Mwa Kutanina Mutyima-Ntenke mu Ntanda Miyule Byaka

KUNANGA mu kifuko mutelwe mata panshi i kwikolomwena lufu. Ino mwene ukokeja kwepuka lufu shi udi na kalata kalombola mitamba yobatele’ko mata? Ne kadi, langa’po shi i bakufundije mwa kujingulwila mata a miswelo pala pala obatele panshi. Bine, buno buyuki bukatyepeja’ko byaka bya kulemekwa nansha kwipaibwa na mata’a.

Bible udi pamo bwa kano kalata ne bufundiji bulombola mwa kujingulwila mata atelwe. Upānanga tunangu tukatampe mpata twa mwa kwepukila byaka ne mwa kupwijija makambakano otutanwa nao umbūmi.

Ivwana kikulupiji kyotupelwe mu Nkindi 2:10, 11 amba: “[Shi tunangu tubatwela] mu mutyima obe, kadi kuyukidija kukekala biyampe ku mūya obe; kusansanya kukakulama; kwivwanija kukakulela.” Tunangu ne kusansanya bitelelwe pano ke byobyapo bitambanga kudi bantu, mhm, ino i bitamba kudi Leza. “Yewa [wivwana tunangu twa kwa Leza] ukekalanga ne mutyima-ntenke, kadi ukatalala nyā, ne moyo wa byamalwa mpika.” (Nkindi 1:33) Tutalei muswelo ukokeja kwitupa Bible mutyima-ntenke ne kwitukwasha twepuke bikambija bivule.

Kwepuka bīka bileta lufu

Bibalwa bilupwilwe panopano na Organisation Mondiale de la Santé (OMS) bilombola amba kubwipi kwa bantu 1 171 000 bafwanga mwaka ne mwaka mu bīka (maakishida) bya byendwa nabyo. Kudi kintu kya midiyo 40 ya batapwa bilonda, ne midiyo 8 ne kupita ya bashala na bulema bwa lonso.

Eyo, kwepuka bīka byonsololo kitatyi kyoendeja i kukomo, ino tukokeja kwilama senene shi tukōkela ku bijila bya dishinda. Bible wisambila pangala pa mbulumatadi utūdile’ko bino bijila ne kwibilēmekeja amba: “Muya o-onso wikale kukōkela bakatampe balupusa.” (Loma 13:1, NW) Bendeji ba myotoka balama ano madingi batyepejanga’ko byaka bya kutanwa na bīka ne bipa bibi bivudile kulupuka’ko.

Kintu kikwabo kilengejanga bantu bashilule kwendeja biyampe i bulēme bwa kulēmeka būmi. Bible unena Yehova Leza amba: “Nsulo ya būmi īdi kōdi.” (Mitōto 36:9) Nanshi būmi i kyabuntu kitamba kudi Leza. O mwanda ketudipo na mbila ya kōna kino kyabuntu kipelwe mukwetu nansha ya kupēlula būmi bwandi, nansha ke bwetu bwine.​—Ngalwilo 9:5, 6.

Mungya buluji, kulēmeka būmi kwitulomba ne kuta mutyima ku njibo, ku motoka nansha ku kyendwa nakyo kikwabo mwanda wa kileke kuletela bantu kyaka. Mu Isalela wa kala, kwilama ku byaka wādi mwanda mukatampe mu myanda yonso ya umbūmi. Kifwa, Bijila bya Leza byādi bisoñanya amba shi njibo ibaubakwa, musaka wayo​—kifuko kyādi kingilwa’po mingilo mivule ya kisaka​—ufwaninwe kwikala na kalupango ka makuta. “Ukalonga kalupango ka makuta pa musaka’mba wakaletelela mashi pa njibo yobe, shi muntu apone’po.” (Kupituluka 22:8) Shi kino kijila kekilēmekelwepo, ebiya muntu wapone pa musaka’wa, Leza wādi ulambika mwinē njibo mashi. I bine, kulama musoñanya wa buswe utanwa mu kino kijila kukokeja kutyepeja bīka mu bifuko motwingidila nansha motukōkolokwa.

Kulwa na bibidiji bileta lufu

Mungya kunena kwa OMS, dyalelo kudi bantomi ba mfwanka midiyala ne musubu kujokoloka ntanda yonso, kadi kubwipi kwa mfu midiyo iná ya bantu bafwa ku mwaka ne mwaka ilupukanga ku mfwanka. Kino kibalwa kimweka bu kisa kufika pa midiyo 10 mu myaka 20 nansha 30 īya’ko. Bantu bavulevule batoma mfwanka ne boba batoma dyamba amba ko “kwipwa’ko milangwe,” basa kōna būmi bwabo ne mushikatyilo wabo na bino bibidiji bibi.

Eyo, Kinenwa kya Leza shakyo kekitelelepo patōka mfwanka nansha dyamba, inoko misoñanya yakyo ikokeja kwitukinga ku bino bilongwa. Kifwa, 2 Kodinda 7:1 witupa ano madingi amba: “Twioīje bātwe bene ku bubi bonso bwa ku ngitu, ne bwa ku mushipiditu.” Na bubine, mfwanka ne dyamba bisubijanga ne kōna umbidi wa muntu na bulembe bwabyo. Ne kadi Leza usaka ngitu yetu ikale ‘ikola,’ ko kunena amba itōka kadi ijila. (Loma 12:1) Mwene nobe ubamone’tu amba shi muntu wingidija ino misoñanya nabya ukatyepeja byaka bivule mu būmi bwandi?

Kunekenya bibidiji bileta kyaka

Bantu bavule dyalelo badi na mudīlo mpata ne mutomeno mpata. Mudyopolo ukokeja kufikija muntu ku kwangula bipa bilula, kifwa dyabeta (luba lwa sukadi), dyaya, ne luba lwa mukunka. Bunkolwankolwa nabo buletanga bikambija bikwabo, kifwa kwikala ntondwe, luba lwa dityima, bisaka bipomoke, ne bīka bya mu ñendo. Ku mutamba mukwabo, mudīlo wa kwifita nzala nao uletanga kyaka, kadi ukokeja kutwala muntu ku būmi bwa makambakano a kubulwa kudya senene, kifwa misongo ya kububuka nansha kunyana kinyano tēe.

Eyo, Bible ke kitabopo kya kiñanga, inoko uletanga madingi ampikwa kafinda mu myanda ya kudya pa ndilo ne kutoma pa ntomeno. “Abe wami mwana mwana-mulume, ivwana, ikala wañeni; kadi ulombola mutyima obe mu dishinda’mwa. Kokekalapo umbukata mwa batomatoma vinyu; nansha mubukata mwa badyadyadya mwita: Mwanda ntomi ne ndyanga bakefikija ku bulanda.” (Nkindi 23:19-21) Inoko Bible yenka unena’mba kudya ne kutoma i bintu byotufwaninwe kuloelelwa’mo. “Muntu ense adye ne kutoma, ne kusanswa biyampe bya mwingilo wandi, i kyabuntu kya Leza.”​—Musapudi 3:13.

Kadi Bible ukankamika kwikala na bujalale mu myanda ya makayo a kwitamuna ngitu, unena’mba “kwitompa kwa ku ngitu byakumwenamo i bityetye.” Kupwa ubweja’ko amba: “Bu-mwine-Leza, abo, i bwa mukumonamo bintu byonso; ke-buntu budi ne mulao wa būmi bwa pano ponka, ne bwa pa kukāya.” (1 Temote 4:8) Padi ukeipangula amba, ‘lelo bwine Leza bukidi na kamweno ne dyalelo muswelo’ka?’ I mu miswelo mivule. Bubwejanga bukomo bwa ku mushipiditu umbūmi, kadi butamija ngikadilo ya kamweno pamo bwa buswe, nsangaji, ndoe, ne kwīfula​—ayo yonso iningisha mumweno muyampe ne kupāna bukomo bwa ngitu bulumbuluke.​—Ngalatea 5:22, 23.

Bipa bilula bilupuka ku busekese

Dyalelo bantu bavule kebakidipo na kafuku nansha kamo mu mwikadilo wabo. Kipupo kya SIDA i kipa kimo mu bipa bivule byangula bantu ba uno muswelo. Mungya kunena kwa OMS, bantu midiyo 16 ne kupita ke bafwe kala tamba kasha kipupo kya SIDA kishilula, kadi panenwa pano kudi kintu kya bantu midiyo 34 badi na VIH, kīshi kileta luba lwa SIDA. Bavule bapyanga’yo mu buenda bwa kulongakana mobasakila ne ku nshinge ītungile muntu udi nayo, wadi witonda dyamba nansha kwelwa mashi.

Bipa bikwabo bilupuka ku mwikadilo moneke i musa, kisengula, luba lwa kuyulwa matyima (hépatite B ne hépatite C), ne kasele. Eyo, bino bishima bya kiñanga kebyādipo bitelwa mu myaka isekunwine mu Bible, inoko bipindi bya ngitu bifikilwa na misongo imoimo isambuka ku kusambakena pamo byādi biyukane. Kifwa Nkindi 7:23 ulombola bipa bilenga nzuba bilupuka ku busekese amba i pamo na ‘muketo usabakanya dityima.’ Kasele divule kakwatanga ku dityima, pamo’nka bwa misongo ya kuyulwa matyima. Bine, madingi a mu Bible adingila bene Kidishitu ‘kwilama ku mashi ne ku busekese’ i a buswe kadi mafike’po!​—Bilongwa 15:28, 29.

Dikinga dya kuswa lupeto

Mu kufwila amba mpetempete, mo muponenanga bantu bavule mu byaka pa mwanda wa lupeto lwabo. I kya bulanda, divule dine bino byaka bitwalanga ku kujimija lupeto nansha būmi. O mwanda Bible unena mwingidi wa Leza amba: “Aputumine mu mīngilo ya kwingila ne makasa andi kyokya kilumbuluke’mba, amone byakupana kudi yewa wampikwa’byo, e nabyako bidi.” (Efisesa 4:28) Eyo, ke nkanka yensepo wikalanga mpeta. Inoko kabulwangapo kwikala na ndoe ya mutyima, na bulēmantu, pakwabo ne na kalupeto kakokeja kupāna pa mpēno.

Bible witudyumuna’mba: “Boba batele mityima’mba, tusakwikala bampeta, nabya abaponena mu kutompibwa, abapi mu dikinga, ne mu bya kilokoloko kya bulembakane, ne kya byakwiletelela, bino bidi namino bitūkija bantu [ku] koneka, ne umbufudile. Ke-kuntu kusanswa kwa lupeto kyo kitako kya bubi bonso miswelo ne miswelo; mo mudi kongwelwa bamobamo . . . abapu kwitapatapa ku misongo ya ntanda ne ntanda.” (1 Temote 6:9, 10) Eyo, bavule “batele mityima’mba, tusakwikala bampeta” bekalanga shabo bapeta, kekudipo utuna kino. Ino uyukile byobajimijanga? Lelo uyukile amba bukomo bwabo bwa ngitu, bisaka byabo ne būmi bwabo bwa ku mushipiditu bisupailanga, pakwabo bakomenwa’nka ne kulāla tulo tuyampe twine?​—Musapudi 5:12.

Muntu watunangu i yewa uyuka amba “bumi bwa muntu kebudipo mu bungi bwa byabupeta byandi.” (Luka 12:15, MB) Lupeto ne bituntwa bidi na mvubu mu ino ntanda. Ne Bible nandi i munene’po biyampe amba “lupeto i nsakwa,” ino ubweja’ko amba “kutabuka kwa buyuki i mwanda tunangu ato tulamanga benē’to’ba bōmi.” (Musapudi 7:12, NW) Buyuki bwabine ne tunangu bipityile lupeto, mwanda bitukwashanga mu ngikadilo yonso, nakampata mu myanda itala būmi bwetu.​—Nkindi 4:5-9.

Kitatyi kitukiñanga tunangu bunka bwato

Tunangu twabine tusa panopano ponka ‘kulama benē’to bōmi’ mu muswelo kewamwekele kashā​—kwibalama pa “kyamalwa kibūke” kyenda kifwena lubilo’ki, Leza pasa konakanya babi bonso. (Mateo 24:21) Pa kine kitatyi’kyo, bantu bakasumbula lupeto lwabo mu mikenza’nka “bwa kintu kya disubi,” mo munenena Bible. Mwanda waka? Mwanda bakemwena amba nsahabu (olo) ne ndalama kebikakūla’po būmi bwabo “mu difuku dya bukalabale bwa Yehova.” (Ezekyele 7:19) Ku mutamba mukwabo, “kibumbo kikatampe,” kidi na manwa a ‘kwibikila lupeto lulēme momwa mūlu’ na kutangidija tumweno twa ku mushipiditu mu būmi bwabo, kikapalwa mpalo ya mu kino kibīko kyakyo ne kumona būmi bwa nyeke mu paladisa pano panshi.​—Kusokwelwa 7:9, 14; 21:3, 4; Mateo 6:19, 20.

I muswelo’ka otukokeja netu kukamona buno būmi bwa maloa bwiya kumeso? Yesu ulondolola’mba: “Bakuyūke, abe Leza [umo kete wabine], ne Yesu Kidishitu o watumine nankyo bo būmi ne būmi bwine bwa kulādila nyeke na nyeke.” (Yoano 17:3) Midiyo ne midiyo ya bantu ke basokole kala buno buyuki bwa mu Bible, Kinenwa kya Leza. Bano bantu kebadipo enka na lukulupilo lwa kutendelwa lutala pa mafuku a kumeso, ino badi ne na ndoe ne mutyima-ntenke mu ludingo kampanda dyalelo. Kidi pamo na mwānene’kyo mulembi wa mitōto amba: “Nkalālanga senene, shē, ne tulo nketumona; ke-wi-muntu abe, Yehova, kasuku ungelele umakomo.”​—Mitōto 4:8.

Lelo kudi’po nsulo mikwabo ya myanda ikokeja kutyepeja byaka bikimba kufikila būmi bobe ne bukomo bobe bwa ngitu kutabuka Bible? I kutupu dibuku didi na lupusa pamo bwa Bible, kadi kekudipo dibuku dikokeja kukukwasha utane mutyima-ntenke mu ntanda ya dyalelo miyule byaka. Wabulwa’po kubandawila’ko myanda mikwabo idi’mo?

[Kapango/​Kifwatulo pa paje 5]

Abatana Bukomo bwa Ngitu ne Mutyima-Ntenke​—pa Mwanda wa Bible

Nsongwakaji utelwa dya bu Janea wepēne mu kutoma marijuana, mfwanka, cocaïne, amphétamines, LSD, ne dyamba dya miswelo mikwabo amba ko kunyema makambakano a umbūmi. Kadi wadi ke ntondwe mukatampe. Mungya kunena kwa Jane, wandi mulume nandi wadi na būmi bwa muswelo umo onka. Kebadipo na kikulupiji kya būmi bwa kumeso nansha kimo. Kupwa Jane wetana na Batumoni ba Yehova. Washilula kutanwa ku kupwila kwa bwine Kidishitu ne kutanga Kiteba kya Mulami pamo ne Réveillez-vous !; wadi upwa kutanga mulumyandi nandi watanga’mo. Kupwa abo bonso bubidi baanza kwifunda Bible na Batumoni. Buswe bwa kuswa misoñanya ya Yehova pa kwenda butama, nabo benda baleka bitomibwa byobadi batoma. Byafula namani? “Būmi bwetu bupya pano bubetuletela nsangaji mivule mpata,” mo mwasonekele Jane mwenda myaka. “Nafwija’ko Yehova pangala pa lupusa lwa kutōkeja būmi bwa bantu ludi na Kinenwa kyandi, ne pangala pa būmi bupēla kadi bulumbuluke boketudi nabo dyalelo.”

Mwanda wafikile Kurt, wingilanga mwingilo wa makompyuta, nao ulombola mvubu ya kwikala mwingidi wambulwa budimbidimbi. Kyaba kimo badi kebasakilwa bingidilwa bipya, mukulumpe wa mingilo wa ba Kurt wamupa kiselwa kya kukimba kobapoteja’byo ku lupoto luyampe. Kurt wasokola kuntu kuyampe kwa kupota bino bintu, beivwana ne ntungo. Ino kapita mangajini walonga kilubo pa kulemba fakityile, walemba’po ntungo mityetye ya mupatu wa kintu kya madolala 40 000. Kurt pa kumona kino kilubo, watelefona ku kompani, mukulumpe wa mingilo waitaba, nandi wamusapwila. Uno mukulumpe wanena’mba mu myaka 25 mituntulu yaingile ino mingilo, kasha kamwene muntu wambulwa budimbidimbi uno muswelo. Kurt wamushintulwila amba mutyima wandi wa mundamunda i mwalamunwe na Bible. Kya mfulo kapita’wa walomba mapepala 300 a nimelo ya Réveillez-vous ! yadi isambila pa kubulwa budimbidimbi mu myanda ya busunga amba akabanye’o ku bengidi nandi. Penepo Kurt nandi bamukandija kitenta mwanda wa kwandi kubulwa budimbidimbi.

[Kunshi kwa dyani]