‘Tunangei Na Lwitabijo, Ke Na Kumonapo Na Meso’

“Byo twenda tunanga i pa kwitabija bitupu, ke pa kumonapo na meso.”​—2 KODINDA 5:⁠7.

KITATYI kyonso kyotulombelanga kukwatañana na buludiki butanwa mu Kinenwa kya Leza, tulombolanga’mba tudi pa ditabula kampanda mu lwitabijo. Kadi tulombolanga lwitabijo lwetu potushilulanga kusapwila bakwabo myanda ya Bulopwe bwa Leza. Ne potwipānanga kudi Yehova napo mo monka, i bukamoni bukwabo bulombola’mba twabilanga ‘kunanga na lwitabijo,’ ko kunena’mba, kwikala na būmi buludikwa na lwitabijo.​—2 Kodinda 5:7; Kolose 1:​9, 10.

² Shi binebine twabilanga kwikala na būmi bwa uno muswelo, nankyo kitusakila kwikala na lwitabijo lushimatyije byabinebine. (Bahebelu 11:​1, 6) Bantu bavule batūtyikilanga ku mutamba wa Batumoni ba Yehova pa mwanda wa mikadilo ya bulēmantu bwabinebine ne buswe bobamonanga umbukata mwa Batumoni. Eyo, kino i kyalwilo kilumbuluke, ino kekishintululapo amba bano bantu badi na lwitabijo. Bakwabo bakokeja kwikala na mulume, nansha na mukaji, pakwabo na mbutwile udi na lwitabijo lukomo, dimodimo bakokeja’nka ne kwipāna mu mingilo imoimo pa mwanda wa kulonda kifwa kya yewa obasenswe. Bine, kwikala na muntu wingidija lupusa lulumbuluke mu kisaka i dyese, ino luno lwitabijo i lwandi, kakokejapo kwibāpwija’lo, nansha kwibāpwija buswe bwandi bwasenswe Leza.​—Luka 10:​27, 28.

³ Boba banañanga na lwitabijo binebine i bakulupile ne mutyima onso amba Bible i Kinenwa kya Leza. Kudi bukamoni buvule bulombola’mba, Bisonekwa Bikola i bya “ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza.”a (2 Temote 3:​16, NW) Le i bukamoni buvule namani bufwaninwe kubandaulwa, penepa muntu kaitabija? Bilondanga mungya ludingo lwa buyuki bwandi. Mwanda bintu bimo bikokeja kunekenya muntu kampanda potepote, ino ku muntu kamukaya byamweka kinsanka. Dimodimo, nansha muntu byakokeja kulombolwa bukamoni buvulevule, bukoma ne mwa kupatena mwine, ukokeja kutatabala kwitabija mulangwe mwine obulombola. Mwanda waka? Mwanda kusoloka kwa mutyima wandi i kutyimpilwe mu nkulwe ya mutyima wandi. (Yelemia 17:​9) O mwanda muntu ukokeja kunena ku kanwa bitupu amba nsepelele mpango ya Leza, ino ao mutyima wandi koku wabila kwitabijibwa na ntanda. Pakwabo wishisa kuleka milongelo ijilula misoñanya ya Bible. Ino shi binebine muntu udi na kyaka kya bubinebine, musumininwe ne mutyima umo, ne shi uyukile kwityepeja, kakabulwepo kwitabija mwenda mafuku amba Bible i Kinenwa kya Leza.

⁴ Pavule, bantu bafundijibwanga Bible mu myeji ibala-inga’tu kala batyumuka, amba i byabine, bukamoni bobapwa kumona ke bungi kala bulombola’mba Bible i Kinenwa kya Leza. Kino kibatonwenanga ku kushitula mityima yabo, baitabija kufundijibwa na Yehova, ne milangwe yabo ya munda, kwabila kwabo, ne kukanina kwabo kwa mityima, byashilula kōlolwa na misoñanya yobafunda. (Mitōto 143:10) Loma 10:10 unena’mba muntu uloejanga lwitabijo lwandi “ku mutyima.” Lwitabijo ludi namino lulombolanga binebine muswelo obikunkile mutyima wa uno muntu, bino byonso biyukenanga ku mwiendelejo wandi.

Noa Wādi na Lwitabijo Lushimatyije

⁵ Noa i umo wa mu bantu bādi na lwitabijo lushimatyije. (Bahebelu 11:7) Lelo wāshimikile lwitabijo lwandi pa kyalwilo’ka? Noa wādi na kinenwa kya Leza, kekyādipo kisonekwe, mhm, kyāmusapwidilwe ku kanwa bitupu. Ngalwilo 6:​13 unena’mba: “Leza wamunena Noa amba: Kubapu; mfulo ya bonso ba bu-ngitu ibafika kuno ko ndi. Mwanda ntanda i mikabakane’tu na kampata pa mwanda wabo.” Yehova wāsoñanya Noa kūbaka safini, wāmulombola kamo ne kamo mwa kumūbakila. Kupwa Leza wābweja’ko amba: “Talapo bidi, ami ke nsa kuleta dilobe dya mema panopantanda dyakonakanya bonso ba bu-ngitu, badi ne [bukomo bwa] bumi monka mwabo ba munshi mwa diulu; kadi bintu byonsololo muno munshi bikafwanga.”​—Ngalwilo 6:​14-​17.

⁶ Lelo kwādi kala ke kunoke ne mvula mukwabo? Bible kanene’popo kintu. Ngalwilo 2:5 unena’mba: “Yehova Leza wadi kanokejepo mvula.” Ino Mosesa, wāikele’ko papo ke papite tutwa twa myaka mivule, ye wāsekunwine ino myanda ya mafuku a kala ābadikidile ne a Noa mene. Ino mulombwela Ngalwilo 7:​4, Yehova wēsambile pa mvula kitatyi kyaānene kudi Noa, i kimweke patōka, Noa wāivwene buluji bwa byāmunenwe. Ino lwitabijo lwa Noa kelwādipo lwimanine pa bintu byaādi umona. Mutumibwa Polo wāsonekele amba po ponka “pādyumwinwe ne Noa nandi byobya bintu kebyamwekelepo.” Leza wālombwele Noa amba kensake kutuma “dilobe dya mema,” pano pantanda, kupungulwila’po “kalunga-kamema ka momwa mūlu,” na mushintulwila Bwalamuni bwa Ntanda Impya mu Ngalwilo 6:17 kunshi kwa dyani. Mu kine kitatyi’kya, kwādi kekwamwekele kintu kidi nabya kasha. Ino bipangwa byonso byādi bīmwena Noa na meso bwādi bukamoni bwa patōka bwādi bulombola’mba, bine Leza ukokeja kuleta dino dilobe dya kikubya. Noa pa kutononwa na lwitabijo, wāubaka safini.

⁷ Leza kālombwelepo Noa difuku dyādi dya kushilula Dilobe. Kadi Noa nandi mu būmi bwandi kēkimwenepo bu kabepelo pa kusumbikila’mba, eyo tutale bidi kobyenda, penepa kengitabija shami, nansha bu pa kusebwila mwingilo wa kūbaka safini ne wa kusapula. Kitatyi pa kubwana, Leza wālombola Noa amba twela mu safini. Ebiya “Noa walonga namino monso mwamusoñaninye Leza, e monka mwālongele.” (Ngalwilo 6:​22) Noa wādi unanga na lwitabijo, ke na kumonapo na meso. Bine tumutendelanga mpata pa bino byaālongele! Ke-pantu, shi tudi’ko bōmi dyalelo i pa mwanda wa lwitabijo lwandi. Ne batwe netu mo monka, mu būmi bukāya kumeso, lwitabijo lwetu kelukatengapo’nka būmi bwetu kete, ehe, ino i ne būmi bwa betu bana ne bwa bekalwa nabo.

Lwitabijo lwa Abalahama

⁸ Tubandaulei kifwa kikwabo​—kino kya Abalahama. (Bahebelu 11:​8-​10) Lelo i paka pādi pemanine lwitabijo lwa Abalahama? Mwanda shi tutale mu Ulu wa bene Kaladea mwaātamine, mwādi mu bonka batōtyi ba bilezaleza, bantu balondalonda byabupeta. Ino kwādi mpusa mikwabo yālengeje Abalahama ekale na mumweno moloke. Pakubulwa ne kutatana, wāpwene na Shema mwanā Noa mu bula bwa myaka 150. O mwanda Abalahama wāitabije amba Yehova i “Leza Mwine Mukatakata Mwine, mupangi mwine wa diulu ne ntanda mine.”​—Ngalwilo 14:22.

⁹ Kintu kikwabo kyājinyinye Abalahalama i kino. Yehova “wasokokele kudi . . . Abalahama, pākidi mu Mesopotemya kaīle kwikala mu Halana, mhm. Wamunena’mba: Taluka mu ntanda yenu ne ku bulongo bobe, wende ku ntanda īngi yo nkakufunkila.” (Bilongwa 7:​2, 3) Lelo Yehova “wasokokele” kudi Abalahama mu muswelo’ka? Abalahama kāmwenepo Leza na meso buntu-ntala. (Divilu 33:20) Ino kekubulwe padi Yehova wāmwekele kudi Abalahama mu kilotwa, na kilomboji kya ntumbo itabukile ya muntu, pakwabo na kumutumina mwikeulu bu mukendi nansha bu ntunguluji wandi. (Enzankanya na Ngalwilo 18:​1-3; 28:​10-15; Levi 9:​4, 6, 23, 24.) Ekale nansha i mu muswelo’ka wēmwekeje Yehova kudi Abalahama, uno mwana-mulume wakikōkeji wādi ukulupile amba Leza i mumutūdile madyese malēme kumeso. Abalahama nandi wālongela monka mwendele lwitabijo lwandi.

¹⁰ Lwitabijo lwa Abalahama kelwādipo lwimanine pa kukimba kuyuka kamo ne kamo ka mu ntanda yāmutumine’mo Leza, mhm. Nansha kwimanina’lo pa kusaka kuyuka i kitatyi’ka kikamupebwa mine ntanda’ya. Wādi na lwitabijo, mwanda wādi uyukile amba Yehova i Leza Mwinē Bukomo Bonso. (Divilu 6:⁠3) Yehova wālombwele Abalahama amba ukekala na lutundu, ino papo Abalahama wādi wiipangula muswelo wādi wa kukabwanika uno mulao. Mwanda wādi ke mununu. (Ngalwilo 15:​3, 4) Yehova pa kusaka kukomeja lwitabijo lwa Abalahama, wāmunene amba tala ñenyenye, ubale’yo shi ubwanya. “Enka nankyo lukunwa lobe e mo lukekadila,” ye Leza umunena. Abalahama wākunkwa bininge. Wāmona’tu amba Umpangi wa ino imbuo yonso mipwe ne bunwa, kabulwepo kufikidija kyokya kyalaya. Abalahama “waitabija mudi Yehova.” (Ngalwilo 15:​5, 6) Abalahama kāitabijepo pa mwanda wa muneñenya wa myanda yaādi wivwana, ehe; ino wāitabije mwanda wādi na lwitabijo lushimatyije.

¹¹ Pādi kepasenselela Abalahama ku myaka 100, Sala wandi mukaji nandi kalumba ku myaka 90, Yehova wāpitulukile mu mulao wandi amba abe Abalahama ne Sala mukabutula mwana mwana-mulume. Na bubine, Abalahama kābudilwepo kulanguluka pa ngikadilo yobādi’mo. “Nanshi i binebine pa kukulupila ku mwanda-wamulao wa Leza kalangilelangilepo, mwanda wa kufutulula, mhm, ino kaenda wikankamika konka ku kwitabija kutumbija Leza ntumbo; napo i pa mwanda wa kuyūkidija biyampe amba kyāundaīle aye mwine uyūkile ne mwakulongela’kyo.” (Loma 4:​19-21) Abalahama wāyukile amba mulao wa Leza keukatunyapo kufikidila. Kupwa, ponka pa lwitabijo lwandi, Abalahama wākōkele pāmunene Leza kusela Isake, wandi mwana, ende nandi ku ntanda ya Modiya akamwele bu kitapwa. (Ngalwilo 22:​1-12) Abalahama wādi ukulupile amba Leza, monka mwaābutwijije uno mwana mu kingelengele, mo monka kadi mwakamwalwijija ku būmi mwanda wa kufikidija milao yandi mikwabo yaālaile itala padi aye.​—Bah. 11:17-​19.

¹² Abalahama wēlombwele amba wādi uludikwa na lwitabijo, ke’nkapo mu byaba bimobimo, mhm, i mu būmi bwandi bonso. Abalahama kātambwilepo kudi Leza kipindi nansha kityē kya Ntanda ya Mulao bu kipyanwa mu mafuku onso a būmi bwandi. (Bilongwa 7:⁠5) Ino Abalahama kāpungīlepo, nansha kujokela’ye mu Ulu wa bene Kaladea. Wāshikete mu mapema mu ntanda yāmutumine’mo Leza, mu myaka 100 mituntulu, kufika ne ku lufu lwandi. (Ngalwilo 25:⁠7) Bahebelu 11:16 wisambila padi aye, padi mukajandi Sala, padi wabo mwana Isake, ne padi wabo munkana Yakoba amba: “E po kepākwatyilwa Leza bumvu padi abo, kutelwa dya bu-Leza wabo; ke-muntu aye webalongolwedile kibundi.” Eyo, Yehova i mwibabikile pa mfuko pobakashikata’tu shē pano panshi mu Bulopwe bwa Meshiasa.

¹³ Ne mu bengidi ba Yehova ba dyalelo namo mo monka, mudi bantu badingakene na Abalahama. Banañanga na lwitabijo tamba myaka mivule. Banekenyanga bijika bidi pamo bwa ngulu ku bukomo bwibapa Leza. (Mateo 17:20) Kebasunkanibwangapo mu lwitabijo pangala pa kubulwa kuyuka kitatyi kikebapa Leza kipyanwa kyaēbalaile. Mwanda bayukile amba kinenwa kya Yehova kekikankalwangapo, ne kadi bayukile amba kubadilwa mu Batumoni bandi i madyese malēme kutabuka. Lelo nobe ye mowiivwaninanga?

Lwitabijo Lwātonwene Mosesa

¹⁴ Kifwa kikwabo kya lwitabijo i kya Mosesa. Lelo lwitabijo lwandi lwādi na kyalwilo’ka? Kyalwilo kyalo kyaādilwe tamba ku bwanuke. Nansha byāboilwe Mosesa na mwana-mukaji mwanā Felo mu kitenge kya busadi ku Munonga wa Nile, wāmusela ke wandi mwana, ino wāikele kumwamusha ne kumulela mu myaka ya bwanuke bwandi i Yokebedi, mwana-mukaji Muhebelu, inandya Mosesa kimubutula. I bine Yokebedi wāmufundije senene, ne kumukoma buswe bwa kusanswa Yehova ne kusepelela milao Yandi yaālaile Abalahama. Mosesa pa kwikala mu kipango kya Felo, ko kufundijibwa wāfundijibwa “ñeni yonso ya bene Edipito.” (Bilongwa 7:​20-​22; Divilu 2:​1-​10; 6:​20; Bahebelu 11:23) Nansha byādi bishikete Mosesa mu makoma, ino mutyima wandi wādi utele’o kudi bantu ba Leza bādi bamunwe bupika.

¹⁵ Mosesa pa kubwanya’ye myaka 40, wāipaya mwine Edipito mwanda wa kunyongolola mwine Isalela wādi ususulwa pambulwa mwanda. Kino kilongwa kilombola mwādi mumwenine Mosesa bantu ba Leza. I bine, “i ponka pa kwitabija pāpelele Mosesa kutelwa dya bu-mwana mwana Felo mwana-mukaji pātamine.” Pa kyaba kya kulamata ku kipango kya bwine Edipito “kusangala umbubi kakitatyi katyetye,” aye wātonwenwe na lwitabijo, wēyukanya bu umo wa mu bantu ba Leza bādi bamweshibwa malwa.​—Bahebelu 11:​24, 25, MB; Bilongwa 7:​23-​25.

¹⁶ Mosesa wādi ubila munda kunyongolola bantu ba ku muzo wabo, ino kitatyi kyātungile Leza kya kwibanyongolola kyādi kekyabwene. Mosesa wānyema mu Edipito. Pāpita kubwipi kwa myaka 40, Yehova wāsoñanya Mosesa kupityila kudi mwikeulu amba ajokele mu Edipito akalupule bene Isalela mu yoya ntanda. (Divilu 3:​2-​10) Lelo Mosesa wālongele’po kika? Kāikelepo kwalakana bukomo bwa Yehova bwa kunyongolola Isalela, ino wēmwene’ko aye bu kabwanyapo mwingilo wāmupele Leza. Yehova, mu buswe bwandi, wāpa Mosesa bukankamane bwādi bumusakila. (Divilu 3:​11–4:17) Lwitabijo lwa Mosesa lwākomejibwa. Wājokela mu Edipito, ebiya wādyumuna Felo mpala na mpala ku mpupo yādi ya kuponena Edipito shi uno mulopwe apele kulekelela Isalela ende akatōte Yehova. Mosesa kādipo na bukomo bukokeja kuleta yoya mpupo. Inoko wādi unanga na lwitabijo, ke na kumonapo na meso. Lwitabijo lwandi lwādi mudi Yehova ne mu kinenwa kyandi. Felo wākalabela Mosesa. Ino aye Mosesa wāuminina. “I ponka pa kwitabija pāshīdile ntanda ya Edipito, ne kwakamwa bukalabale bwa mulopwe bwine mpika; ke-muntu wakankamene ne kukankamana bwa wamona aye wakubulwa kumweka.” (Bahebelu 11:27) Mosesa kādipo mubwaninine. Wālongele ne bilubo. (Umbadilo 20:​7-12) Ino kushilwila pa kutumwa’ye na Leza, būmi bwandi bonso bwādi kebuludikwa’nka na lwitabijo.

¹⁷ Lwitabijo lwetu lufwaninwe kwikala pamo bwa lwādi na Noa, Abalahama, ne Mosesa. Na bubine kebāmwenepo ntanda impya ya Leza mu myaka yabo’ya. (Bahebelu 11:39) Mwanda kitatyi kitungilwe na Leza kyādi kekyabwene; kwādi kukidi bintu bikwabo bya mu mpango yandi byādi bikisakilwa kuvuijibwa bidi. Ino lwitabijo lwabo mu kinenwa kya Leza kelwādipo lutelententa, o mwanda ne majina abo adi mu mukanda wa būmi wa Leza.

¹⁸ Mutumibwa Polo wāsonekele amba: “Leza, wetulongolwedile kala kitabukilemo buya.” Ko kunena’mba boba badingakene na Polo, betyilwe kukekala mūlu pamo na Kidishitu, Leza wēbateakeninye kintu kitabuke buya. (Bahebelu 11:40) I abo bano nakampata bādi besambila’po Polo paāsonekele ino myanda idi mu 2 Kodinda 5:​7 amba: “Ke-twi-bantu byo twenda tunanga i pa kwitabija bitupu, kepa kumonapo na meso.” Pālembelwe bino binenwa, i kutupu nansha umo umbukata mwabo wādi ke mutambule mpalo ya kwenda momwa mūlu. Kebādipo babwanya kwibimona na meso, ino lwitabijo lwabo pa bino bintu lwādi lushimatyije. Kidishitu wādi ke musangulwe mu bafwe, aye kipa kibajinji mu boba beselwe madyese a kukekala momwa mūlu. I batumoni 500 ne musubu bāmumwene kumeso kwa kukanda’ye mūlu. (1 Kodinda 15:​3-8) Bādi na buluji bukatampe bwa kulekela lwitabijo lwabo luludike būmi bwabo bonso butuntulu. Ne batwe netu tudi na buluji buvule bwabinebine bwa kunangila na lwitabijo.

¹⁹ Dyalelo, Yehova kakinenangapo ku bantu bandi kupityila kudi bamwikeulu, pamo bwa mwaānenene kudi Mosesa mu kimuna kyādi kitema mudilo. Pano Leza wisambilanga kupityila kudi wandi Mwana. (Bahebelu 1:​1, 2) Byonso byānene Leza kupityila kudi aye, Wēbisonekeje mu Bible, pano i byalamunwe mu ndimi ya bantu ba ntanda yonso.

²⁰ Batwe dyalelo tudi na myanda mivule ya Kinenwa kya Leza kupita ba Noa, Abalahama, ne Mosesa. Tudi na Kinenwa kya Leza kyonso kituntulu​—bintu bivule bidi’mo ke bipwe kala kufikidila. Byotwapwa kubandaula bino byonso binena Bible pa bano bana-balume ne bana-bakaji bēlombwele bu Batumoni ba Yehova bakikōkeji, bānekenye matompo a miswelo yonso, Bahebelu 12:1 witusoñanya’mba: “Tuvule byonso byakwitulemenena, shi bika, shi bika, ne bubi bwitūminine bwine, tunyeme ne bukankamane ponka luno lubilo lo tutungilwe.” Lwitabijo lwetu ke kintupo kya kukwata na buleka. “Bubi bwitūminine bwine” i kujimija lwitabijo. Tufwaninwe kulwa bulwi bukatampe shi tusaka kwendelela nyeke na ‘kunanga na lwitabijo.’

[Kunshi kwa dyani]

[Bipangujo]

1. ‘Kunanga na lwitabijo’ kishintulula kika?

2. I kika kinenenwa’mba kwingila mingilo ya pa kipwilo ke kunenapo amba bo bukamoni bwinebwine bulombola’mba muntu’wa udi na lwitabijo?

3. (a) Pa kusaka’mba twikale na lwitabijo lushimatyije, i kikulupiji’ka kitala pa Bible kifwaninwe kwikala na umo ne umo umbukata mwetu? (b) Mwanda waka bantu bamo betabijanga lubilo amba Bible i musonekwe ku bukomo bwa mushipiditu kutabuka bakwabo?

4. Lelo i kika kisakibwa ku muntu pa kusaka ekale na lwitabijo?

5, 6. Le lwitabijo lwa Noa lwādi lwimanine pa kika?

7. (a) I kintu’ka kekyādipo kisakilwa Noa pa kulonga kyokya kyāmusoñenye Leza? (b) I muswelo’ka otukokeja kumwena mu kubandaula lwitabijo lwa Noa, ne lwitabijo lwetu lukokeja kwikala bu madyese ku bantu netu muswelo’ka?

8, 9. (a) Abalahama wāshimikile lwitabijo lwandi pa bika? (b) Yehova “wāsokokele” Abalahama mu muswelo’ka?

10. Lelo Yehova wākankamikile lwitabijo lwa Abalahama namani?

11. (a) Pādi kepasenselela Abalahama ku myaka 100, wālongele kika pa kwivwana mulao wāmulaile Leza amba Sala mununu ukabutula mwana? (b) I na lwitabijo lwa muswelo’ka lwānekenye nalo Abalahama matompo a kwenda na wandi mwana ku Lūlu lwa Modia kukamwela bu kitapwa?

12. Lelo i mu bula bwa myaka inga mwāendelele Abalahama na kunanga na lwitabijo, ne i mpalo’ka imutengele aye ne ba mu kisaka kyandi bālombwele lwitabijo lukomo?

13. I bāni umbukata mwa bengidi ba Yehova ba dyalelo balombolanga bukamoni bwa patōka amba badi na lwitabijo ludingakene na lwādi na Abalahama?

14. Lwitabijo lwa Mosesa lwādi na kyalwilo’ka?

15. Kwiyukanya bu umo wa mu bantu ba Yehova kyādi kishintulula kika kudi Mosesa?

16. (a) I mwingilo’ka wāpelwe Mosesa na Leza, ne Leza wāmukweshe namani? (b) Mosesa wālombwele lwitabijo namani mu kuvuija kwandi kwa mwingilo wāmupelwe?

17. Kunanga na lwitabijo kwa Noa, Abalahama, ne Mosesa kwālengeje bapebwe kafwila-midimo’ka, nansha byokebāmwene ntanda impya ya Leza?

18. Ku boba betyilwe kukekala momwa mūlu, mwanda waka kibasakila nabo kunanga na lwitabijo?

19. Mungya mulombwela Bahebelu 1:​1, 2, Leza i mwisambile kudi batwe kupityila kudi ani?

20. Mwanda waka ngikadilo yetu i mitabuke kunengela yoya yādi’mo Noa, Abalahama, ne Mosesa?

[Kifwatulo pa paje 10]

Abalahama wānangile na lwitabijo

Ba Mosesa ne Alone bālombwele lwitabijo pobādi ku meso a Felo

Usa Kunena’po Kika?

◻ ‘Kunanga na lwitabijo’ kulomba bika?

◻ Lelo i muswelo’ka otukokeja kuboila ñeni pa lwitabijo lwālombwele Noa?

◻ Muswelo wāloeje Abalahama lwitabijo witukwasha ne batwe namani?

◻ Mwanda waka Bible utela Mosesa bu kifwa mu lwitabijo?