Bitatyi Ne Myaka Mu Makasa A Yehova
“Kyakyo kekidipo kyenu kyo muyūka. Bitatyi bikidipo ne myaka i kibīkile Tata aye mwine.”—BILONGWA 1:7.
MWENE i kyendele’mo ku boba “babinza ne badila mwanda wa byamunyanji byonso b[i]longwa” mu Bipwilo bya Ki-kidishitu ne pano pantanda ponso bekale kwiipangula i kitatyi’ka kikafula ino ngikadilo imbi ya bintu ne kupingakanibwa’yo na ntanda impya ya Leza ya boloke? (Ezekyele 9:4; 2 Petelo 3:13) Kumeso kwa kufwa kwa Yesu ne kupwa kwa kusangulwa kwandi, batumibwa bandi bāmwipangwile bipangujo bya kusaka kuyuka kitatyi. (Mateo 24:3; Bilongwa 1:6) Ino Yesu mu malondololo andi kēbapelepo muswelo wa kupikula mafuku, mhm. Mu kyaba kimo wēbapele kiyukeno kya biyukeno bishileshile, ebiya mu kyaba kikwabo wēbanena’mba ‘ke kyabopo kuyūka bitatyi byākidi’po ne myaka yādi ibīkile Shandi aye mwine.’—Bilongwa 1:7.
2 Nansha Yesu byadi Mwana wa bunka wa Yehova, ino kayukangapo bitatyi byo-byonso bitungile Shandi bya kufikidija milao. Mu bupolofeto bwandi butala pa mafuku amfulo, Yesu wāitabije na kwityepeja’mba: “Mwendele dyodya difuku nansha nsa mine, kekudipo uyukile. Ne bamwikeulu badi umadiulu bene, nansha Mwana mwine, kebayukile’dyopo, poso’nka Tata kete ye uyukile’dyo.” (Mateo 24:36, MB) Yesu wādi usangela kwilaija Shandi ne mutyima mutūke, wa kumusokwela kitatyi kitungwe kya konakanya ino ngikadilo imbi ya bintu.a
3 Kudi bintu bibidi byotukokeja kwifunda ku malondololo a Yesu a bipangujo bitala pa kitatyi kikamweka bintu mu kufikidila kwa mpango ya Leza. Kibajinji, Yehova udi na mpangiko ya bitatyi; kya bubidi, aye kasuku kandi ye utuñanga’byo, bengidi bandi kebafwaninwepo kutengela kubadikila kupebwa misapu pa myaka kampanda nansha bitatyi byandi kansangwa.
Bitatyi ne Myaka ya Yehova
4 Lelo “bitatyi” ne “myaka” bishintulula namani? Binenwa bya Yesu bitanwa mu Bilongwa 1:7 bidi na nshintulwilo ibidi ya kitatyi. Kishima kya Kingidiki kyalamwinwe bu “bitatyi” i “kitatyi mu buluji bwa kwija,” mulela wa kitatyi (mulampe nansha mwīpi). Kishima kyalamwinwe bu “myaka” kifunkilanga pa kitatyi kitungwe nansha kitandikwe, kitatyi kya pa bula nansha kyaba kyālongekele myanda kampanda. Pa bino bishima bibidi bibajinjibajinji, W. E. Vine unena’po amba: “Mu Bilongwa 1:7, ‘Tata utūdile aye mwine mu Lwandi lupusa’ bitatyi (chronos), bula bwa byaba, ne myaka (kairos) ya kulongeka binkumenkume kampanda.”
5 Kumeso kwa Dilobe, Leza wātungile kitatyi kya myaka 120 kumeso kwa konakanya yoya ntanda yākobakanibwe na bantu ne na bamwikeulu bantomboki bāvwele imbidi ya bu muntu. (Ngalwilo 6:1-3) Papo Noa mwine Leza ukidi na myaka 480. (Ngalwilo 7:6) Kādipo na mwana kufika ne mu myaka 20 yālondele’po. (Ngalwilo 5:32) Mu kupita kwa mafuku mavule, papo bana ba Noa ke batame abasonge ne bakaji, ye Leza wālombola Noa mpango Yandi ya kufundula bubi pano pantanda. (Ngalwilo 6:9-13, 18) Nansha Noa byaāpelwe mingilo ibidi ya kwingila, kūbaka safini ne kusapwila bantu ba lukongo lwandi, ino Yehova kāmusokwedilepo kitatyi kyaātungile.—Ngalwilo 6:14; 2 Petelo 2:5.
6 Makumi a myaka apwa apunguluka—pakwabo myaka makumi atano—“Noa walonga namino monso mwamusoñaninye Leza.” Noa wālongele namino ponka “pa lwitabijo,” pampikwa kuyuka difuku dinedine. (Ngalwilo 6:22; Bahebelu 11:7, MB) Yehova wālekele kumuyukija kitatyi kine kya kushilula Dilobe kutūla’nka ne byokwāshele yenga umo dishilule. (Ngalwilo 7:1-5) Kukulupila kwa Noa ne lwitabijo lwandi mudi Leza byo byāmukweshe aleke myanda ya kitatyi mu makasa a Yehova. Bine, Noa wāikele kufwija’ko Yehova pakatampe paāmukingile mu bula bwa Dilobe ne paātyimpile lwayo pa nshi misubulwe pa kwabuka mu safini! Byotudi na lukulupilo lwa kunyongololwa mu muswelo umo, mwene tufwaninwe kulombola lwitabijo ludi namino mudi Leza?
7 Kupwa kwa Dilobe, bavule ba ku musuku wa Noa bālekele mutōtelo wabine wa Yehova. Bāshilula kūbaka kibundi ne kiteba kya mutōtelo wabubela amba bashale mu kifuko kimo. Yehova wāmona amba kyo kitatyi kya kwimanina bintu. Wāvutakanya ludimi lwabo, “[kutamba ku Babele] webapalakaninya konso konso ku meso a ntanda.” (Ngalwilo 11:4, 8, 9) Kupwa, bisumpi binena ndimi byābaya ke mizo, mizo imoimo yātādila mizo mikwabo, yāikala ke imbikalo mikatampe, itādile ntanda.—Ngalwilo 10:32.
8 Kyaba kimo, Leza, mwanda wa kuvuija mpango yandi, wākadile mizo imoimo mikalo ya ntanda ne kwiileka mwenda mafuku ibikale pa kifuko kimo nansha itādile ntanda. (Ngalwilo 15:13, 14, 18-21; Divilu 23:31; Kupituluka 2:17-22; Danyele 8:5-7, 20, 21) Mutumibwa Polo wēsambile pa uno mwanda utala bitatyi ne myaka ya Yehova paāsapwidile Bangidiki bañeni mu Atene amba: “Leza wapangile panopantanda ne byonso bidi’po. . . . Wapangile muntu umo, kwabutwilwe mizo yonso ya bantu, webatula pano panshi ponso. Wabadikile kwibatungila bitatyi ne mikalo ya matanda o bafwanyinwe kushikata.”—Bilongwa 17:24, 26, MB.
9 Kino kekishintululapo amba Yehova ye utwikwa mashindañani onso a kipolitike ne kwalamuka kulongeka mu mizo. Ino ukokeja kwimanina bintu shi wasake kwimanina’byo mwanda wa kufikidija mpango yandi. O mwanda Danyele mupolofeto, kamoni wēmwenine kupona kwa Babiloni, Umbikalo wādi Utādile Ntanda, ne kupingakanibwa kwao na Mede ne Peleshia, wēsambīle padi Yehova amba: “Aye waalamuna byaba ne myaka mine kumo; u[bik]ula balopwe, kadi ubikika balopwe; upana [tunangu kudi batunangu ne buyuki kudi boba bayukile kusansanya].”—Danyele 2:21; Isaya 44:24–45:7.
“Kitatyi byo Kyafwenene”
10 Kumeso kwa myaka tutwa tuná ne musubu, Yehova wātungile mwaka mwine waādi wa kufwija bumvu mulopwe wa Edipito, Umbikalo wādi Utādile Ntanda, ne kunyongolola lutundu lwa Abalahama mu bupika. Leza wāsokwela Abalahama mpango yandi, wāmulaya’mba: “Yukidija binebine amba lukunwa lobe lukekalanga lweni mu ntanda keidi bu-yalo, ehe, ne kwibengidila bupika; nabo bakebasusulanga myaka tutwa tuná. Kabidi ami nkeutyibila mambo owa muzo o bakengidila bupika, ebiya bakatambamo ne byabupeta bingi bya ntanda ne ntanda.” (Ngalwilo 15:13, 14) Shitevani, mu mīsambo yandi ya mu kīpi ya mānga ya Isalela, wānenene pa kino kitatyi kya myaka 400 kumeso kwa Sanhedrini, amba: “Ino kitatyi byo kyafwenene kyadi kifwanyinwe Leza kufikija mulao wandi waalaile Abalahama, muzo wetu wavudile mpata. Bantu bavula ke bangibangi mu Ejipite, kufika’nka ne po kwabikele mu ntanda ya Ejipite mulopwe mupya wadi kayukilepo Yosefa.”—Bilongwa 7:6, 17, 18, MB.
11 Uno Felo mupya wākolobekele bene Isalela mu bupika. Papo mukanda wa Ngalwilo wādi kewasonekelwe na Mosesa, ko kunena’mba milao ya Yehova kudi Abalahama bādi besambulwila’yo ku kanwa nansha ku bilembwa. Nansha namino, i kimweke amba misapu yādi na bene Isalela keyēbapelepo muswelo wa kupikula difuku dinedine dyobādi ba kunyongololwa mu masusu. Leza mwine ye wādi uyukile kitatyi kyaādi wa kwibanyongolola, ino bene Isalela bādi basusuka kebādipo bekiyukile. Tutanga namino amba: “Kwadi nankyo, pa kupita oa mafuku mangimangi, mulopwe wa Edipito wafwa; kabidi bāna ba Isalela babinza pa mwanda wa bupika, badila, ne madilo abo akanda kudi Leza pa mwanda wa bupika. Penepo kadi Leza waivwana mitongo yabo, ino Leza kuvuluka wavuluka kipwano kyandi ne Abalahama ne Isake ne Yakoba mwine. Ebiya Leza watala bāna ba Isalela, kabidi Leza webayuka ne mo badi bekadile.”—Divilu 2:23-25.
12 Kuno kubulwa kuyuka kwa bene Isalela kwa kitatyi kya kunyongololwa’bo kukokeja kumonwa ne mu mwisambo mwīpi wa Shitevani. Wēsambīle padi Mosesa amba: “Ebiya byāfikija pano myaka ke īdi ne pa bumakumi aná kyamwiya ku mutyima wandi’mba: Leka ntale bidi bāna betu, bāna ba Isalela. Ino watāna umo bamumwesha malwa pa kubulwa ne mwanda, aye wamwitabila kamulwila’mba: Mudidilemo nandi uno o basusula; wamukupila ne kumukupila yewa mwine Edipito wafwa. Mwanda aye watwele ku mutyima’mba: Bāna betu basa kuyūka’mba, Leza usaka kwitupandijija ku kuboko kwa uno muntu. Nanshi momu monso abo ne kuyūkamopo mpika.” (Bilongwa 7:23-25) Mosesa wēyumbile kulonga kino myaka 40 kumeso kwa kitatyi kya Leza. Bino binenwa bya Shitevani bilombola’mba kyālombele Mosesa kwilaija’ko myaka 40 mikwabo kumeso kwa Leza ‘kupa bene Isalela lupandilo ku kuboko kwandi.’—Bilongwa 7:30-36.
13 Nansha “kitatyi byo kyafwenene kyadi kifwanyinwe Leza kufikija mulao wandi” ne mwaka mwine waādi utungile, Mosesa ne Isalela yense bādi ba kulombola lwitabijo mudi Yehova. Bādi ba kwilaija kitatyi kyandi kitungwe, pambulwa kubwanya kupikula mafuku kumeso kwa kitatyi. Ne batwe netu tusumininwe amba kunyongololwa kwetu ku ino ngikadilo imbi ya bintu kubafwena. Tuyukile amba tudi mu “mafuku a mfulo.” (2 Temote 3:1-5, BB) Lelo tubulwe’po kulombola lwitabijo lwetu ne kwilaija kitatyi kitungwe na Yehova kikafika difuku dyandi dikatakata? (2 Petelo 3:11-13) Papo shapo, po potukemba senene mitendelo kudi Yehova mu lwimbo lwa bunyongolodi lwa ntumbo, pamo na mwāimbīle Mosesa na bene Isalela.—Divilu 15:1-19.
“Mwaka pa Kufikila Ponka”
14 Yehova wātungile kitatyi kya wandi Mwana wa bunka kwiya pano panshi bu Meshiasa. Polo wāsonekele amba: “Ino mwaka pa kufikila ponka, Leza watalwile Mwana wandi, wabutulwa kudi mwana-mukaji, wabutwilwa pa mukanda-wabijila.” (Ngalatea 4:4) Kuno kwādi kufikidila kwa mulao wa Leza wa kutuma Lukunwa—‘Shilo, wādi wa kukōkelwa na mizo yonso.’—Ngalwilo 3:15; 49:10.
15 Bapolofeto ba Leza—ne bamwikeulu bene kumo—bādi batengele “mwaka” wādi wa kumweka Meshiasa pano pantanda ne lupandilo molwādi lwa kupebwa ku bantu babipya-mambo. “Mwendele luno lupandilo luno’lu,” mungya kunena kwa Petelo, “bapolofeto nabo badi bēpangula ne kukimbidila’lo, boba badi bafumika buntu bwa kwiya kudi bānwe; ne kukimba kwāfunkile [m]ushipiditu wa Kidishitu, wadi monka mwabo, pa kusapwila kalā byamalwa bya Kidishitu, ne byantumbo byakulonda kunyuma, amba i namani? le pa muswelo wa ku mwaka ka? . . . bino bintu bino’bi ne bamwikeulu nabo basakanga nabo kujingululamo.”—1 Petelo 1:1-5, 10-12.
16 Yehova wāpene bupolofeto bwa “mayenga makumi asamba-abidi” kudi Danyele mupolofeto wandi, muntu wa lwitabijo lwakubulwa kutelententa. Buno bupolofeto bwādi bwa kuyukila’po Bayuda ba mu myaka katwa imbajinji amba kumweka kwa Meshiasa wālailwe kekudi pabwipi. Kipindi kimo kya bupolofeto kinena’mba: “Kushilwila ku kutamba kwa kinenwa [kya] kulubula ne kūbaka Yelusalema, kutūla ne ku mwine mushingwe-māni, mfumu’wa, kukekala mayenga asamba-abidi kabidi ne mayenga makumi asamba ne abidi.” (Danyele 9:24, 25) Bafundi Bayuda, bene Katolika, ne bene Mishoni, i betabije abo bonso amba “mayenga” atelelwe pano i mayenga a myaka. “Mayenga” 69 (myaka 483) a mu Danyele 9:25 āshilwile mu 455 K.K.K. pālupwile Alatazelekishishi, Mulopwe wa Peleshia kishima kya kupa Nehemia lupusa lwa “kulubula ne kūbaka Yelusalema.” (Nehemia 2:1-8) Āvuika kupwa kwa myaka 483 kunyuma—mu 29 K.K., pābatyijibwe Yesu, wāshingwa ne māni a mushipiditu sandu, wāikala ke Meshiasa, Kidishitu.—Mateo 3:13-17.
17 Ketuyukilepo shi Bayuda ba mu myaka katwa imbajinji bāyukile pene pāshilwile myaka 483. Inoko kitatyi kyāshilwile Yoano Mubatyiji mwingilo wandi, ‘bantu bādi batengele, bonso bāfwatakanya munda pa mwanda wa Yoano amba: Shi i Kidishitu, shi ani?’ (Luka 3:15) Bafundi bamobamo ba Bible bakwatañanyanga kuno kutengela na bupolofeto bwa Danyele. Matthew Henry wisambila pa uno vese amba: “Tubalombolwa pano . . . mwākwatyīle’po bantu pa kyaba’kya, pa kumona mingilo ne lubatyijo lwa Yoano, kebalanga padi Meshiasa, bāmulangila bu pano kadi pa kibelo. . . . Mayenga makumi asamba-abidi a Danyele ādi papo keakafule.” Dibuku dimo dya mu Falanse (Manuel Biblique) dya Vigouroux, Bacuez, ne Brassac, dinena’mba: “Bantu bāyukile amba mayenga makumi asamba-abidi a myaka ātungilwe na Danyele ādi kealumba ku mfulo; kekudipo wādi utulumuka pa kwivwana Yoano Mubatyiji usapula amba bulopwe bwa Leza bubafwena pabwipi.” Mufundi Muyuda umo, Abba Hillel Silver, wāsonekele amba kukwatañana na “mubadilo wa bitatyi mutumbe” wa mu mine myaka’ya, “Meshiasa wādi utengelwe mu bula bwa myaka 25 kutūla ku myaka 50 ya mu myaka katwa imbajinji K.K.”
Pa Binkumenkume —Ke pa Kupikulapo Kitatyi
18 Nansha mubadilo wa bitatyi byoumweka bu wāpele Bayuda mulangwe kampanda pa kitatyi kyādi kya kumweka Meshiasa, ino binkumenkume byālondele’po bilombola’mba kewākweshepo bavule ku kwitabija Yesu bu Meshiasa. Yesu, kintu kya mwaka umo kumeso kwa lufu lwandi, wāipangwile bandi bana-babwanga’mba: “Lelo byobya bibumbo binenanga ami’mba ne ani?” Nabo bālondolola’mba: “I Yoano Mubatyiji; bangi’mba: I Ediya; bakwabo’mba: I mupolofeto umo wa bapakalā wasanguka.” (Luka 9:18, 19) Ketudipo na kilembwa nansha kimo kilombola’mba Yesu wātelele bupolofeto bwa mayenga a kyelekejo mwanda wa kwiyukanya amba i Meshiasa. Ino pa kyaba kimo, wānene amba: “Amiwa ngidi ne mīsambo īkidile ya Yoano, ke-mintu mīngilo yaumpele Tata mpwijijije’yo, ino mīngilo mīne yo nguba yo īsambilanga ami’mba: I Shandi wamutuma.” (Yoano 5:36) Bintu byāyukenye Yesu amba i Meshiasa mutumwe na Leza ke mubadilopo wa bitatyi, ino i busapudi bwandi, bingelengele byandi, ne binkumenkume byālongekele pa lufu lwandi (fukutu wa kingelengele, kupandamuka kwa kidimbo kya tempelo, ne kintenshi).—Mateo 27:45, 51, 54; Yoano 7:31; Bilongwa 2:22.
19 Ne pa kupwa kwa lufu lwa Yesu napo mo monka, bene Kidishitu babajinji kebāpelwepo kintu nansha kimo kya kupikwila’po kufwena kwa mfulo ya ngikadilo ya bintu ya Bayuda. Eyo, shabo bupolofeto bwa Danyele bwa mayenga a kyelekejo bwātelele konakanibwa kwa mine ngikadilo’yo. (Danyele 9:26b, 27b) Ino kwādi kwa kumweka kunyuma kwa mfulo ya “mayenga makumi asamba-abidi” (455 K.K.K.–36 K.K.). Mu muneneno mukwabo, kupwa kwa Bajentaila babajinji kwikala balondi ba Yesu mu 36 K.K., bene Kidishitu bādi ke bapite pa kinangu kyamfulo kya bitatyi bitelelwe mu Danyele shapita 9. Kobadi, binkumenkume byo byādi bya kulombola’mba ngikadilo ya Bayuda keidi pabwipi na mfulo, ke mubadilopo wa bitatyi, mhm. Bino binkumenkume, byānenwe kala na Yesu, byāshilwile kunana mu 66 K.K., pātambilwe Yelusalema na bibumbo bya bene Loma, kupwa byētola. Kino kyāpele bene Kidishitu bakikōkeji bādi batele’ko mutyima mu Yelusalema ne mu Yudea mukenga wa ‘kunyemena ku ngulu.’ (Luka 21:20-22) Bano bene Kidishitu kebāyukilepo kitatyi kyādi kya kufika konakanibwa kwa Yelusalema mwanda kebādipo na biyukeno bya kupikwila’po mubadilo wa bitatyi. Bine, kyēbalombele kwikala na lwitabijo pa kushiya abo mobo, madimi, twa busunga twabo, kebenda kukekala panja pa Yelusalema kubwipi kwa myaka iná, enka ne byājokele bibumbo bya bene Loma mu 70 K.K., byāsala ngikadilo ya Bayuda yonso jimejime!—Luka 19:41-44.
20 Netu dyalelo tufwaninwe kulekela bitatyi ne myaka mu makasa a Yehova na kikulupiji kyonso, pamo na mwālongele Noa, Mosesa, ne bene Kidishitu ba mu myaka katwa imbajinji bādi mu Yudea. Kusumininwa kotusumininwe amba tudi mu kitatyi kya ku mfulo, bunyongolodi bwetu bubafwena, kwimanine pa binkumenkume byotwimwena bya kufikidila kwa bupolofeto bwa Bible, ke pa kupikulapikulapo bitatyi. Pakwabo kadi, nansha byotudi mu kitatyi kya kwikala’po kwa Kidishitu, ketutentwilwepo kiselwa kya kulombola lwitabijo lwetu ne kwendelela na kutengela. Tufwaninwe nyeke kwikala batengele na kutala meso sō ku binkumenkume bileta nsangaji byānenwe kala mu Bisonekwa. Uno o mwanda otukesambila’po mu kishinte kilonda’ko.
[Kunshi kwa dyani]
a Tala Kiteba kya Mulami kya 1 Kweji 8, 1996, paje 30-31, Falanse.
[Bipangujo]
1. Yesu wālondolwele namani ku bipangujo byāmwipangwile batumibwa bandi bya kusaka kuyuka kitatyi?
2. Mwanda waka tukokeja kunena’mba Yesu kekalangapo uyuka bitatyi byo-byonso bitungile Shandi bya kufika kwa binkumenkume mu myaka ya ku mfulo?
3. I bika byotukokeja kwifunda ku malondololo a Yesu aālondolwele ku bipangujo bitala pa mpango ya Leza?
4. Bishima bya Kingidiki byalamwinwe mu Bilongwa 1:7 bu “bitatyi” ne “myaka” bidi na nshintulwilo’ka?
5. Yehova wāikele kulombola Noa mpango Yandi ya konakanya ntanda myoneke kitatyi’ka, ne i mingilo’ka ibidi yāingile Noa?
6. (a) I muswelo’ka wālombwele Noa amba wālekele kitatyi mu makasa a Yehova? (b) Netu tukokeja kwiula namani kifwa kya Noa?
7, 8. (a) Mizo ne imbikalo itādile ntanda byāikele’ko namani? (b) Yehova ‘utungilanga bantu bitatyi ne mikalo ya mwa kushikatyila’ mu buluji’ka?
9. Yehova ‘walamunanga byaba ne myaka’ muswelo’ka mu myanda itala balopwe?
10, 11. (a) Yehova wālaile kumeso kwa bitatyi binga amba ukanyongolola ba ku musuku wa Abalahama mu bupika? (b) I bika bilombola amba bene Isalela kebāyukilepo kitatyi kinekine kyobādi ba kunyongololwa?
12. Shitevani wālombwele namani amba Mosesa wēyumbile kulonga bintu kumeso kwa kitatyi kya Yehova?
13. Ngikadilo yotudi’mo idingakene namani na yādi’mo bene Isalela kumeso kwa kunyongololwa’bo mu Edipito?
14, 15. Tubayuka namani amba Leza utungile kitatyi kya wandi Mwana kwiya pano pantanda, ne i bika byādi bitengele bapolofeto ne bamwikeulu bene kumo?
16, 17. (a) Yehova wākweshe Bayuda mu myaka katwa imbajinji bamone kutengela Meshiasa kupityila ku bupolofeto’ka? (b) Bupolofeto bwa Danyele bwāikele kutenga namani pa kutengela kwa Bayuda kobādi batengele Meshiasa?
18. Nansha bupolofeto bwa Danyele byobwākweshe Bayuda ku kuyuka kitatyi kya kutengela kumweka kwa Meshiasa, ino i bukamoni’ka bukatampe bwālombwele amba Yesu ye Meshiasa?
19. (a) Bene Kidishitu bādi ba kuyuka namani amba Yelusalema kadi pabwipi na konakanibwa? (b) Mwanda waka bene Kidishitu babajinji bānyemene mu Yelusalema bādi basakilwa nyeke kwikala na lwitabijo?
20. (a) I ñeni’ka yotwaboila pa kifwa kya Noa, kya Mosesa, ne kya bene Kidishitu ba mu myaka katwa imbajinji bādi mu Yudea? (b) I mwanda’ka otusa kukesambila’po mu kishinte kilonda’ko?
[Kifwatulo pa paje 9]
Lwitabijo lwa Noa lwāmukweshe alekele bitatyi mu makasa a Yehova
Tupitulukilei’mo
◻ Yesu wālombwele batumibwa bandi bika pa mwanda utala bitatyi ne myaka ya Yehova?
◻ Noa wāyukile kumeso kwa bitatyi binga amba Dilobe dikashilula?
◻ I bika bilombola’mba Mosesa ne bene Isalela kebāyukilepo kitatyi kine kyobādi ba kunyongololwa mu Edipito?
◻ I ñeni’ka yotwaboila pa bifwa bidi mu Bible bitala pa bitatyi ne myaka ya Yehova?