita’po, “mulopwe wa Ngidiki,” Alexandre le Grand, wātyumwine ano masengo abidi a Bulopwe bwa Medo-Perse. Alexandre pa kufwa mu mwaka wa 323 K.K.K., wāpingakenwe na bamudyavita bandi baná. Inoko, i kutupu nansha bumo mu ano malopwe alondele’po bwādi na lupusa lukatampe pamo na bulopwe bwa Alexandre.
19 Būmi bwa Yesu Kristu. Mu Bisonekwa bya Kihebelu mudi bupolofeto buvule bwāfikidile pa kubutulwa kwa Yesu, mu mwingilo wandi, pa lufu ne pa kusanguka kwandi. Kimfwa myaka 700 ne kupita, kumeso, Mika wātobele butobo’mba Meshiasa, Kristu, ukabutwilwanga mu Betelema. (Mika 5:2; Luka 2:4-7) Isaya, wādiko mu kitatyi kimo kyonka na Mika, nandi wātobele’mba Meshiasa ukakupilwanga ne kupelelwa mata. (Isaya 50:6; Mateo 26:67) Myaka tutwa tutano kumeso, Zekadia wātobele bupolofeto’mba Meshiasa ukabwanga ku bibese bya ndalama 30. (Zekadia 11:12; Mateo 26:15) Myaka kanunu ne kupita, kumeso, Davida wātobele butobo butala pa bintu bivule bikwatañene na lufu lwa Yesu Meshiasa. (Mitōto 22:7, 8, 18; Mateo 27:35, 39-43) Kadi kubwipi kwa myaka tutwa tutano kumeso, bupolofeto bwa Danyele bwālombwele kitatyi kyādi kya kumweka Meshiasa, bula bwa kitatyi kyādi ufwaninwe kwingila mwingilo wandi ne kitatyi kya lufu lwandi. (Danyele 9:24-27) Bino i bimfwa bityetye bitupu bya bupolofeto bwāfikidile padi Yesu Kristu. Ukamwenamo bininge na kutanga bikwabo bivule bitala padi aye.
20 Bupolofeto bukwabo buvule bwa pakala bwa mu Bible, kebupwe kufikidila. Padi ukeipangula’mba ‘Ino lelo bidi na kamweno’ka umbūmi bwami?’ Eyo, shi muntu kampanda ukusapwilanga byabine nyeke, lelo ukamupatanya na kampeja-bukidi kitatyi kyakakusapwila mwanda mupya? Mhm! Leza wisambanga enka byabine mu Bible yense mutuntulu. Lelo kino kekifwaninwepo kūbaka lukulupilo lobe mu milao ya Bible, kimfwa bupolofeto bwandi butala pa paladisa ikekalako pano pantanda? Bine, tukokeja kwikala na kikulupiji pamo’nka na kyādi na Polo, umo wa mu bana-babwanga ba Yesu ba mu myaka katwa imbajinji, wāsonekele’mba ‘Leza kakokejapo kubepa.’ (Tetusa 1:2) Pakwabo kadi, kitatyi kyotutanga Bisonekwa ne kwingidija madingi adimo, tukokeja kwikala na tunangu, ketukokeja kulupuka ku bukomo bwa bantu abo-bene, mwanda Bible i dibuku disokwela patōka buyuki bwa Leza butwala ku būmi bwanyeke.
“MWIKALE KWABILA” BUYUKI BWA LEZA
21 Mu kwifunda Bible, padi ukashilula kwifunda bintu bishile na byōbakufundije pakala. Padi ukajingulula’mba bisela bimo-bimo bya mu kyenu kipwilo byosenswe bininge kebitabijibwepo na Leza. Ukefunda’mba Leza udi na mbila itala pa biyampe ne bibi ya peūlu bininge kutabuka ya mu ino ntanda ya disubi. Ikokeja kumweka kuñanjilo bu mikomo kulonda. Ino tukija mutyima! Bandaula Bisonekwa na katentekeji usokole buyuki bwa Leza. Zobolola mutyima obe ne kwitabija byonso bikakudingila Bible kulemununa mu malango obe ne mu milongelo yobe.
22 Balunda nobe babinebine ne bantu ba mu kyenu kisaka kebakokejapo kusangela kifundwa kyobe kya Bible, ino vuluka, Yesu wānene’mba: “Yewa ukangitabija ku meso a bantu, nami nkamwitabija ku meso a Tata wa mūlu. Ino yewa wakuntuna ku meso a bantu nami nkamutuna ku meso a Tata wa mūlu.” (Mateo 10:32, 33) Bakwabo bakokeja kutyina’mba padi wakatwela mu mutōtelo wa bupondo nansha kukuja’mo mutwe pakubulwa kulanguluka senene. Ino abe ukimbanga bitupu kutambula buyuki bwabinebine butala padi Leza ne pa bubinebine bwandi. (1 Temote 2:3, 4) Pa kukwasha bakwabo bekivwanije senene, ikala na ñeni mijalale, kokinenakanya bivule-vule kitatyi kyomwisambila nabo pa byowifunda. (Fidipai 4:5) Vuluka’mba bavule ‘banekenibwanga pampikwa kishima’ enka pa kumona bitupu kamweno kabinebine kadi na buyuki bwa Bible mu būmi bwa bantu.—1 Petelo 3:1, 2.
23 Bible witudingila’mba: “Bwa twana-twalukeke tupya tukidi tutyila, mwikale kwabila mabele malumbuluke a [kinenwa, NW].” (1 Petelo 2:2) Būmi bwa mwana bwimanine pa kudishibwa’ye na inandi ne wikalanga ukimba kudya. Netu, būmi bwetu bwimanine pa buyuki butamba kudi Leza. ‘Ikala kwabila’ Kinenwa kyandi na kwendelela na kifundwa kyobe. Bine, witungile kitungo kya kutanga Bible difuku ne difuku. (Mitōto 1:1-3) Kino kikakuletela madyese mavule, ke-pantu Mitōto 19:11 unena’mba bijila bya Leza: ‘Mu kulama’byo mo mudi ne mpalo mikatakata.’
[Kunshi kwa dyani]
a K.K.K. kishintulula “Kumeso kwa Kyetu Kitatyi,” mutelelo moloke kupita K.Y.K. (Kumeso kwa Yesu Kristu). K.K. i mu kino “Kyetu Kitatyi,” kitelwa pavule bu A.D., anno Domini, kokunena’mba “mu mwaka wa Mfumwetu.”
[Bipangujo]
1, 2. Mwanda’ka tusakilwanga buludiki butamba kudi Umpangi wetu?
3, 4. (a) I muswelo’ka otufwaninwe kumona kifundwa kya Bible? (b) I muswelo’ka otukashilula bubandaudi bwa Bible?
5. (a) I bika bitanwa mu Bisonekwa bya Kihebelu? (b) I bika bidi mu Bisonekwa bya Kingidiki?
6. Mwanda’ka tufwaninwe kwifunda Bible yense mutuntulu?
7. I kishinte’ka kimaninepo Bible?
8. Bible ulombolanga kika kitala pa bu-muntu bwa Leza?
9. I muswelo’ka witushintulwila Bible mbila ya Leza senene, ne i muswelo’ka otukokeja kumwena mu buno buyuki?
10. (a) Mwanda’ka bamo-bamo bamwene Bible bu kintu kityelewe? (b) I kika kitusapwila 2 Temote 3:16, 17 kitala pa Bible?
11-13. Mwanda’ka tukokeja kunena’mba Bible udi na kamweno mu ano etu mafuku?
14. I kika kilombola’mba Bible wisambanga byabine kukwatañana na sianse?
15. Muswelo usekunwinwe mānga idi’mo uningishanga kikulupiji kyetu mu Bible muswelo’ka?
16. I bukamoni’ka bukatampe bulombola’mba Bible wāsonekelwe ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza?
17. I bupolofeto’ka bwālombwele kutyumunwa kwa Babiloni, ne i muswelo’ka obwāfikidile?
18. Bupolofeto bwa Bible bwāfikidile muswelo’ka mu kwimana ne kupona kwa “mulopwe wa Ngidiki”?
19. I bupolofeto’ka bwāfikidile padi Yesu Kristu?
20. Kufikidila kubwaninine kwa bupolofeto bwa Bible kufwaninwe kwitupa kikulupiji’ka?
21. I kika kyofwaninwe kulonga shi bintu bimo-bimo byowifunda mu Bible bimweka bu Kiselwa kilema bininge?
22. I kika kyowifundila Bible, ne i muswelo’ka okokeja kukwasha bakwabo bekivwanije?
23. I muswelo’ka okokeja “kwabila” buyuki bwa Leza?
TOMPA BUYUKI BOBE
Mwanda’ka Bible kadipo pamo bwa mabuku makwabo?
Mwanda’ka ufwaninwe kukulupila Bible?
I kika kikulombola’mba Bible i Kinenwa kya ku mushipiditu wa Leza?
[Kapango pa paje 14]
Ingidija Bible Obe Senene
Ke kikomopo kwīibidija na Bible. Ingidija kifunka wifunde mwilondela mikanda ya mu Bible ne bifuko byoidipo.
Mikanda ya mu Bible idi na mashapita ne mavese apēla kusokola. Kwabanibwa kwa mashapita kwālongelwe mu myaka ya tutwa 13, ebiya mu myaka ya tutwa 16 mutampi umo mwine France waabanya Bisonekwa bya Kingidiki mu mavese na moekadile dyalelo muno. Bible umbajinji kulupulwa na mashapita ne mavese wādi wa mu Falanse, wālupwilwe mu 1553.
Bisonekwa bitelelwe mu dino dibuku, kibalwa kibajinji kilombolanga shapita, kilondapo kilombolanga vese. Kimfwa, “Nkindi 2:5” kishintulula’mba i mukanda wa Nkindi, shapita 2, vese 5. Na kukimba bisonekwa bitelelwe, kukejepo kupelelwa kusokola bisonekwa bya mu Bible.
Muswelo mulumbuluke bininge wa kwīibidija na Bible i kutanga’ye difuku ne difuku. Kungalwilo, kikokeja kumweka bu kikomo. Ino shi utanga mashapita asatu nansha atano ku difuku, mungya bula bwao, ukapwa butangi bwa Bible yense mu mwaka umo. Lelo kyo kushilwila dyalelo i kika?
[Box on page 19]
Bible—dibuku Dya Pabula
• Bible i ‘mulembwe ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza.’ (2 Temote 3:16, NW) Nansha myanda idimo byoyāsonekelwe na bantu, ino i Leza wāludikile milangwe yabo, omwanda bine Bible i “kinenwa kya Leza.”—1 Tesalonika 2:13.
• Bible wāsonekelwe na bantu 40 ba ngikadilo mishileshile umbula bwa kipindi kya myaka tutwa 16. Inoko kipa kyamfulo kyobālupwile i kikwatañane pamo senene tamba kuñanjilo kufika ne kumfulo.
• Bible wāopokele mu bulwi bukomokomo kutabuka mabuku makwabo onso. Mu Moyen Âge, bantu bādi basokwa bōmi pamwanda’tu wa kutanwa na Bible.
• Bible i dibuku dibajinji dipotwa bininge kujokoloka ntanda yonso. Imwalamunwe mu bipindi, nansha aye yense mu ndimi 2 000 ne kupita. I kutampwe tununu ne tununu twa ma Bible, ne i kikomo kutana kifuko pano pantanda kekidipo Bible.
• Kipindi kyakala bininge kya Bible i kya tamba myaka ya tutwa 16 K.K.K. Kumeso kwa kulupulwa kwa dibuku dya ba Hindu Rig-Veda (kubwipi kwa mu 1300 K.K.K.), nansha dya bene Buddha “Bijila bya Bitenge Bisatu” (mu tutwa 5 K.K.K.), nansha Koran wa Bamizilima (tutwa 7 K.K.), ne dya bene Shinto Nihongi (720 K.K.).
[Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 20]