‘Londai Dishinda Dya Kizaji’

“Abilai bapandulwemo bintu byo babudilwe. Ikalai ne kizaji kya kusepelela benyi.”​—LOMA 12:​13, MB.

MU ANO etu mafuku, kupita mu kilai mwa bunka mu kibundi kyabwēni umbukata mwa bufuku, i kintu kilengeja moyo. Kadi kujokolokwa na kibumbo kyokuyukilwe’mo na muntu nansha umo nansha mokebakuyukile, kukokeja kuleta malangalanga. I kyabine, mungya kibutwila, muntu usakanga kutebwa mutyima, kwabilwa, ne kusanshibwa. I kutupu muntu usakanga kumonwa bu mwēni nansha bu wakungi.

² Yehova Leza, Umbumbi ne Umpangi wa bintu byonso, uyukile senene mutyima wa bantu wa kusaka kwikala mu kisense na bakwabo. Byadi Umpangi wa bantu, wāyukile tamba kungalwilo’mba “kebiyampepo mwana-mulume ekale kasuku, mhm,” ebiya wālongele kintu kampanda. (Ngalwilo 2:​18, 21, 22) Binenwa bya mu Bible bidi na bimfwa bivule bitala pa bilongwa bya kanye byālongēlwe bantu na Yehova ne byālongele bengidi bandi. Kino kitukwashanga twifunde muswelo wa ‘kulonda dishinda dya kizaji,’ mwanda wa kusangaja ne kutōkeja mutyima wa bakwabo, ne mwanda wa nsangaji yetu batwe bene.​—Loma 12:13.

Kusanswa Bēni

³ Kishima “kizaji,” mungya mokingidijibwe mu Bible, i kyalamunwe ku kishima kya mu Kingidiki phi·lo·xe·niʹa, kibundilwe na bishima bibidi bishintulula ‘buswe’ ne ‘mwēni.’ Shi kepano, kizaji kishintulula nakampata “buswe padi bēni.” Inoko, kino ke kiselapo nansha kibidiji kya bulēme bitupu. Kitalanga pa kutengwa kwa muntu ku mutyima ne pa kisanso. Kukwatañana na dibuku dimo (Exhaustive Concordance of the Bible) dya James Strong, kishima phi·leʹo kishintulula “kwikala mulunda wa (kusanswa bikatampe [muntu nansha kintu]), kimfwa kwikala na kisanso padi (kulombola lulamato lwa kikasuku, pamwanda wa kusolokelwa muntu mutyima nansha kukunkwa ku mutyima).” Nanshi, kizaji kitabukile buswe bulombolwa na kwimanina pa mbila, bukokeja kulombolwa amba mwandapo ye mushikatyilwanga na bantu nansha amba ye enka mokifwaninwe kulongela. Divule, kizaji i kilomboji kya kusangela muntu na kyanga kyabinebine, kya kisanso ne bulunda.

⁴ “Mwēni” (mu Kingidiki xeʹnos) ye aye ufwaninwe kutundailwa na nsangaji ne kisanso. Lelo ukokeja kwikala ani? Kadi monka dibuku (Concordance) dya Strong, dishintulula kishima xeʹnos bu ‘muntu wa kungi (pabute-pabute, muntu ushikete mu ntanda-bene, mu muneneno wa kyelekejo mupya); mu muswelo otwikingidijanga, muntu wiile kwitunangila nansha (na kupindakanya) i mwēni.’ Nanshi kizaji, na mokilombwedilwe na bimfwa bidi mu Bible, kikokeja kufunkila pa kanye kalombolwanga muntu osenswe bininge, kadi kikokeja kutandabwilwa ne ku mwēni wa lupito okuyukile nansha kuyuka kwine. Yesu wāshintulwile’mba: “Shi bānwe mwikale kusanswa bonka bakwimusanswa, nankyo le mpalo yenu īdi paka? Lelo ne basonkeja-musonko nabo kebaloñangapo’nka namino? Kadi shi mwimune bonka bamwanenu, lelo nankyo po mukidile kunengeja i paka? Lelo baJentaila nabo kebaloñangapo’nka namino”? (Mateo 5:​46, 47) Kizaji kyabinebine kitabukanga pa mikalo ya nkalañani ne kwisañuna kutamba ku mfwatakani ne moyo.

Yehova, Wakizaji Mubwaninine

⁵ Pa kupwa kulombola patōka kubulwa buswe kwa bantu pa mwanda utala kuta mutyima bakwabo, enka na mobilombwedilwe kūlu muno, Yesu wābwejeje’ko ano madingi’mba: “Banwe ikalai babwanyinyinye’nka mwikadile Shenu wa mulu.” (Mateo 5:​48, MB) I kyabine, Yehova i mubwaninine mu miswelo yonso. (Kupituluka 32:4) Ino, Yesu wādi wisambila pa ngikadila imo yapabula itala pa bubwaninine bwa Yehova, enka na mwēkinenene dibajinji’mba: “[Leza] aye utemejanga dyuba dyandi ku babi ne ku bayampe bene kumo, kadi unokeja ne mvula ku bakoloka ne ku bampikwa koloka bene.” (Mateo 5:​45) Yehova i kyaba-bulale wampikwa mboloji kitatyi kyalombola kanye kandi.

⁶ Yehova i mwine bintu byonso, mwanda aye ye Umpangi. “Banyema bonso ba muntanda i bami, kadi ne bañombe badi pa kanunu ka ngulu. Ngyūkile byoni byonsololo bya mu ngulu, kadi ne banyema ba bulobo badi muntanda nabo i bami bonka,” i Yehova unena. (Mitōto 50:10, 11) Eyo, aye kadipo na mwino nansha na bukokonyongo. Mu buntu bwandi, ubwanyanga bisakibwa bya bipangwa byandi byonso. Mulembi wa mitōto wēsambile padi Yehova’mba: “Abe ubalanga kuboko kobe, wikutyija mityima ya bintu byonso byumi.”​—Mitōto 145:16.

⁷ Yehova upānga bantu byonso bibasakila​—nansha ke bēni kwadi bene, boba bampikwa kumuyuka. Polo ne Banabasa bāvulwije batōtyi ba bilezaleza ba mu kibundi kya Lesetala amba Yehova “kabudilwe kamoni, kunengeja, ne kwimupa mvula ya mūlu, ne myaka ya kupa bipa, ne kuyūja mityima ne bidibwa, ne tusepo.” (Bilongwa 14:17) Yehova i muyampe ne wabuntu, kupityidila ku boba badi mu kukolelwa. (Kupituluka 10:17, 18) I bivule bine byotufwaninwe kwifunda na kuboila ñeni kudi Yehova mu myanda itala kulombola kanye ne buntu—kwikala bakizaji—​ku bakwabo.

⁸ Kulundila ku kubwanya pakatampe bisakibwa bya kungitu bya bipangwa byandi, Yehova utanga kadi mutyima ne ku bisakibwa byabo bya kumushipiditu. Yehova wālongele kilongwa kilombola buntu bwandi bukatampe pamwanda wa kamweno ketu ka kumushipiditu, kumeso kwa muntu nansha umo wa umbukata mwetu kayukile’mba twādi mu ngikadilo ya lufu lwa kumushipiditu. Tutanga mu Loma 5:​8, 10, (MB) amba: “Leza wetulombola mwaetusanshilwe’mba po twakidi babipyamambo, Kidishitu wetufwidile. . . . Po twakidi kala balwana na Leza, twapwanyijibwe nandi pa lufu lwa Mwana wandi.” Kino kilongwa kilumbuluke ikifikije bantu babipyamambo basambe kipwano kya nsangaji umbukata mwa kisaka na Tata wetu wa mūlu. (Loma 8:​20, 21) Kadi Yehova wātele’ko mutyima mwanda wa twikale kupebwa bwendeji ne bulombodi bulumbuluke mwanda wa tunekenye būmi bwetu nansha byotudi babipyamambo ne bakubulwa kubwaninina.​—Mitōto 119:105; 2 Temote 3:​16.

⁹ Pa kino, tukokeja kunena’mba binebine Yehova i wakizaji mubwaninine mu miswelo mivule. Kedilwepo mufudilwe, muminwe ne mulanda. Ulombolanga kuta mutyima kwabinebine ku bisakibwa bya bēni, nansha ke balwana nandi bene, kadi kasakengapo kufutwa kintu nansha kimo. Mu bino byonso’bi, lelo kelombwelepo bu kimfwa kikatampe na kwikala bu wakizaji mubwaninine?

¹⁰ Byadi Leza wa kanye ka buswe ne buntu, Yehova usakanga batōtyi bandi bamwiule. Mu Bible yense mutuntulu, mudi bimfwa bya patōkelela bya bantu bālombwele ino ngikadila miyampe. Dibuku dimo (Encyclopaedia Judaica) dinena’mba “mu Isalela wakala, kizaji kekyādipo bu mwanda wa kulombola ngikadila miyampe bitupu, ino yādi mbila ifundija mushikatyilo muyampe na bantu . . . Bibidiji bya mu Bible bitala pa kulubula bapitye-shinda bapungile ne kutundaila bēni ku kikalo kya muntu, byāikele bu nsulo yālupwile kizaji ne miswelo mikwabo ikwatañene nakyo, ikale kutandabuka bininge bu ngikadila milumbuluke ya bulēme bukatampe mu bibidiji bya Bayuda.” Kizaji kifwaninwe kwikala kiyukeno kya batōtyi bonso babine ba Yehova, kekifwaninwepo kwikala bitupu bu kiyukeno kya muzo nansha kya musuku kampanda.

Wakizaji ku Bamwikeulu

¹¹ Imo ya mu nsekununi ya mu Bible iyukilwe senene pa mwanda utala kizaji i ya Abalahama ne Sala kitatyi kyobādi bashikete mu mityi mikatampe ya Mamela kubwipi na Hebelona. (Ngalwilo 18:​1-​10; 23:19) Pakubulwa ne kutatana kwine mutumibwa Polo wādi ulamine kino kinkumenkume mu ñeni kitatyi kyāletele kino kidyumu’mba: “Kemukivulaminwa kwikala na kizaji kya kusepelela bēni; ke-kuntu ko konka kwasepelele bamobamo bantu bamwikeulu bakubulwa ne kuyūka.” (Bahebelu 13:2) Bwifundi bwa ino nsekununi buketukwasha tumone’mba kizaji kekimaninepo pa kibidiji bitupu nansha pa mutamino wa muntu. Ino i ngikadila ya buleza ileta madyese akutendelwa.

¹² Ngalwilo 18:​1, 2 ulombola’mba bano bēni bādi bakubulwa kuyukana ne bakubulwa kutengelwa na Abalahama. Kino kisonekwa kilombola bu bādi bapitye-shinda basatu bādi bepityila bitupu. Kukwatañana na bashintuludi bamo-bamo, kibidiji kya bantu ba Kutunduka kyādi kya’mba muntu wenda lwendo mu ntanda yabwēni wādi na mbila ya kutundailwa nansha shi kayukilepo muntu nansha umo kwaenda. Ino Abalahama wākwete mpangiko ya kubadikila kwibatundaila pampikwa kwilaija bekilonge bidi mwendele mbila yabo. ‘Wānyemene lubilo’ mwanda wa kusambakana bano bēni bādi kinselensele na pādi​—bino byonso wēbilongele mu “kampumpu ka dyuba,” kadi aye papo na myaka 99! Lelo kino kekilombolangapo buluji bwēsambile Polo pa mwanda utala Abalahama bu kimfwa kyotufwaninwe kulondela’po? Kino ye kitako kimanine’po kizaji, kisanso nansha buswe padi bēni, ne kuta mutyima ku bisakibwa byabo. Ino i ngikadilo myendelemo.

¹³ Kadi nsekununi itulombola’mba pa kupwa kwibatundaila, wādi “kēvukwila panshi.” Lelo i kwivukwila kumeso a bēni babwaninine? Eyo, kuno kwivukwila kwālongele Abalahama, wādi muswelo wa lwimu lwādi lwimunwa mwēni nansha muntu kampanda wa bulēme bukatampe, kekukokejapo kudingakanibwa na kwivukwila kwa butōtyi kufwaninwe kupebwa kudi Leza kete. (Enzankanya na Bilongwa 10:25, 26; Kusokwelwa 19:10.) Na kwivukwila, ke kukonkamija mutwe bitupu, mhm, ino kwivukwila “panshi,” Abalahama wāpele bano bēni bulēme bulombola’mba bādi na mvubu. Wādi mutwe wa kisaka kikatampe ne kya tundubuko, ino wāmwene bano bēni bu bafwaninwe bulēme bukatampe kutabuka ne aye mwine. I kishile pakatampe na kibidiji kya kumona bēni bu babi, kya kubandila mwēni sōo kumeso kwa kumutundaila! Nabubine Abalahama wālombwele nshintulwilo ya kinenwa kya’mba: “Ne mukwilemeka namo kadi, umo akōkele mukwabo.”​—Loma 12:10.

¹⁴ Nsekununi ishele’ko ilombola’mba kilongwa kya Abalahama kyālupukile ku mutyima. Bidibwa bine bidi byādi byakutendelwa. Nansha ke mu bisaka bidi na luombe lwa bimunanwa bivule, “mwana ñombe munekene muyampe” kadibwanga’mopo difuku ne difuku. Pa kubandaula bibidiji bya mu yoya ntanda, dibuku dimo (Daily Bible Illustrations) dya John Kitto dinena’mba: “Kekwādipo kudibwa bidibwa byantumbo poso mu bitatyi bya mafetyi amo-amo, nansha poso enka shi mwēni wafika kete; ne ino ye mikenga imo kete yādi idibwa’mo mwita wa banyema, nansha ke ku bantu bādi na luombe ne bibumbo bya bimunanwa bivule bene.” Bidibwa bibola byādi bikomo kubikwa mwanda wa kyanga, nanshi pa kuteka bidibwa bya uno muswelo, kyādi kifwaninwe kuteakanya bintu byonso’nka ponkapa. Omwanda kekyakutulumukapo pakutana mu ino nsekununi mīpi, kishima ‘bukidi’ nansha ‘kupeja’ misunsa isatu mituntulu, kadi na kusumininwa konso Abalahama ‘wānyemene lubilo’ mwanda wa kwibalongolwela bidibwa!​—Ngalwilo 18:​6-8.

¹⁵ Inoko, kitungo kekyakutekelapo muntu masobo makatampe mwanda wa kumutulumuja. Nansha ba Abalahama ne Sala byobālongele bukomo bwa uno muswelo mwanda wa kuteka ne kwibaletela bino bidibwa, ino tala muswelo wēbitelele Abalahama dibajinji’mba: “Leka bidi pano tumema tuletwe, moyei ku maulu, mōlokwe bidi mu mityi ino’i. Kadi ndete kipindi kya mukate, nemukankamije mutyima; ebiya mwiendele shenu, mwanda umbapite ku umpika wenu.” (Ngalwilo 18:​4, 5) Kino “kipindi kya mukate” kyāalamukile ke masobo a kyāna kya ñombe kinune ne mikate mijokoloke ya bukula bwakafuma, ne manteka ne mabele​—masobo mafwaninwe kutekela nansha ke mulopwe. Lelo i bufundiji’ka budi’po? Shi kekulombola kizaji, kintu kya mvubu nansha kifwaninwe kutyityija, kebidibwapo nansha bitomibwa bya lupeto luvule, nansha kulongolola bintu bya kwipwija nabyo mukose ne bikwabo. Kizaji kekimaninepo pa bintu bya lupoto luvule bikokeja kupāna muntu. Ino, kimanine pa kuta mutyima kwabinebine pa mwanda utala kamweno ka bakwabo ne pa mwanda utala kyaka kya kusaka kwibalongela biyampe mwendele musokwe wa muntu. Lukindi lumo lwa mu Bible lunena’mba: “Bidibwa bya māni ne lusa ponka, bitabukile kunengela ñombe munune ne mushikwa ponka,” mu luno lukindi mutanwa lufungulo lwa kizaji kyabinebine.​—Nkindi 15:17.

¹⁶ Inoko, tufwaninwe kulama mu ñeni’mba mu kino kinkumenkume kyonso’ki mwādi ne mulangwe wa kumushipiditu. Mu muswelo umo nansha mukwabo, Abalahama wājingulwile’mba bano bapempudi, yādi mikendi itamba kudi Yehova. I kimweke patōka mu bishima byāebanene’mba: “Mfumwami [Yehova, NW], shi natana biyampe mu meso obe, kokapitapo ku mupika obe, nakwisashila.”a (Ngalwilo 18:3; enzankanya na Divilu 33:20.) Dibajinji Abalahama kādipo uyukile shi bādi bamuselele musapu nansha shi bādi bepityila’tu bitupu. Ino wāyukile’mba kufikidila kwa kitungo kya Yehova kubabwana. Bano bantu bādi na mwingilo wēbapele Yehova. Kulonga kintu kampanda kikwasha ku uno mwanda, kwādi kwa kumuletela nsangaji. Wājingulwile’mba bengidi ba Yehova bafwaninwe kupebwa bintu bilumbuluke, ne omwanda pakino wādi ufwaninwe kwibalongela bilumbuluke. Kulonga uno muswelo, kwādi kwa kulupula madyese a kumushipiditu, ku wandi mutamba nansha ku muntu mukwabo. Ye monka mokyāfikile, Abalahama ne Sala baēselwe bikatampe pamwanda wa kizaji kyabo kyampikwa budimbidimbi.​—Ngalwilo 18:​9-​15; 21:​1, 2.

Muzo wa Kizaji

¹⁷ Kimfwa kya Abalahama kyakutendelwa kekyāvulaminibwepo na muzo wālondele kunyuma kwandi. Mu Bijila byāletele Yehova ku bene Isalela mwādi ne kimo kitala pa kuta mutyima ku kulombola kizaji ku bēni bādi umbukata mwabo. “Mweni wikalanga nenu mafuku ukemwikadilanga pamo bwa mubutulwe mwenu, ino ukamusanswanga mo wisanshilwe abe mwine; mwanda banwe nenu mwadi beni mu ntanda ya Edipito; amiwa uno ne Yehova Leza wenu.” (Levi 19:34) Bantu bādi bafwaninwe kwikala na kuta mutyima kwapabula ku basakilwa bukwashi bwa kungitu, ne kuleka kwibafundula bitupu. Pādi pebesela Yehova na mwangulo wa bidibwa bivule, po bādi basangala mu bitatyi bya masobo abo, ne po bādi betūkija ku mingilo yabo umbula bwa myaka ya Sabato, ne mu bitatyi bikwabo, bantu bādi bafwaninwe kuvuluka boba bādi mu kufudilwa​—bakishala, bana-banshiye, ne bēni bādi umbukata mwabo.​—Kupituluka 16:​9-​14; 24:19-​21; 26:12, 13.

¹⁸ Mvubu idi na kanye, buntu bwa kupāna ne kizaji ku bakwabo, kupityidila ku boba basakilwa bukwashi, ikokeja kumweka kupityila ku kipwano kyādi pabukata bwa Yehova ne bene Isalela kitatyi kyobāfutulwile kulombola ino ngikadilo. Yehova wālombwele patōka’mba kanye ne buntu bilombolwa ku bēni ne ku basakilwa bukwashi i bimo bya mu bisakibwa bifwaninwe kubwanya bantu bandi shi basaka kutambula madyese andi a endaenda. (Mitōto 82:​2, 3; Isaya 1:​17; Yelemia 7:​5-7; Ezekyele 22:7; Zekadia 7:​9-​11) Kitatyi kyādi kivuija muzo bino bintu ne bisakibwa bikwabo na bupyasakane, bantu bādi batubuluka ne kusangala na bintu bivule bya kungitu ne bya kumushipiditu. Kitatyi kyo bādi babikalwa na kilokoloko kya mwino wa kwisakila ne kuleka kulombola ino ngikadila milumbuluke ku boba basakilwa bukwashi, bādi batopekwa na Yehova, kumfulo bādi baponenwa na butyibi busansa.​—Kupituluka 27:19; 28:15, 45.

¹⁹ Shi kepano, kidi na mvubu kotudi twibandaule ne kutala shi tukwatañene na masakila a Yehova pa uno mwanda! Kino kidi na mvubu kupityidila dyalelo didi’ko mwino ne mushipiditu wa kwilalulula mu ino ntanda. I muswelo’ka otukokeja kulombola kizaji kya bwine-kristu mu ino ntanda mikalañane? Uno i mwanda ukesambilwa’po mu kishinte kilonda’ko.

[Kunshi kwa dyani]

[Bipangujo]

1. Lelo i kika kikatampe kisakanga bantu, ne i kilombolwe patōka muswelo’ka?

2. Lelo i muswelo’ka utele Yehova mutyima ku kwabila kwetu kwa kwikala mu kisense?

3. Leta nshintulwilo minemine ya kizaji.

4. Lelo i ku bāni kufwaninwe kulombola kizaji?

5, 6. (a) Le i kika kyādi kilamine Yesu mu ñeni pānene’mba “Shenu wa mūlu i mubwaninine”? (b) Le i muswelo’ka wilombwele buntu bwa Yehova?

7. Le i ñeni’ka yotukokeja kuboila ku muswelo umwene Yehova bēni ne boba basakilwa bukwashi?

8. Le i muswelo’ka ulombwele Yehova buntu bwandi na kuta mutyima ku bisakibwa byetu bya kumushipiditu?

9, 10. (a) Mwanda waka tukokeja kunena’mba Yehova i wakizaji mubwaninine? (b) Batōtyi babine bafwaninwe kwiula Yehova muswelo’ka mu ino ngikadila?

11. Lelo i kimfwa’ka kitulumukwa kilombola’mba kizaji kiletanga madyese a kubulwa kukungwa? (Tala ne Ngalwilo 19:​1-3; Batyibi 13:11-​16.)

12. Le i muswelo’ka wālombwele Abalahama buswe bwandi ku bēni?

13. Mwanda waka Abalahama ‘wēvukwidile panshi’ kumeso a bēni?

14. Kulombola kizaji ku bēni kwālombele Abalahama bukomo ne kwielaela’ka?

15. Na kulonda kimfwa kya Abalahama, i mumweno’ka muyampe utala pa bintu bya kungitu wa kwikala nao kitatyi kyo tulombola kizaji?

16. Lelo i muswelo’ka wālombwele Abalahama bintu bya kumushipiditu mu bulēme butala pa bēni?

17. Le i kika kyādi kisaka Yehova ku bene Isalela pa mwanda utala bēni ne bantu basakilwa bukwashi bādi umbukata mwabo?

18. Kizaji kidi na mvubu’ka pa mwanda utala kupebwa madyese ne buntu na Yehova?

19. I kika kyotufwaninwe kuyuka nakampata?

Lelo Ukivulukile?

◻ Kishima kya mu Bible kyalamwinwe bu “kizaji,” lelo kidi na buluji’ka?

◻ Mwanda’ka tukokeja kunena’mba Yehova i kimfwa kibwaninine mu kulombola kizaji?

◻ Lelo i pa kipimo’ka pāfikile Abalahama mu kulombola kizaji?

◻ Mwanda waka batōtyi bonso babine bafwaninwe ‘kulonda dishinda dya kizaji’?