Lelo I Ani ‘Ukapanda’ko’?

“Bonso bakwita [pa] dijina dya Yehova abo bakapanda.”​—BILONGWA 2:​21.

DIFUKU dya Pentekosa mu 33 K.K. i difuku dya kwalamuka kukatampe mu mānga ya ntanda. Mwanda waka? Mwanda dyo dyābutwilwe muzo umpya. Ku ngalwilo, kewādipo muzo mukatampe mpata​—kwādi’nka bana-babwanga ba Yesu 120 kete bādi bakongakenine mu kyumba kya peulu mu Yelusalema. Ino dyalelo, mizo mivule yādi’ko mu mene mafuku’a i mitukile, enka muzo wābutwilwe mu kyumba kya peulu’wa ye ukishele netu ne pano. Uno mwanda i wa mvubu mikatampe kotudi batwe bonso, ke-pantu uno o muzo utongelwe na Leza amba wikale batumoni bandi ku meso a bantu.

² Pābutwilwe uno muzo, kwālongekele binkumenkume bikatampe byāfikidije binenwa bya Yoela bya bupolofeto. Tutanga bino binkumenkume mu Bilongwa 2:​2-4 amba: “Ponkapo kwebapulumukile kitūta bwa luvula lukatampe lwa malwa lupukuma, kyayūja ne njibo yonso mo badi bashikete. Ino kwebasokokela ndimi milale mubukata īkele’nka bwa mudilo, ke ībatentama abo bonso ku muntu ku muntu. Penepo kadi abo bonsololo bayūlwa [m]ushipiditu [s]andu, bashilula kwisamba ne ndimi ya mineneno īngi nayo, monka mo bapelelwe’byo kwisamba’byo kudi [mu]shipiditu.” Enka namino, boba bana-balume ne bana-bakaji 120 bakikōkeji bāikala ke muzo wa kumushipiditu, babajinji ba mu yewa wātelelwe na mutumibwa Polo mwenda mafuku bu “Isalela wa Leza.”​—Ngalatea 6:​16, MB.

³ Bibumbo byāungwila, bikimba kuyuka i kika kyādi “kitūta bwa luvula,” penepo mutumibwa Petelo wāimana kāebashintulwila amba i bupolofeto bwa Yoela bwafikidila. Bupolofeto’ka? Eyo, ivwana byaānene: “Leza wanena’mba: Kikēkalanga mu oa mafuku a kumfulo nkapungulwilanga [m]ushipiditu wami umbantu bonso, ebiya bāna benu, bāna-balume, ne bāna-bakaji, bakafumika myanda, ne bansongwalume benu bakamonanga bimonwa, ne banunu bāna-balume bakalotanga bilotwa. Penepo kadi nkapungulwilanga [mu]shipiditu wami ku bapika bami nako, ne bāna-balume ne bāna-bakaji mu oa mafuku, bakafumika myanda. Nami nkalombolanga ne bingelengele mūlu mwine, ne muno munshi namo biyūkeno bya mashi, ne bya mudilo, ne bya kipuinga kya mwishi. Dyuba nadyo dikālamunwa ke didi fututu, ne kweji nandi kadi’nka bwa mashi. Bino’bi bikabadikidilanga dyodya difuku dikatampe dīne dya ntumbo dya Yehova. Kadi kukēkalanga bonso bakwita [pa] dijina dya Yehova abo bakapanda.” (Bilongwa 2:​17-​21) Bino binenwa byātelele Petelo bitanwa mu Yoela 2:​28-32, ne kufikidila kwabyo kwālombwele amba kitatyi kya muzo wa Bayuda kyādi kekikafule. “Difuku dikatampe dīne dya ntumbo dya Yehova,” ko kunena’mba, kitatyi kya kutyibila Isalela wampikwa kikōkeji nsambu, dyādi kedidi kubwipi. Ino le i ani wādi wa kunyongololwa nansha wa kupanda’ko? Ne bino byonso byādi bifunkila pa kika?

Kufikidila Kubidi kwa Bupolofeto

⁴ Mu myaka yālondele 33 K.K., Isalela wa Leza wa kumushipiditu wātubulukile, ino muzo wa Isalela wa kungitu wāsupaila. Kufika mu 66 K.K., Isalela wa kungitu wātambwa divita na Loma. Mu 70 K.K., Isalela kubwipi kwa yense wātukidila, Yelusalema ne tempelo yandi byāsokwa mudilo fututu. Mu dya Pentekosa 33 K.K., Petelo wābadikile kuleta madingi malumbuluke atala pa kino kinzengele kyādi pabwipi. Wātela monka binenwa bya Yoela amba: “Bonso bakwita [pa] dijina dya Yehova abo bakapanda.” Papo Muyuda yense wādi wa kwityibila mbila ya kwita pa dijina dya Yehova. Kino kyādi kilomba ne kulonda misoñanya mikwabo yēbasoñenye Petelo amba: “Alamukai pa mutyima mubatyijibwe bonso mu dijina dya Yesu Kidishitu, nankyo ko kulekelwa kwa myanda” yenu. (Bilongwa 2:​38) Bemvwaniki ba Petelo bādi bafwaninwe kwitabija Yesu bu Meshiasa wāpelelwe na muzo wa Isalela.

⁵ Bino binenwa bya Yoela bya bupolofeto byādi na lupusa lukatampe ku bantu bakwityepeja ba mu myaka katwa imbajinji. Ino dyalelo, po pene bidi na lupusa lukatampe kupita, mwanda pano tutengele kufikidila kwabubidi kwa bupolofeto bwa Yoela, pamo na mulombwela bimbidikita bya mu ino myaka tutwa 20. Tutalei mobikadile.

⁶ Batumibwa pa kufwa, Isalela wa Leza wāikele kupūtwa na biyombo bibi bya bwine Kidishitu bwa bubela. Inoko mu kino kitatyi kya ku mfulo, kyāshilwile mu 1914, uno muzo wa kumushipiditu i musokokele monka patōka. Bino byonso i kufikidila kwa lukindi lwa Yesu lwa ñano ne biyombo bibi. (Mateo 13:24-​30, 36-​43) Mwaka wa 1914 pa kufwena, bene Kidishitu bashingwe-māni bāshilwile kwisansanya na Bipwilo bya Ki-kidishitu byampikwa kikōkeji, bāshilula kufundula mfundijo ya bubela pampikwa moyo, bēpāna mu kusapula kwiya kwa mfulo ya ‘bitatyi bitungwe bya mizo.’ (Luka 21:24) Ino divita dibajinji dya ntanda dyāshilwile mu 1914, dyākolomwene myanda yobādi kebeteakenye’ko. Matompo makomokomo pa kwibaponena, bavule bājokēle kunyuma, bamo nabo bātuna lwitabijo lwabo. Kufika mu 1918, busapudi bwabo bwamweka bu bubalekibwa.

⁷ Ino, kepāijijepo. Tamba mu 1919, Yehova wāshilula kupungulwila mushipiditu wandi pa bantu bandi mu muswelo uvuluja byālongekele mu Pentekosa 33 K.K. Kunena na bubine, mu 1919 kemwādipo bādi banena mu ndimi, nansha kitūta bwa luvula. Ke-pantu binenwa bya Polo bidi mu 1 Kodinda 13:8 bitulombola’mba, kitatyi kya bingelengele kyādi ke kipite kala. Ino, mushipiditu wa Leza wāmwekele patōka mu 1919, ku kitango kyālongelwe ku Cedar Point, Ohio mu Amerika, mwanda kwine’kwa, bene Kidishitu bakikōkeji bāpelwe monka bukomo, bāshilula kadi kusapula myanda miyampe ya Bulopwe. Mu 1922, bājokela konka ku Cedar Point kukakankamikwa monka na luno lubila: “Sapulai, sapulai, sapulai, Mulopwe ne bulopwe bwandi.” Pa kino, ntanda yādi ya kuboila ñeni pa byobya byādi bya kutamba ku kupungululwa kwa mushipiditu wa Leza, pamo na mokyāikadile mu myaka katwa imbajinji. Mwine Kidishitu yense mwipāne​—ekale mwana-mulume, mwana-mukaji, mununu, nansha nkasampe​—​wāshilwile “kufumika,” kusapula “bintu bikatampe bya Leza.” (Bilongwa 2:11) Nabo bāshilula kwisāshila bantu babutūkanye pamo’nka na mwādi mwibanenena Petelo amba: “Mwipandijei bidi bānwe bene ku luno lukongo lukondame.” (Bilongwa 2:​40) Le bantu bādi betaba ku luno lwito bādi bepandija’mo namani? I na kulonda bino binenwa bidi mu Yoela 2:​32: “Enselele ukēta [pa] dijina dya Yehova ukanyongololwa.”

⁸ Tamba’nka mu mine myaka imbajinji’ya, bintu bilonga Isalela wa Leza byendelelanga nyeke kumeso. Kutūlwa biyukeno kwa bashingwe-māni kwādi ke kwendelele, ebiya tamba mu myaka ya 1930, kwāmweka kibumbo kikatampe kya bantu babutūkanye badi na lukulupilo lwa kukekala pano pantanda. (Kusokwelwa 7:​3, 9) Abo bonso bengilanga na kampeja-bukidi, mwanda kufikidila kwabubidi kwa Yoela 2:​28, 29 kulombola’mba ketudi bafwene bininge ku difuku dikatakata dya kitenteji dya Yehova, dikatukijibwa ngikadilo ya bintu ya mitōtelo, ya kipolitike, ne ya busunga, ibikele pano pantanda ponso. Bine, tudi na bubinga bwa ‘kwityila pa dijina dya Yehova’ na lwitabijo lonso, mwanda tuyukile amba uketunyongolola!

Lelo Tuketa Namani pa Dijina dya Yehova?

⁹ Kwita pa dijina dya Yehova kishintulula kulonga bika? Kavulukilo kene kānenenwe myanda idi mu Yoela 2:​28, 29 ko ako ketupa muswelo wa kulondolola ku kino kipangujo. Tuyukei amba, Yehova wivwananga boba bamwitanga, ino ke bonsopo. Yehova wānene bene Isalela kupityila kudi Isaya, mupolofeto mukwabo, amba: “Po mukololanga maboko enu ami nkafya meso ami ko mudi; eyo, po mukavudija lulombelo lungilungi, nkikevwanapo.” Mwanda waka Yehova wāpelele kwivwana bantu bandi? Aye mwine i mushintulule’kyo amba: “Mwanda makasa enu i mayule mashi.” (Isaya 1:​15) Yehova kevwanangapo muntu ye-yense ulambikilwe mashi nansha ulongele bubi. O mwanda mu dya Pentekosa, Petelo wāsapwidile Bayuda bālamuke pa mutyima. Mu kavulukilo kene kānenenwe myanda idi mu Yoela 2:​28, 29, tumona’mba Yoela i mwimanine bininge pa kwalamuka pa mutyima. Kifwa, tutanga mu Yoela 2:​12, 13 amba: “Inoko ne pano pene i Yehova unena, Vundamukilai ko ndi ne mutyima wenu onso, ne na kushikilwa na nzala, ne na kudila madilo; ne na kuyoyokota, sanai mutyima wenu, ino ke mitwelo yenupo, ehe, ne kuvundamukila kudi Yehova Leza wenu; mwanda i wabuntu muyule lusalusa, wija pa kufuna bulobo, ne wakanye ka ntanda ne miseke.” Tamba mu 1919, bene Kidishitu bashingwe-māni bāshilwile kulonda bino binenwa. Bēsāsa bilubo byabo ne kusumininwa kuleka kuponena monka mu bibi nansha kwingila na mulēle. Kino kyēbashitwidile dishinda dya kupungulwilwa mushipiditu wa Leza. Muntu yense usaka kwita pa dijina dya Yehova ne kwivwanikwa, ufwaninwe kulonda mu ano matabula amo onka.

¹⁰ Ino vuluka, kwalamuka pa mutyima kwabine ke kunenapo’tu bitupu amba, “Bamfwile’ko lusa.” Bene Isalela bādi na kibidiji kya kusana mitwelo yabo mwanda wa kulombola patōka kyaso kyobadi nakyo ku mityima. Ino Yehova unena’mba: “Sanai mutyima wenu, ino ke mitwelo yenupo.” Kwalamuka pa mutyima kwabine kutambanga ku mutyima, mu nkulwe ya munda mwetu. Ku kuvundamina ku milongelo imbi, pamo na motutangila mu Isaya 55:7 amba: “Mupupakane azobolole dishinda dyandi, ne mukondame nandi ku mifwatakanyo yandi; ino ajoke kudi Yehova.” I kushikwa bubi pamo na mwādi mwibushikilwe Yesu. (Bahebelu 1:9) Pano tukulupile amba Yehova uketulekela ponka pa kitapwa kya kinkūlwa, mwanda Yehova i “wabuntu muyule lusalusa, wija pa kufuna bulobo, ne wakanye ka ntanda ne miseke.” Uketabija butōtyi bwetu, kyetu kyakwela kya bukula ne kyakwela kipungululwe kya kumushipiditu. Uketwivwana shi twikale kwita pa dijina dyandi.​—Yoela 2:​13, 14.

¹¹ Yesu, mu Busapudi bwandi bwa ku Lūlu, wētupele kintu kikwabo kyotufwaninwe kuvuluka nyeke, wānene’mba: “Badikilai bidi kusaka bulopwe bwa Leza, ne boloke bwandi.” (Mateo 6:​33) Butōtyi bwetu ke kintupo kya kukwatyila ku mulēle, kyotubwanya kuleta kinsanka amba i pa kutūkijija mutyima wa mundamunda. Kwingidila Leza kufwaninwe kutūlwa pa kifuko kibajinji mu būmi bwetu. O mwanda Yehova ukinena kupityila kudi Yoela amba: “Ilai kimpungidi mu Ziona . . . Kongakanyai bantu’ba, pandulai kitango bungakanyai banabalume banunu, kongakanyai bāna’ba, ne boba bakyamwa mabele; amba musoñañani alupuke mu kadimbwa kandi, ne musongwe mu kadimbwa kandi katyutyu.” (Yoela 2:​15, 16) Pavule, bantu betundaile panopano kebo kuponena mu kilabi, na kwita mutyima’nka abo bene. Ino nabo bafwaninwe kutūla mwingilo wa Yehova pa kifuko kibajinji. I kutupu kintu kitabukile kukongakena pamo ku meso a Leza wetu, kwita pa dijina dyandi.

¹² Byotwayuka namino, tubandaulei bidi pa bibalwa bitupelwe mu Lapolo wa Mwingilo wa Batumoni ba Yehova wa Mwaka wa 1997. Mu mwaka wapityile’u, twafikile pa kibalwa kikatampe kya basapudi ba Bulopwe 5 599 931​—bine, i kibumbo kikatampe kya batendedi! Bonso batenwe ku Kivulukilo badi 14 322 2​—i musubu mutuntulu wa bantu mupite ne pa midiyo 8 ne kipindi wetuntwidile pa basapudi. Kino kilombola’mba kusa kwikala kwilundila’ko kukatampe. Bavule mu ino midiyo mwanda ne kipindi befundanga kala Bible na Batumoni ba Yehova, bamo basepelele musapu, bakwabo i bana badi na bambutwile babatyijibwe. Bavule umbukata mwabo ko kutanwa’bo ku kupwila musunsa wabo umbajinji. Kutanwa’ko kwabo kwapele Batumoni ba Yehova mukenga mulumbuluke wa kwibayuka senene ne wa kwibakwasha bendelele nyeke kumeso. Ino kudi bamo batanwanga ku Kivulukilo mwaka ne mwaka, pakwabo batanwa ne ku kupwila kumokumo, ino kutabwila’ko matabula makwabo a kwendelela’bo kumeso mpika. Kyabine, bano bonso tubebete na nsangaji mikatampe bāye batanwe ku kupwila. Ino tubebasakila balanguluke senene pa binenwa bya Yoela bya bupolofeto ne kuyuka i matabula’ka ebashadila’ko nabo bafikile pa kukulupila amba, Yehova ukebevwana pobaketa pa dijina dyandi.

¹³ Mutumibwa Polo wāimanine pa mwanda mukwabo utala pa kwita pa dijina dya Leza. Mu mukanda wātumine uno mutumibwa kudi bene Loma, wāpitulukile monka mu binenwa bya Yoela bya bupolofeto, amba: “Bonso bakwita pa dijina dya Yehova bakapandanga.” Ebiya wāleta buluji bunenenwa namino, amba: “Le penepo kadi, bakamwita namani, boba bampikwa kwitabija mudi aye? Le kadi bakētabija mudi aye namani, boba bampikwa kumwivwana? Lelo bakēvwana namani, musapudi mpika?” (Loma 10:​13, 14) I amo, bakwabo bavule ne pano kebayukile Yehova, kwibasakila wa kwibalombola mwa kwityila pa dijina dya Leza. Nanshi boba ke bayuke kala Yehova badi na kiselwa kya kusapula ne kwibafikila konso kobadi mwanda wa kwibakwasha pa kino.

Paladisa ya Kumushipiditu

¹⁴ Uno o muswelo umwene bashingwe-māni ne mikōko mikwabo bino bintu, o mwanda Yehova wibeselanga. “Yehova wādi ne mukao wa ntanda yandi, ne kufwila bantu bandi lusa.” (Yoela 2:​18) I bine, mu 1919, Yehova wālombwele mukao ne lusa pa bantu bandi, wēbajokeja ne kwibatweja mu kīkalo kya mingilo ya kumushipiditu. Yo ayo paladisa ya kumushipiditu minemine, ilombwelwe na Yoela mu bino bishima’mba: “Kokakwatwapo moyo a ntanda, sangala ne kusepelela; mwanda Yehova walonga bintu bikatakata. Kemukikalapo na moyo, banwe banyema ba muntanda; mwanda madyo a muntanda mutuputupu amenanga, mwanda mutyi upanga bipa byao, mukuyu ne muñanza ipana bukomo bwayo. Penepa kadi sangalai, banwe bāna ba Ziona, sepelelai mudi Yehova Leza wenu; mwanda wemupe mvula wa kijimamapya mungya biyampe byonka; kabidi wanokeja ko mudi mvula wa kijimamapya ne mvula wa ku mukadiko mu kweji umbajinji. Ebiyampe kadi bipūdilo bikayula ñano, ne byengelo bikamwangala ne vinyu ne māni.”​—Yoela 2:​21-​24.

¹⁵ Bine, i mu makoma mwabinebine! Mudi bungibungi bwa byangulwa bya bintu bisatu byādi bimanine’po būmi bwa bene Isalela​—ñano, māni a mpafu, ne vinyu​—kutentekela’po ne bimunanwa. Mu ano etu mafuku bino binenwa bya bupolofeto i bifikidile binebine kumushipiditu. Yehova witupanga bidibwa byonso bya kumushipiditu byotusaka. Mwene tusepelelanga pa kumona bino bidibwa bya ntanda ne miseke bitupa Leza? Bine, bidi pamo’nka na mwānenene Malaki amba, Leza ‘ushitulanga malolo a mūlu, ne kupungulula madyese andi kufika’nka ne pakapwididila kyaba pa kutūla’o.’​—Malaki 3:​10.

Mfulo ya Ngikadilo ya Bintu

¹⁶ Yoela wāpwile’tu kwisambila pa ngikadilo ya mu paladisa idi’mo bantu ba Leza, wānenenena buno bupolofeto bwa kupungululwa kwa mushipiditu wa Yehova. Pātelele Petelo buno bupolofeto mu dya Pentekosa, wānene amba bwāfikidile “mu oa mafuku a kumfulo.” (Bilongwa 2:17) Nanshi kupungululwa kwa mushipiditu wa Leza kyādi kishintulula’mba mafuku amfulo a ngikadilo ya bintu ya Bayuda āshilwile tamba penepa. Ne kupungululwa kwa mushipiditu wa Leza pa Isalela wa Leza mu ino myaka tutwa 20 nako mo monka, kino kishintulula’mba ketudi mu mafuku a ku mfulo kwa ino ngikadilo ya bintu yandabile pano pantanda ponso. Byotwayuka bino, lelo i bika bitutengele kumeso’ku? Bupolofeto bwa Yoela bwendelela na kwitulomba’mba: “Nkalaija bingelengele mu madiulu ne panopanshi mashi ne mudilo, ne malenga a mwishi. Dyuba dikālamunwa ke mfindi, ne kweji nandi ke mashi, bikabadikila kwiya difuku dikatakata dya kitenteji dya Yehova.”​—Yoela 2:​30, 31.

¹⁷ Bino binenwa bya bupolofeto byāshilwile kufikidila mu Yudea mu 66 K.K., pādi kepalondakana bimyanda byādi bitwala ku kunana kwa difuku dya kitenteji dya Yehova mu 70 K.K. Mu kyokya kitatyi, kwikala umbukata mwa boba kebādipo bazunzula dijina dya Yehova i kintu kyādi kileta moyo mukatampe! Ne dyalelo nadyo mo monka, kumeso kotwenda’ku, kudi bimyanda bilengeja moyo, pakamonwa ino ngikadilo ya bintu ya pano pantanda ponso yonakanibwa ku kuboko kwa Yehova. Ino kupanda kudi’ko. Mwanda bupolofeto bunena monka’mba: “Kikafika nenki enselele ukēta [pa] dijina dya Yehova ukanyongololwa; mwanda mu kalūlu ka Ziona ne mu Yelusalema mwine mu kekalanga boba bapande, [mo] mwanenena Yehova, ne umbukata mwa basheleshele boba betwe na Yehova.” (Yoela 2:​32) Bine, Batumoni ba Yehova bafwijanga’ko Yehova bikatampe pa kwibayukija dijina dyandi, kadi i bakulupile na mutyima umo amba ukebapandija pobaketa pa dijina dyandi.

¹⁸ Ino i bika bikalongeka dyodya difuku dikatampe dīne dya ntumbo ya Yehova podikaposokela ino ntanda na bukalabale bwadyo bonso? Uno o mwanda usa kubandaulwa mu kishinte kya kifundwa kyamfulo.

[Bipangujo]

1. I kika kinenenwa’mba dya Pentekosa 33 K.K. i difuku dya kwalamuka kukatampe mu mānga ya ntanda?

2. I binkumenkume’ka bya kingelengele byāyukenye kubutulwa kwa muzo mupya?

3. I bupolofeto’ka bwa Yoela bwāfikidile mu dya Pentekosa 33 K.K.?

4, 5. Pa kuyuka byādi bibatengele, i madingi’ka āletele Petelo, ne i kika kinenenwa’mba ano madingi akidi na mvubu ne dyalelo?

6. I muswelo’ka wāsokokēle patōka Isalela wa Leza kitatyi kyāshilwile kufwena mwaka wa 1914?

7. (a) I kintu’ka kyālongekele mu 1919 kiifwene na kya mu Pentekosa 33 K.K.? (b) Tamba mu 1919, kupungululwa kwa mushipiditu sandu wa Leza pa bengidi ba Yehova kwādi na lupusa’ka?

8. Bintu biloñanga Isalela wa Leza tamba mu 1919 byendelelanga kumeso namani?

9. Kwita pa dijina dya Yehova kilomba kulonga bika ne bika?

10. (a) Kwalamuka pa mutyima kwabine i kika? (b) Yehova uloñanga kika pamonanga kwalamuka pa mutyima kwabine?

11. Butōtyi bwabine bufwaninwe kwikala pa kifuko’ka mu būmi bwetu?

12. Shi tutale lapolo wa Kivulukilo kya mwaka wapityile’u, i kika kilombola’mba kusa kwikala kwilundila’ko?

13. Shi twitanga kala pa dijina dya Yehova, i kiselwa’ka kyotudi nakyo ku bantu bakwabo?

14, 15. I madyese’ka a mu paladisa eselwe bantu ba Yehova pa mwanda wa kwita kobetanga pa dijina dyandi mu muswelo umusangaja?

16. (a) Kupungululwa kwa mushipiditu wa Yehova kishintulula kika mu kino kyetu kitatyi? (b) I bika bitutengele kumeso’ku?

17, 18. (a) I difuku’ka dya kitenteji dya Yehova dyāfikile Yelusalema? (b) Kuyuka amba difuku dya kitenteji dya Yehova didi’ko kumeso’ku kwitutonona tulonge bika?

[Kifwatulo pa paje 21]

Muzo mupya wābutwilwe mu dya Pentekosa 33 K.K.

[Kifwatulo pa paje 23]

Ku ñanjilo kwa ino myaka katwa, Yehova wāpungulwidile monka mushipiditu wandi pa bantu bandi mwanda wa kufikidija Yoela 2:​28, 29

[Kifwatulo pa paje 24]

Tukwashei bantu, nabo bayuke mwa kwityila pa dijina dya Yehova

Lelo Ukivulukile’byo?

◻ Yehova wāpungulwidile dibajinji mushipiditu wandi pa bantu bandi mu kitatyi’ka?

◻ Kwita pa dijina dya Yehova kilomba kulonga bika ne bika?

◻ I kitatyi’ka kyāfikile difuku dikatampe dya kitenteji dya Yehova pa Isalela wa kungitu?

◻ Yehova ukeselanga namani boba betanga pa dijina dyandi dyalelo?