Lelo Leza witutūngile kala myanda itufikila umbūmi?

“TUKOKEJA kwepuka myanda mivule ya mifwatakanyo shi mulangwe uleta kavutakanya wa’mba Leza utūngile muntu ne muntu myanda ikamufikila mwenda mafuku ketwiupelepo mvubu mikatampe.” Shi kodi mwingidije kala kishima “kutungilwa myanda na Leza” nansha kwikivwana bitupu, padi ukanena’mba kino kidyumu kiletelwe kungala’ki kekidipo na buluji.

Dibuku dimo ditelwa bu Théo dya mu Falanse dya bene Katolika dyalupwilwe mu mafuku a kunyuma’a dinena’mba tukalonga biyampe na kuleka kwingidija mulangwe wa’mba “Leza utūngile muntu ne muntu myanda ikamufikila mwenda mafuku.” Dibuku dikwabo dinena’mba: “Dyalelo, kimweka bu mulangwe wa kutūngilwa myanda na Leza keukisambilwanga po kadi nakampata mu misambo ya befundi ba teoloji, nansha ke ku bene Mishoni kwine.”

Inoko, kipangujo kya kusaka kuyuka shi Leza utūngile muntu ne muntu myanda ikamufikila mwenda mafuku kyāikele kuvutakanya ñeni ya bantu bavule umbula bwa mānga ya muntu. Uno mulangwe wādi upatanibwa bikatampe. Wālupwile ngikadila itelwa bu Kwalamuka kwa mutōtelo, ne wālupwile lupotopoto lukatampe mu kipwilo kya Katolika umbula bwa tutwa twa myaka. Nansha shi dyalelo bantu kebakīsambilangapo kadi nakampata pa uno mwanda, ino ka ne pano pene kewapwile. I ani kakasakepo kuyuka shi Leza umutūngile kala myanda ikamufikila?

Kutungilwa Myanda na Leza​—Buluji bwa Kino Kishima

Bipwilo bishintululanga muswelo’ka mulangwe wa’mba “Leza utūngile muntu ne muntu myanda ikamufikila?” Dibuku dishintulula bishima bya teoloji ya bene Katolika dinena’mba “i mpango ya Leza ya kuludika bantu bamo-bamo, boba bayūkile pa majina ku būmi bwanyeke.” Mungya buluji balanganga’mba boba batongibwe, “bayukilwe majina abo,” i boba besambilapo mutumibwa Polo mu mukanda wandi ku bene Loma, mu bishima bilondako’mba: “Byonso bifikilanga boba basenswe Leza, baaityile mwendele bulongolodi bwandi, i bya kwibamwesha biyampe. Mwanda boba batongelwe kala na Leza, webapandwile amba befwane wandi Mwana. . . . Boba batongelwe kala na Leza kadi webetyile, boba baaityile kadi webabingije, boba baabingije kadi webapele ntumbo.”​—Loma 8:​28-30, MB.

Bādi bafwatakanya’mba bantu bamo-bamo bādi kala batongibwe na Leza kumeso kwa kubutulwa kwabo mwanda wa kukabikala mu ntumbo ya momwa mūlu pamo na Kristu. Uno mulangwe ulupula kipangujo kileta lupata lukatampe: Lelo Leza utoñanga enka mu kusaka kwandi muntu yasaka kukūla’ni, nansha bantu badi na bwanapabo ne bafwaninwe kulonga bukomo bwabo mwanda wa kutambula mpalo ne kwitabijibwa na Leza?

Augustine, Mwimaniji wa Lufundijo lwa Kutungilwa Myanda na Leza

Nansha shi bafundiji bakwabo bañeni ba mu bipwilo bābadikīle kusoneka mwanda utala kutūngilwa myanda na Leza, ino Augustine (354-430 K.K.) ye uyukilwe bu wāshimikile byalwilo bya luno lufundijo ku bene Katolika ne bene Mishoni. Kukwatañana na bufundiji bwa Augustine, bantu boloke batūngilwe na Leza tamba kala’mba bakatambulanga madyese akuladila nyeke. Ku mutamba mukwabo, bantu babi nansha byokebatūngilwepo myanda ikebafikila kukwatañana na nshintulwilo mine ya kishima kutungilwa, bakatambulanga mfuto ibafwaninwe pamwanda wa bubi bwabo, bakatopekwanga. Nshintulwilo ileta Augustine keilombolapo nakampata bwanapabo bwa kwitongela, omwanda yālupwile lupata lukatampe.

Bampyana ba Augustine

Lupata lutala pa kutūngilwa myanda na Leza ne bwanapabo bwa kwitongela lwāshilwile dipya mu kitatyi kya Moyen Âge, ne mu kitatyi kyāshilwile ngikadilo itelwa bu Kwalamuka kwa mutōtelo, luno lupata lwādi lufwaninwe kujingululwa. Luther wāitabije’mba Leza udi na bwanapabo bwa kutonga ngikadilo ifwaninwe muntu ne muntu, pakubulwa kubadikila kuyuka shi myanda ikafikila muntu yendelemo na mwiendelejo ne bilongwa biyampe byālongele bantu bakatonga. Calvin wāshintulwile senene mulangwe wandi wa ngikadilo ya kutūngila muntu ne muntu myanda ikamufikila mu miswelo ibidi: Bamo-bamo batūngilwe bukūdi bwanyeke, ne bakwabo nabo mafingo a nyeke. Inoko, Calvin wānene monka’mba butongi bwa Leza i bwa ku ki-yuke, ne bukutakane.

Mulangwe wa kutūngilwa myanda na Leza wiifwene bininge na ngikadila ya “kufwila lusa”​—kishima kingidijanga Bipwilo mwanda wa kushintulula kilongwa kya Leza kya kukūla ne kwitabija bantu boloke​—byatumbile bininge kufika ne kwāpeleje Papa mu 1611 amba kekufwaninwepo kadi kulupulwa mukanda nansha umo utala pa mulangwe wa kutūngilwa myanda na Leza pakubulwa lupusa lwandi. Bufundiji bwa Augustine bwāitabijibwe na bantu bavule mu kipwilo kya Katolika pamo ne ba Falanse bādi betabija bufundiji bwa Jansen mu myaka tutwa 17 ne 18. Bāitabije ngikadilo ya mutōtelo wa Ki-kristu upēla, bamo-bamo ba mu bantu bañeni ne bantu bādi na bitenta bādi beukwatakanya. Ino, lupata lutala pa uno mulangwe kelwāpwilepo. Mulopwe Louis XIV wāletele mbila ya konakanya kipango kya bamupe kya mu Port-Royal, kyalwilo kya bufundiji bwa Jansen.

Umbukata mwa Bipwilo bya bene Mishoni bitēla bu bya Kwalamuka kwa mutōtelo, luno lupata kelwāpwilepo. Ba Remonstrants, balondi ba Jacobus Arminius bādi betabija’mba muntu ufwaninwe kulonga mwandi monso mwanda wa lupandilo lwandi. Kitango kyālongele bemaniji ba kipwilo kya bene Mishoni ku Dordrecht (1618-1619) kyānekenye bityetye’tu luno lupata pokyāitabije kulonda senene bufundiji bwa kipwilo kya Calvin mwine orthodoxe. Dibuku L’Aventure de la Réforme​—Le monde de Jean Calvin, dinena’mba mu Alemanye buno bulwi butala pa mulangwe wa kutūngilwa myanda ne bwanapabo bwa kwitongela bwingidija Leza byālupwile “kubulwa bubinga mu mpangiko yātudilweko mwanda wa kupwanyija bantu, mutonko, kwelwa mu bifungo, kutopekwa ne kupangwa kwa befundi ba teoloji mu bibundi bimo-bimo mobādi,” ino myanda yālongekele umbula bwa kitatyi kilampe.

Lelo i Ngikadilo ya Kutūngilwa Myanda’ni Nansha i Bwanapabo bwa Leza bwa Kwitongela?

Tamba ku ñanjilo, ino milangwe ibidi mishīle bininge umo ku mukwabo, kutūngilwa myanda ne bwanapabo bwa Leza bwa kwitongela byālupwile kubulwa kumvwañana kukatampe. Augustine kābwenyepo kushintulula kuno kubulwa kupwana. Calvin nandi wāmwene’mba i mulangwe ulombola kiswamutyima kya Mfumu Leza omwanda kekudipo muswelo wa kwiushintulula.

Ino lelo muswelo ulombolwa ngikadila milumbuluke ya Leza mu Bible pamo ne bu-muntu bwandi bikokeja kwitukwasha tumvwanije senene bino bipangujo? Kishinte kilondako kikabandaula ino milangwe kamo ne kamo.

[Bilembwa bya pa Bifwatulo]

Calvin, Luther, Jansen