Fianarana Momba ny Soratra Ara-tsindrimandry sy ny Tantara Momba Azy
Fianarana Faha-10 — Ny Baiboly — Azo Itokiana Sady Marina
Ny tantara sy ny jeografia ary ny fiandohan’olombelona raketin’ny Baiboly; ny maha-araka ny marina azy raha momba ny siansa sy ny kolontsaina ary ireo fanao; ny fahatsorana sy ny firindrana ary ny fahatokian’ny mpanoratra azy; ary ireo faminaniany.
1. a) Ekena ho inona moa ny Baiboly amin’ny ankapobeny? b) Inona no antony fototra ho an’ny fahambonian’ny Baiboly?
NY BAIBOLY dia ekena amin’ny ankapobeny ho sangan’asa amin’ny haisoratra malaza manana hakanto poetika tsy roa aman-tany sy zava-bita mahavariana avy tamin’ireo lehilahy izay nanoratra azy. Kanefa mihoatra noho izany izy io. Ireo mpanoratra mihitsy dia nanamarina fa avy tamin’i Jehovah, ilay Andriamanitra tsitoha, mihitsy, izay nosoratany. Izany no antony fototra mahatonga ny hakanton’ny fitenenana ao amin’ny Baiboly, ary ny mbola zava-dehibe kokoa, mahatonga ny hasarobidiny tsy manam-paharoa amin’ny maha-bokin’ny fahalalana sy ny fahendrena manome fiainana. Nanamarina i Jesosy, ilay Zanak’Andriamanitra, fa ireo teny izay nolazainy “dia fanahy sy fiainana”, ary naka teny be dia be avy tamin’ny Soratra Hebreo tranainy izy. “Ny Soratra rehetra dia ara-tsindrimandrin’Andriamanitra”, hoy ny apostoly Paoly, izay niresaka ny amin’ny Soratra Hebreo ho “ny tenin’Andriamanitra”. — Jaona 6:63; 2 Tim. 3:16, NW; Rom. 3:1, 2.
2, 3. Ahoana no anamarinan’ireo mpanoratra ny Baiboly ny amin’ny maha-ara-tsindrimandry azy?
2 Nanamarina ny apostoly Petera fa ireo mpaminanin’Andriamanitra dia natosiky ny fanahy masina. Nanoratra toy izao i Davida Mpanjaka: “Ny fanahin’i Jehovah no mampiteny ahy, ary ny teniny no eo amin’ny lelako”. (2 Sam. 23:2). Niaiky ireo mpaminany fa avy tamin’i Jehovah ireo teny nolazainy. Nampitandrina ny amin’ny izay mety ho fanampiana na fanesorana avy tamin’ny teny masina nomen’i Jehovah azy i Mosesy. Nihevitra ireo asa soratra nataon’i Paoly ho ara-tsindrimandry i Petera, ary toa naka teny avy tamin’ny filazan’i Petera tamin’ny naha-fahefana ara-tsindrimandry izany i Joda. Farany, i Jaona, ilay mpanoratra ny Apokalypsy (Fanambarana), rehefa notarihin’ny fanahin’Andriamanitra, dia nanoratra sy nampitandrina fa na iza na iza manampy na manesotra avy amin’io fanambarana ara-paminaniana io dia hampamoahina, tsy eo anatrehan’ny olona, fa eo anatrehan’Andriamanitra mivantana. — 1 Pet. 1:10-12; 2 Pet. 1:19-21; Deot. 4:2; 2 Pet. 3:15, 16; Joda 17, 18; Apok. 1:1, 10; 21:5; 22:18, 19.
3 Nanamarina ireny mpanompon’Andriamanitra be fandavan-tena rehetra ireny fa ara-tsindrimandry sy marina ny Baiboly. Misy porofo maro hafa momba ny maha-azo itokiana ny Soratra Masina, ka ny sasany amin’izany no hodinihintsika eo ambanin’ireo lohateny 12 izay manaraka eto.
4. Ahoana moa no niheveran’ireo Jiosy mandrakariva ny boky ao amin’ny Soratra Hebreo?
4 1) Araka ny marina eo amin’ny ara-tantara. Nanomboka tamin’ireo fotoana tany aloha indrindra, ireo boky kanônikan’ny Soratra Hebreo dia ninoan’ireo Jiosy ho ara-tsindrimandry sy ho tahirin-kevitra mendri-pitokiana amin’ny fomba feno. Araka izany, tamin’ny andron’i Davida, ireo fisehoan-javatra voarakitra an-tsoratra nanomboka tao amin’ny Genesisy ka hatramin’ny Samoela Voalohany dia nekena tamin’ny fomba feno ho ny tantara marin’ilay firenena sy ny fifandraisan’Andriamanitra tamin’izy ireo, ary izany dia asehon’ny Salamo faha-78, izay manisy firesahana ny 35 mahery amin’ireny tsipiriany ireny.
5. Inona no nohamarinin’ireo mpanoratra fahiny mikasika an’i Mosesy sy ny fehezan-dalàn’ny Jiosy?
5 Ireo mpanohitra ny Baiboly dia namely mafy ny Pentateuque, indrindra ny amin’ny maha-azo itokiana azy sy ny amin’izay nanoratra azy. Kanefa, dia azo anampiana ny faneken’ireo Jiosy an’i Mosesy ho mpanoratra ny Pentateuque, ny teny fanamarinan’ireo mpanoratra fahiny, izay fahavalon’ireo Jiosy ny sasany taminy. I Hécatée avy tany Abdère, ilay mpanoratra tantara egyptiana atao hoe Manéthon, i Lysimaque avy tany Aleksandria, i Eupolème, i Tacite, ary i Juvénal, izy rehetra ireo dia samy nilaza fa avy tamin’i Mosesy ny fananganana ny fehezan-dalàna nampiavaka ireo Jiosy tamin’ireo firenena hafa. Nanamarika tamin’ny fomba hentitra koa ny ankamaroan’izy ireo fa izy dia nitahiry an-tsoratra ny lalàny. I Numenius, ilay filozofa mpanaraka an’i Pythagore, dia nanonona mihitsy aza an’i Jana sy i Jambra ho ireo mpisorona egyptiana izay nanohitra mafy an’i Mosesy. (2 Tim. 3:8). Ireny mpanoratra ireny dia nahafaoka fe-potoana niitatra nanomboka tamin’ny andron’i Aleksandra (taonjato fahefatra al.f.i.), rehefa nanjary liana voalohany ny amin’ny tantaran’ny Jiosy ireo Grika, ka hatramin’ny Emperora Aurélien (taonjato fahatelo am.f.i.). Niresaka an’i Mosesy ho mpitarika, mpanapaka, na mpanome lalàna ireo mpanoratra fahiny maro hafa.a Araka ny hitantsika tao amin’ny fianarana teo aloha, ireo zavatra hitan’ny arkeolojia dia nanohana matetika ny maha-araka ny marina eo amin’ny ara-tantara ireo fisehoan-javatra voarakitra an-tsoratra ao amin’ny Baiboly, rehefa nanjary nifandray akaiky dia akaiky tamin’ireo firenena nanodidina azy ny vahoakan’Andriamanitra.
6. Teny fanamarinana inona no manohana ny maha-araka ny marina eo amin’ny ara-tantara ny Soratra Grika?
6 Kanefa, ahoana ny amin’ny Soratra Grika Kristiana? Tsy vitan’ny hoe manamarina ny fitantaran’ny Soratra Hebreo izy ireo fa hita ho araka ny marina eo amin’ny ara-tantara, ary koa ho azo itokiana sy ara-tsindrimandry mitovy amin’ny Soratra Hebreo. Manambara amintsika izay reny sy hitany ireo mpanoratra, noho izy ireo vavolombelona nahita maso sady matetika no nandray anjara tamin’ireo tena fisehoan-javatra izay noraketiny an-tsoratra. Ninoan’ireo niara-belona taminy an’arivony maro izy ireo. Ny teny fanamarinany dia mahita fanamafisana be dia be ao amin’ny firesahan’ireo mpanoratra fahiny momba azy ireny, anisan’izany i Juvénal, i Tacite, i Sénèque, i Suétone, i Pline le Jeune, i Lucien, i Celse, ary ilay mpanoratra tantara jiosy atao hoe Josèphe.
7. a) Fanaporofoan-kevitra inona no nasehon’i S. A. Allibone momba ny filazana ambony ataon’ny Baiboly ny maha-azo itokiana azy? b) Inona no nolazainy fa misy tsy mety eo amin’ireo izay mandà ny porofo?
7 Hoy i S. Austin Allibone ao amin’ny The Union Bible Companion: “I Sir Isaac Newton (...) dia nalaza koa tamin’ny naha-mpanao tsikera ireo soratra tranainy azy, ary nandinika ny Soratra Masina tamim-pitandremana lehibe izy. Inona no fitsarana nomeny momba izany? ‘Ao amin’ny Testamenta Vaovao aho’, hoy izy, ‘dia mahita marika azo antoka kokoa momba ny maha-azo itokiana azy noho ny ao amin’izay tantara tsy masina [tsy ara-pivavahana] rehetra, na inona izany na inona.’ Milaza ny Dr. Johnson fa manana porofo betsaka kokoa ny amin’ny nahafatesan’i Jesosy Kristy tao Kalvaria isika, araka ny ambara ao amin’ireo Filazantsara, noho ny nahafatesan’i Jules César tao amin’ny Capitole. Tena manana porofo maro lavitra isika. Anontanio na iza na iza milaza ho misalasala ny amin’ny fahamarinan’ny tantaran’ny Filazantsara, hoe inona no antony inoany fa maty tao amin’ny Capitole i César, na koa fa nohosoran’ny Papa Léon III. ho emperoran’ny Andrefana tamin’ny taona 800 ny Emperora Charlemagne (...) Ahoana no ahafantaranao fa nisy izany hoe Charles I. izany, fa notapahina ny lohany, ary koa fa nanjary mpitondra nandimby azy i Oliver Cromwell? (...) I Sir Isaac Newton dia lazaina fa nahita ny lalàn’ny hery misintona (...) Mino ireo fanambarana rehetra ireo momba ireo olona ireo isika; ary izany dia satria manana porofo ara-tantara ny amin’ny fahamarinan’izany isika. (...) Raha mbola misy mandà tsy hino izany, rehefa anehoana porofo toy izany, dia ilaozantsika izy ireo ho toy ny olona mafy hatoka adala na ho toy ny olona tsy misy antenaina satria tsy mahay na inona na inona. Inona àry no holazaintsika momba ireo izay, na dia eo aza ny porofo tondraka atolotra ankehitriny momba ny maha-azo itokiana ny Soratra Masina, dia milaza fa tsy mampiaiky azy izany? (...) Tena manana antony hanatsoahana hevitra isika fa ny fo, fa tsy ny loha, akory no misy tsy mety; — fa hoe tsy maniry hino zavatra izay mampietry ny hambom-pony, ka hanery azy hanaraka fiainana hafa, izy ireo.”b
8. Amin’ny fomba ahoana no ampisehoana ny Kristianisma voalazan’ny Baiboly ho miavaka amin’ny fivavahana hafa rehetra?
8 Asongadin’i George Rawlinson ny fahambonian’ny Kristianisma amin’ny maha-fivavahana, izay manana ireo mpanaraka azy manolotra fanompoam-pivavahana amin’ny fahamarinana. Toy izao no nosoratany: “Ny Kristianisma — anisan’izany ny lalàna ao amin’ny Testamenta Taloha, izay dingana voalohany — dia tsy miavaka kokoa amin’ny fivavahana hafa eo amin’izao tontolo izao raha tsy ny amin’ny lafin-toetrany miorina amin’ny zava-misy na ara-tantara. Ireo fivavahana tany Grisia sy Roma, tany Egypta, India, Persia, ary tany Atsinanana amin’ny ankapobeny, dia rafitra niorina tamin’ny tombantombana fotsiny, ary tsy nitaky fototra ara-tantara tamin’ny fomba hentitra akory. (...) Kanefa samy hafa amin’izany ny fivavahana ao amin’ny Baiboly. Ao, na mijery ny Testamenta Taloha isika na ny Vaovao, ny lalàna ho an’ny Jiosy na ho an’ny Kristiana, dia mahita fandaharana foto-pampianarana izay mifandray akaiky amin’ireo zava-misy; izay miankina tanteraka amin’izy ireo; izay tsinontsinona sy foana raha tsy misy azy ireo; ary izay azo heverina mikasika ireo zava-kendrena mahasoa rehetra naorina raha aseho ho mendrika ny hekena izy ireo.”c
9. Asehoy amin’ny alalan’ny ohatra ny maha-araka ny marina ny firesahan’ny Baiboly momba ny jeografia.
9 2) Araka ny marina eo amin’ny ara-jeografia sy ara-jeolojia. Mpanoratra maro no nanao fanamarihana momba ny maha-araka ny marina mahavariana ny filazalazan’ny Baiboly ny Tany Nampanantenaina sy ireo faritany mifanila aminy. Ohatra, ny mpanao dia lavitra tatsinanana iray atao hoe Dr. A. P. Stanley, dia nilaza toy izao mikasika ny dia sarotra nataon’ireo Isiraelita tany an’efitra: “Na dia tsy fantatra aza ny lalana narahiny marina tsara, ireo lafin-toetra mampiavaka ilay tany kosa dia manana zavatra iombonana maro aoka izany amin’ilay tantara, hany ka mbola ho azo anaovana fanoharana mahavariana maro izy io. (...) Ireo loharano mipoitra tsindraindray sy ireo lavaka fantsakàna ary ireo sakeli-drano, dia mifanaraka amin’ireo filazana momba ny ‘ranon’i’ Mara; ny ‘loharanon’i’ (...) Elima; ny ‘sakeli-dranon’i’ Horeba; ny ‘lavaka fantsakan’ny’ zanakavavin’i Jetro, mbamin’ny ‘tavin-dranony’ na dobo, tany Midiana. Ny zavamaniry dia mbola izay tokony hotsoahantsika avy amin’ny tantara nataon’i Mosesy ihany.”d Ny maha-araka ny marina ny fitantarana momba an’i Egypta, dia tsy hoe hita eo amin’ny filazalazana amin’ny ankapobeny ilay faritany fotsiny — ireo taniny mamokatra voamadinika be dia be, ny Reniranon’i Neily misy zozoro eny amin’ny morony, (Gen. 41:47-49; Eks. 2:3), ireo ranony avy amin’ny ‘sampan-drano, lahin-drano, heniheny, sy kamory’, (Eks. 7:19), ny ‘rongoniny, variny hordea, varimbazahany, ary ny speltany [épeautre]’ (Eks. 9:31, 32, f.a.p.) — fa eo amin’ny anaran’ireo tanàna sy toerana nisy azy ireo koa.
10. Ahoana no namalian-tsoa ireo mpahay siansa maoderina tamin’ny fanarahana ny firaketana an-tsoratra ao amin’ny Baiboly?
10 Toy izany ny fianteheran’ireo mpahay siansa amin’ny andro maoderina sasany amin’ny firaketana an-tsoratra ara-jeolojia sy ara-jeografia ao amin’ny Baiboly, hany ka nanaraka azy io ho toy ny mpitari-dalana izy ireo ary novalian-tsoa tsara. Taona vitsivitsy lasa izay, ny Dr. Ben Tor, manam-pahaizana fanta-daza iray momba ny jeolojia, dia nanaraka manontolo ilay andininy hoe: “Fa Jehovah Andriamanitrao efa hampiditra anao any amin’ny tany soa, (...) tany misy vy ny vato ao aminy”. (Deot. 8:7, 9). Afaka kilaometatra vitsivitsy avy eo Beri-sheba, dia nahita havoana misy hantsana makadiry feno mineraly mena-mainty izy. Teo no nisy mineraly vy ambany karazana notombanana ho 15 tapitrisa taonina. Tatỳ aoriana, ireo injeniera dia nahita mineraly nipoitra tetỳ ivelany faran’izay tsara, nanana halavana 1,5 kilaometatra, sady vy tsy misy fangarony 60 ka hatramin’ny 65 isan-jato. Hoy ny Dr. Joseph Weitz, manam-pahefana fanta-daza any Isiraely momba ny fanavaozana ny ala: “Ny hazo voalohany nambolen’i Abrahama tao amin’ny tanin’i Berisheba dia tamariska.” “Tamin’ny fanarahana ny ohatra navelany, dia nahavokatra roa tapitrisa tamin’izy io izahay teo amin’io faritra io ihany, efa-taona lasa izay. Marina ny an’i Abrahama. Ny tamariska no iray amin’ireo hazo vitsy hitanay fa mirobona any atsimo, izay manana rotsakorana isan-taona latsaka ny [152 milimetatra].”e Ilay boky hoe Tree and Shrub in Our Biblical Heritage, nosoratan’i Nogah Hareuveni, dia manampy toy izao: “Hita fa tsy namboly izay mety ho hazo fotsiny i Abrahama Patriarka fony tonga tao Berisheva. (...) Nifidy ny hazo izay manome aloka mangatsiatsiaka kokoa noho ny hazo hafa izy. Ambonin’izany, ny [tamariska] dia mahazaka fe-potoana mafana sy maina maharitra ela amin’ny fandefasana ny fakany any amin’ny lalina ambany any mba hahitana rano any ambanin’ny tany. Tsy mahagaga raha ny [tamariska] no mitoetra hatramin’izao andro izao eo amin’ny manodidina an’i Berisheva.”f — Gen. 21:33.
11. Ahoana no anaporofoan’ny Profesora Wilson ny maha-araka ny marina ny Baiboly?
11 Raha ny amin’ny tsipiriany momba ny filazana araka ny fandaharan-taona sy ara-jeografia hita ao amin’ny Baiboly, dia nanoratra toy izao ny Profesora R. D. Wilson, ao amin’ny A Scientific Investigation of the Old Testament, pejy faha-213-214: “Ireo filazana araka ny fandaharan-taona sy ara-jeografia dia araka ny marina kokoa sy azo ianteherana kokoa noho izay nomen’ireo mety ho tahirin-kevitra tranainy hafa rehetra; ary ireo fitantarana momba ny tantaram-piainana sy ara-tantara hafa dia mifanaraka amin’ny fomba mahagaga amin’ny porofo omen’ireo tahirin-kevitra ivelan’ny Baiboly.”
12. Ahoana no ifanarahan’ny zava-misy amin’ny firaketana an-tsoratra ao amin’ny Baiboly momba ny fiandohan’ny taranak’olombelona?
12 3) Firazanana sy fitenin’ny taranak’olombelona. Nilaza toy izao i Byron C. Nelson, amin’ilay boky hoe After Its Kind: “Olona no natao, fa tsy ny Mainty Hoditra, ny Sinoa, ny Eoropeanina. Fisiana olombelona roa izay fantatry ny Baiboly hoe Adama sy Eva no noforonina, ka avy taminy, tamin’ny alalan’ny firazanana sy fiovaovana voajanahary, ireo olona samihafa rehetra izay eto ambonin’ny tany. Ny firazanan’olona rehetra, na manao ahoana na manao ahoana volon-kodiny na habeny, dia karazana araka ny natiora iray. Misaina amin’ny fomba mitovy izy rehetra, mahatsapa zavatra amin’ny fomba mitovy, mitovy amin’ny rafitra ara-batana, mifanambady mora foana ary afaka miteraka hafa mitovy toetra aminy. Ireo firazanana rehetra dia avy tamin’ny razambe iombonana roa izay voavoatra feno avy tamin’ny tanan’ny Mpamorona.”g Izany no teny fanamarinan’ny Genesisy 1:27, 28; 2:7, 20-23; 3:20; Asan’ny Apostoly 17:26; ary Romana 5:12.
13. Inona no nolazain’ny arkeology iray momba ny toerana fiaingana nielezan’ny fiteny fahiny?
13 Raha ny amin’ny fitantaran’ny Baiboly momba ny toerana fiaingana izay nanombohan’ny fielezan’ireo fiteny fahiny, dia nilaza ilay arkeology atao Sir Henry Rawlinson fa “raha atao hoe notarihin’ny fihaonan-dalan’ireo fiteny fotsiny isika, ohatra, ary tsy niankina tamin’ny firesahana rehetra momba ny firaketana an-tsoratra ao amin’ny Soratra Masina, dia tokony ho mbola voatarika hanondro ny lemak’i Sinara ho ny foibe nielezan’ireo lalana samihafa ihany isika”.h — Gen. 11:1-9.
14. a) Inona fotsiny dia hanokana ny Baiboly ho ara-tsindrimandrin’Andriamanitra? b) Fiheverana azon’ny saina ekena inona no aseho ao amin’ny Baiboly ihany, ary ahoana no itaran’ny maha-azo ampiharina izany hatramin’ny lafiny tsirairay eo amin’ny fiainana andavanandro?
14 4) Azo ampiharina. Na dia atao hoe tsy misy porofo hafa aza eo am-pelatanana momba ny maha-azo itokiana ny Baiboly, ireo fotopoto-pitsipiny sy fari-pitsipiny ara-pitondran-tena marina dia hanokana azy ho vokatry ny sain’Andriamanitra. Fanampin’izany, ny maha-azo ampiharina azy dia miitatra hatramin’ny lafiny tsirairay amin’ny fiainana andavanandro. Tsy misy boky hafa manome antsika fiheverana azon’ny saina ekena momba ny fiandohan’ny zava-drehetra, anisan’izany ny olombelona, mbamin’ny fikasan’ny Mpamorona ny amin’ny tany sy ny olona. (Gen., toko 1; Isaia 45:18). Milaza amintsika ny antony mahatonga ny olona ho faty sy ny antony isian’ny faharatsiana ny Baiboly. (Gen., toko 3; Rom. 5:12; Joba, toko 1, 2; Eks. 9:16). Mampiseho ny fari-pitsipi-pahamarinana ambony indrindra izy io. (Eks. 23:1, 2, 6, 7; Deot. 19:15-21). Manome torohevitra mahitsy momba ireo fifandraisana eo amin’ny fandraharahana ahazoam-bola izy io, (Lev. 19:35, 36; Ohab. 20:10; 22:22, 23; Matio 7:12); fitondran-tena madio, (Lev. 20:10-16; Gal. 5:19-23; Heb. 13:4); fifandraisana amin’ny hafa, (Lev. 19:18; Ohab. 12:15; 15:1; 27:1, 2, 5, 6; 29:11; Matio 7:12; 1 Tim. 5:1, 2); fanambadiana, (Gen. 2:22-24; Matio 19:4, 5, 9; 1 Kor. 7:2, 9, 10, 39); fifandraisan’ny mpianakavy mbamin’ny andraikitry ny lehilahy sy ny vehivavy ary ny ankizy, (Deot. 6:4-9; Ohab. 13:24; Efes. 5:21-33; 6:1-4; Kol. 3:18-21; 1 Pet. 3:1-6); fihetsika araka ny mety eo anoloan’ireo mpanapaka, (Rom. 13:1-10; Tit. 3:1; 1 Tim. 2:1, 2; 1 Pet. 2:13, 14); asa mampiseho fanaovana ny marina ary koa fifandraisana eo amin’ny tompo sy ny mpanompo sy eo amin’ny mpampiasa sy ny mpiasa, (Efes. 4:28; Kol. 3:22-24; 4:1; 1 Pet. 2:18-21); fifaneraserana araka ny mety, (Ohab. 1:10-16; 5:3-11; 1 Kor. 15:33; 2 Tim. 2:22; Heb. 10:24, 25); fandaminana fifandirana, (Matio 18:15-17; Efes. 4:26); ary ny zavatra maro hafa izay misy fiantraikany lehibe eo amin’ny fiainantsika isan’andro.
15. Inona no torohevitra omen’ny Baiboly momba ny fahasalamana ara-tsaina sy ara-batana izay hita fa azo ampiharina?
15 Ny Baiboly koa dia manome tolo-kevitra mahasoa momba ny fahasalamana ara-batana sy ara-tsaina. (Ohab. 15:17; 17:22). Tao anatin’ireo taona faramparany, ny fikarohana ara-pitsaboana dia nampiseho fa ny fahasalamana ara-batan’ny olona dia voakasiky ny fihetsiny ara-tsaina. Ohatra, nampiseho ireo fandinihana fa ireo olona izay mirona hampiseho fahatezerana dia matetika manana ny tosi-dra ambony indrindra. Nanao tatitra ny sasany fa ny fahatezerana dia niteraka fiemponempon’ny fo, aretin’andoha, tevi-doha, fanina, na tsy fahafahana mahaloa-peo. Kanefa, ny Baiboly dia nanazava toy izao taloha ela be: “Ny fo [tony, NW ] no fiainan’ny nofo”. — Ohab. 14:30; ampitahao amin’ny Matio 5:9, Kat.
16. Inona avy no sasany amin’ny filazan’ny Baiboly fahamarinana izay nialoha ela be ny fahitan’ny siansa azy ireny?
16 5) Araka ny marina eo amin’ny ara-tsiansa. Na dia tsy famoaboasana siansa aza ny Baiboly, dia hita fa araka ny marina sady mifanaraka amin’ny fahitan-javatra sy fahalalana ara-tsiansa marina ny Baiboly rehefa mahakasika raharaha ara-tsiansa. Ny firaketany an-tsoratra momba ny filaharan’ny famoronana, anisan’izany ny fiainan’ny biby, (Gen., toko 1); ny maha-boribory na maha-bola ny tany, (Isaia 40:22); ary ny fihantonan’ny tany eo amin’ny habakabaka amin’ny “tsy misy” dia nialoha ireo zavatra hita ara-tsiansa momba ireo fahamarinana ireo. (Joba 26:7). Ny fiziolojia (sampana iray amin’ny biolojia) maoderina dia nampiseho ny fahamarinan’ny filazan’ny Soratra Masina fa “tsy mitovy ny nofo rehetra”, ka ny rafi-tselan’ny nofo amin’ny karazany iray dia samy hafa amin’ny an’ny iray hafa, ka ny olona dia manana ny ‘nofony’ manokana. (1 Kor. 15:39).i Eo amin’ny sampan’ny biolojian’ny biby, ny Levitikosy 11:6 dia manakilasy ny bitro miaraka amin’ny biby mandinika. Nihomehezana izany teo aloha, kanefa ny siansa dia mahita ankehitriny fa mamerina mandevona ny sakafony ny bitro.j
17. Ahoana no nampisehoana fa ny Baiboly dia marina amin’ny lafiny ara-pitsaboana?
17 Ny filazana fa ny “ain’ny nofo dia amin’ny ra” dia nanjary nekena amin’ny andro ankehitriny ho fahamarinana fototry ny siansa ara-pitsaboana. (Lev. 17:11-14). Nilaza ny Lalàn’i Mosesy hoe biby sy vorona ary hazandrano inona no ‘nadio’ mba ho fihinan’olombelona, ary izany dia nisakana ny fihinanana ireo sakafo nampidi-doza. (Lev., toko 11). Nitaky ny hanotofana ny dikin’olona, tao amin’ny toby miaramila iray, ny Lalàna, ka izany, ohatra, dia nanome fiarovana lehibe tamin’ny areti-nifindra nentin’ny lalitra, toy ny disanteria sy ny tefoedra. (Deot. 23:9-14). Na dia amin’izao andro izao aza, dia misy ny zava-manahirana lehibe ara-pahasalamana any amin’ny tany sasany, noho ny fanariana tsy araka ny mety ireo dikin’olona. Ho salama kokoa ny olona amin’ireny tany ireny raha manaraka ny torohevitra omen’ny Baiboly momba ny fitandremam-pahasalamana.
18. Inona no ohatra hafa omena momba ny maha-araka ny marina ny Baiboly eo amin’ny ara-tsiansa?
18 Ny Baiboly dia manoro hevitra mba hisotroana divay kely “noho ny vava-fonao” sy ny ‘fahosahosana’. (1 Tim. 5:23). Nanoratra toy izao ny Dr. Salvatore P. Lucia, profesora momba ny fitsaboana ao amin’ny École de Médecine, Oniversiten’i Californie: “Ny divay no zava-pisotro tranainy indrindra sy ny misy vokany ara-pitsaboana lehibe indrindra, izay mbola ampiasaina mandritra ny tantaran’olombelona iray manontolo.”k
19. Ahoana no nampisehoana ny maha-araka ny marina ny asa soratra nataon’i Lioka?
19 6) Kolontsaina sy fanao. Momba ny bokin’ny Asan’ny Apostoly, dia nanoratra i A. Rendle Short, ao amin’ny Modern Discovery and the Bible hoe: “Fanao romana ny nifehy ireo faritanin’ny empirany niely patrana tamin’ny fanohizana ny rafi-pitondrana teo an-toerana, raha mbola tsy nampidi-doza koa izany, ary vokatr’izany, dia nantsoina tamin’ny anarana samy hafa ireo nanam-pahefana tany amin’ireo zara-tany samy hafa. Tsy nisy na dia iray aza, raha tsy hoe mpanao dia lavitra nandinika tsara na mpianatra an’ireo firaketana an-tsoratra nilofo mafy angaha, afaka nanome ho an’ireny mpanapaka ireny ny fiantsoana marina azy ireny. Iray tamin’ireo fitsapana mafy indrindra ny fahaiza-mandinika ny tantara nananan’i Lioka dia ny fahaizany mandrakariva manatratra tantara araka ny marina tanteraka. Amin’ny toe-javatra vitsivitsy, dia ny porofo entin’ny vola madinika iray, na soratra iray, no nanome antsika ny fanazavana ilaina mba hanamarinana azy; tsy nanao vivery tamin’ny fari-pahalalana sarotra toy izany ireo mpanoratra tantara romana neken’ny besinimaro. I Lioka, ohatra, dia miantso an’i Heroda sy i Lysania ho tétrarques [karazana governora]; izany koa no nataon’i Josèphe. I Heroda Agripa, izay namono ho faty an’i Jakoba tamin’ny sabatra sy nampiditra an’i Petera tao an-tranomaizina, dia antsoina hoe mpanjaka; i Josèphe dia nilaza tamintsika ny fomba nahatongavany ho sakaizan’i Caius César (Caligula) tany Roma sy ny namalian-tsoa azy tamin’ny anaram-boninahitra hoe mpanjaka fony tonga emperora i Caligula. Ny governoran’i Kyprosy, i Sergio Paolo, dia antsoina hoe proconsul. (...) Tsy ela talohan’izay, i Kyprosy dia faritany niadidian’ny emperora, ary nofehezin’ny propréteur na légat [solontenan’ny emperora], kanefa tamin’ny andron’i Paoly, araka ny asehon’ireo vola madinika tany Kyprosy, ny anaram-boninahitra marina tamin’ny teny grika sy latina dia hoe proconsul. Nisy soratra amin’ny teny grika hita tany Soloi, any amoron-tsiraka avaratr’i Chypre, natao ‘tamin’ny naha-proconsul an’i Paolo’ (...) Tao Tesalonika, ireo olona ambony tao amin’ilay tanàna dia nandray ny anaram-boninahitra tsy fahita firy hoe politarques [mpanapaka ny tanàna, Asa. 17:6, NW, f.a.p.], anarana tsy fantatr’ireo haisoratra kilasika. Nety ho tsy fantatsika mihitsy izy io, raha tsy tamin’ny fampiasan’i Lioka azy, raha tsy tamin’ny fahitana azy io tamin’ny soratra. (...) Faritany niadidian’ny antenimieran-doholona i Akaia teo ambany fanapahan’i Aogosto, teo ambany fanapahan’ny emperora nivantana izy io fony teo ambany fanapahan’i Tiberio, kanefa teo ambany fanapahan’i Klaodio, araka ny nolazain’i Tacite tamintsika, dia niverina tamin’ny antenimieran-doholona izy io, ka noho izany, ny anaram-boninahitra marina nentin’i Galio [Asa. 18:12, NW ] dia proconsul. (...) I Lioka dia faly hatrany, marina hatrany, tamin’ny jeografia sy ny fanandraman-javatra hitany tamin’ny dia nataony.”l
20. Ahoana no anomezan’ireo asa soratra nataon’i Paoly taratra araka ny marina ny fotoana izay niainany sy nanoratany?
20 Mampiseho taratra araka ny marina ny toe-javatra nisy tamin’ny fotoana niainany ireo taratasin’i Paoly sady milaza fa vavolombelona nahita maso ireo zavatra nosoratany izy. Ohatra, kolonia ara-tafika i Filipy, izay ny mponina tao aminy dia nirehareha manokana ny amin’ny naha-olom-pirenena romana azy. Nananatra ireo Kristiana tao i Paoly fa ny maha-olom-pirenena azy ireo dia any an-danitra. (Asa. 16:12, 21, 37, f.a.p.; Fil. 3:20, NW ). I Efesosy dia tanàna fanta-daza noho ireo fahaizana ara-majika sy fanao nisy spiritisma. Nampianatra ireo Kristiana tao i Paoly ny amin’ny fomba handraisany fiadiana mba tsy hanjary ho rembin’ireo demonia, ary tamin’izay fotoana izay ihany, dia nanome filazalazana araka ny marina ny fiadian’ny miaramila romana iray izy. (Asa. 19:19; Efes. 6:13-17). Ampiasaina ho fanoharana ny fanaon’ireo mpandresy romana tamin’ny fitarihana filaharan’ny mpandresy niaraka tamina babo, izay nitanjaka ny sasany. (2 Kor. 2:14, NW; Kol. 2:15, NW ). Ao amin’ny 1 Korintiana 1:22 (f.a.p.), dia aharihary ireo fomba fihevitra samy hafa nananan’ireo Jiosy sy Grika. Amin’ny raharaha toy izany, ireo mpanoratra kristiana dia mampiseho taratry ny maha-araka ny marina ny filazan’i Mosesy, ilay mpanoratra ny Pentateuque, izay nolazain’i George Rawlinson toy izao: “Ny maha-araka ny marina eo amin’ny maha-izy ny olona hita ao amin’ny Pentateuque, raha ny momba ireo fomba amam-panao tatsinanana amin’ny ankapobeny, dia tsy niadian-kevitra mihitsy.”a
21. a) Manomeza ohatra ny amin’ny fahatsoran’ireo mpanoratra ny Baiboly. b) Ahoana no anorenan’izany fatokiana ny Baiboly ho fahamarinana?
21 7) Fahatsoran’ireo mpanoratra ny Baiboly. Hita ao amin’ny Baiboly hatramin’ny voalohany ka hatramin’ny farany fa ny fahatsorana tsy nisy fisalasalana nasehon’ireo mpanoratra azy dia porofo maherin’ny maha-azo ianteherana azy. I Mosesy, ohatra, dia niresaka tsy nisy olakolaka ny amin’ny fahotany sy ny didim-pitsaran’Andriamanitra fa tsy tokony hiditra ao amin’ny Tany Nampanantenaina izy sy i Arona rahalahiny. (Nom. 20:7-13; Deot. 3:23-27). Nalana sarona an-karihary ireo fahotana nataon’i Davida indroa, ary koa ny fivadiham-pinoan’i Solomona zanany lahy. (2 Sam., toko 11, 12, 24; 1 Mpanj. 11:1-13). Nanoratra momba ny tsy fankatoavan’ny tenany manokana sy ny vokatr’izany i Jona. Noho ny tsy fankatoavany an’Andriamanitra, ny firenen’ny Isiraely manontolo dia nahazo fanamelohana, saika avy tamin’ireo mpanoratra rehetra ny Soratra Hebreo, izay Jiosy izy rehetra, tao amin’ilay firaketana an-tsoratra izay nankamamin’ireo Jiosy sy nekeny ho ny fanambaran’Andriamanitra sady ny tantara marin’ny fireneny. Tsy latsa-danja noho izany ireo mpanoratra kristiana raha ny amin’ny fahatsorany. Ireo mpanoratra ny Filazantsara efatra dia nampiharihary avokoa ny fandavan’i Petera an’i Kristy. Ary nisarika ny saina ho amin’ny fahadisoana lehibe nataon’i Petera i Paoly ny amin’ny raharaha momba ny finoana, tamin’ny fampisarahana ny Jiosy sy ny Jentilisa tao amin’ny kongregasiona kristiana tany Antiokia. Izany dia manorina fatokiana ny Baiboly ho fahamarinana rehefa mahatsapa isika fa ireo mpanoratra azy dia tsy nitsimbina na iza na iza, na dia ny tenany aza, mba hanaovana firaketana an-tsoratra mahatoky. — Matio 26:69-75; Marka 14:66-72; Lioka 22:54-62; Jaona 18:15-27; Gal. 2:11-14; Jaona 17:17.
22. Inona koa no manaporofo fa ny Baiboly dia Tenin’Andriamanitra tokoa, ary noho ny fikasana inona no nanoratana azy?
22 8) Firindrana teo amin’ireo mpanoratra. Nosoratan’ny mpanoratra 40 teo ho eo ny Baiboly nandritra ny fe-potoana maherin’ny 1 600 taona, ary tsy misy tsy firindrana teo amin’izy ireo. Maro aoka izany izay nozaraina tamin’izy io hatraiza hatraiza na dia teo aza ny fanoherana nahery vaika indrindra sy ny fiezahana tamin-kery lehibe indrindra mba hanafoanana azy. Ireo zava-misy ireo dia manampy mba hanaporofoana fa izy io tokoa no izay nolazainy, dia ny Tenin’ilay Andriamanitra Tsitoha, ary fa izy io tokoa dia “mahasoa ho fampianarana, ho fananarana, ho fandaminan-javatra, ho fifehezana amin’ny rariny”. — 2 Tim. 3:16, NW.b
23. Inona koa no loha hevitra tsy miova manaporofo ny maha-ara-tsindrimandry ny Baiboly? Asehoy amin’ny alalan’ny ohatra izany.
23 Ny maha-ara-tsindrimandry azy dia asehon’ny tsy fiovaovany manontolo izay manantitrantitra ny loha hevitra momba ny fanamasinana ny anaran’i Jehovah amin’ny alalan’ny Fanjakany eo ambany fanapahan’i Kristy. Indreto ohatra miavaka sasany:
Gen. 3:15 Fampanantenana ny amin’ilay Taranaka izay
handringana ilay Menarana
Gen. 22:15-18 Hotahina amin’ny alalan’ny taranak’i Abrahama
ireo firenena rehetra
Eks. 3:15; 6:3 Manantitrantitra Andriamanitra fa tokony
hotsarovana ny anarany hoe Jehovah
Eks. 9:16; Rom. 9:17 Milaza ny fikasany Andriamanitra fa
hanambara ny anarany
Eks. 18:11; Lehibe kokoa noho ireo andriamanitra
Isaia 36:18-20; 37:20, 36-38; hafa rehetra i Jehovah
Eks. 20:3-7, NW Manaja ny anarany i Jehovah,
ary mitaky fifikirana tsy mizarazara
Joba, toko 1, 2 Ny fiandrianan’i Jehovah
ara-dalàna sy ny fihetsiky ny olona
mbamin’ny tsy fivadihany eo anoloan’izy io
Joba 32:2; 35:2; 36:24; 40:8 Natao ho loha laharana ny
fanamarinana an’Andriamanitra
Isaia 9:6 Manohana amin-jotom-po ny Fanjakana mandrakizain’ny
Zanany Andriamanitra
Dan. 2:44; 4: 14, 31; 7:13, 14 Ny maha-zava-dehibe ilay Fanjakan’Andriamanitra amin’ny
alalan’ny “zanak’olona”
Ezek. 6:10; 38:23 Ny olona dia ‘hahafantatra fa Izaho no Jehovah’.
Hita in-60 mahery ao amin’ny
faminanian’i Ezekiela io filazana io
Mal. 1:11 Ho lehibe any amin’ny jentilisa ny anaran’Andriamanitra
Matio 6:9, 10, 33 Ny fanamasinana ny anaran’Andriamanitra amin’ny alalan’ny
Fanjakany no zava-dehibe voalohany indrindra
Jaona 17:6, 26 Nanambara ny anaran’Andriamanitra i Jesosy
Asa. 2:21; Rom. 10:13 Hantsoina ny anaran’i Jehovah mba hahazoana famonjena
Rom. 3:4 Ho hita fa marina Andriamanitra, na dia mpandainga aza
ny olona rehetra
1 Kor. 15:24-28, f.a.p. Fanjakana haverina amin’Andriamanitra;
ho zavatra rehetra ho an’ny rehetra Andriamanitra
Heb. 13:15 Tsy maintsy manao fanambarana ampahibemaso
ny anaran’i Jehovah ireo Kristiana
Apok. 15:4 Hankalazain’ny firenena rehetra ny anaran’i Jehovah
Apok. 19:6 Deraina ny anaran’i Jehovah aorian’ny fandravana
an’i Babylona Lehibe
24. a) Ahoana no anorenan’ny fahatokian’ireo Kristiana tany am-boalohany ny fahamarinan’ny “Tantara Kristiana”? b) Inona no porofo hafa fa ireo mpanoratra ny Baiboly dia nirakitra an-tsoratra zava-nisy, fa tsy angano?
24 9) Fahatokian’ireo Vavolombelona. Momba ny vidiny azo omena ny teny fanamarinan’ireo Kristiana tany am-boalohany — ireo mpanoratra ny Soratra Kristiana ary koa ireo hafa — dia hoy i George Rawlinson: “Nahafantatra ireo niova finoana tany am-boalohany fa nety ho notakina tamin’izy ireo ny fiatrehana fahafatesana noho ny fivavahany, amin’ny fotoana rehetra. (...) Ny mpanoratra tany am-boalohany tsirairay nanohana ny Kristianisma, noho ny fanohanany, dia niatrika tamin-kerim-po ny fahefana sivily, ka nanolotra ny tenany ho amin’ny fiafarana nitovy tamin’izany. Rehefa raharaha iankinan’ny aina ny finoana, dia tsy hanaiky tsy misy fisaintsainana izay zavatra inoana voalohany hitany fa mifanaraka amin’ny nofinofiny ny olona; na hametraka ny tenany an-karihary eo amin’ny laharan’ny antokom-pivavahana enjehina iray, raha tsy hoe efa nandinika tamim-pitandremana tsara ny filazana izay itompoan’ilay fivavahana angaha, ary niaiky ny amin’ny naha-marina azy. Mazava fa ireo niova finoana tany am-boalohany dia nanana fahafahana hamantatra tsara ny maha-araka ny marina eo amin’ny ara-tantara ny fitantarana kristiana, nihoatra lavitra noho isika; afaka nandinika sy nanadihady ireo vavolombelona izy ireo — nampitaha ireo fitantarany maromaro — namotopototra ny fomba nanoheran’ireo mpanohitra azy ireo ny filazany — nijery ireo tahirin-kevitry ny mpanompo sampy tamin’izay fotoana izay — nisivana tanteraka sy tamin’ny fomba feno ireo porofo. (...) Izany rehetra izany — ary tsy maintsy hotadidina fa mihamitombo ireo porofo — dia mahaforona fitambaram-porofo izay mahalana no azo omena momba izay mety ho fisehoan-javatra rehetra tamin’ny andro taloha ela be. Izany rehetra izany koa dia manorina amin’ny fomba tsy misy isalasalana ny fahamarinan’ny Tantara Kristiana. Tsy nanana endrika angano velively (...) io tantara io. Tantara tokana izy io, nolazaina tsy nisy fiovaovana, fa ireo angano kosa dia mivadibadika sy manana endrika maro samy hafa; mifamatotra akaiky dia akaiky amin’ny tantara sivily tamin’izay fotoana izay izy io, ary izany dia asehony hatraiza hatraiza tamin’ny fomba araka ny marina mahatalanjona, fa ireo angano kosa dia nanolana na nanilika ny tantara sivily; izy io dia feno tsipirian-javatra miseho andavanandro, izay ialan’ireo angano amim-pitandremana; hipoka fampianarana azo ampiharina amin’ny karazany mazava indrindra sy tsotra indrindra izy io, fa ireo angano kosa dia mampianatra amin’ny alalan’ny fanoharana. (...) Ireo toetra mampiavaka indrindra an’ireo mpanoratra ny Testamenta Vaovao, izay niharihary fa nampiseho zava-nisy fa tsy nofinofy, dia ny fahamaotinana tsotra, ny tsy fivadihana, ny filazana araka ny marina nilofosany mafy, ny fitiavana madio ny fahamarinana (...) Nanoratra izy ireo ‘mba hahafantarantsika tsara fa mafy orina ireny teny ireny’ izay ‘ninoana mafy indrindra’ tamin’ny androny.”c — Ampitahao amin’ny Lioka 1:1, 4.
25. Inona no mampiseho amin’ny fomba miavaka ny maha-azo itokiana ny Baiboly?
25 Ny lafiny mahasondriana voafaokan’ny Baiboly dia ny faminaniana avy amin’Andriamanitra. Voaporofo amin’ny fomba miavaka tsy misy toy izany ny maha-azo itokiana ny Baiboly, amin’ny fahatanterahan’ireo faminaniana maro be, ka izy rehetra dia mampiseho ny fahitan-javatra mialoha mahavariana ananan’i Jehovah, amin’ny filazana mialoha ny hoavy. “Jiro mahazava” tokoa “ao amin’ny fitoerana maizimaizina” io Teny ara-paminaniana io, ka ny fitandremana azy dia hanatanjaka ny finoan’ireo izay maniry ny ho tafita velona mandra-pahatanteraky ny faminaniana rehetra momba ilay Fanjakana ao amin’ny tontolo vaovaom-pahamarinan’Andriamanitra haharitra mandrakizay. Ireo tabilao telo manaraka eto dia manome porofo fanampiny ny amin’ny maha-azo itokiana ny Baiboly amin’ny fampisehoana maro amin’ny fahatanterahan’ireo faminaniana ireo, ary koa ny fifandrindran’ny Soratra Hebreo sy Soratra Grika manontolo. Rehefa mandeha ny fotoana, dia hamirapiratra be kokoa ny Baiboly, amin’ny maha-“ara-tsindrimandrin’Andriamanitra sady mahasoa” azy tokoa. — 2 Pet. 1:19; 2 Tim. 3:16, NW.
[Fanamarihana ambany pejy]
a The Historical Evidences of the Truth of the Scripture Records, 1862, George Rawlinson, pejy 54, 254-258.
b 1871, pejy 29-31.
c The Historical Evidences of the Truth of the Scripture Records, pejy 25-26.
d Sinai and Palestine, 1885, pejy 82-83.
e Reader’s Digest, Martsa 1954, pejy 27, 30.
f 1984, pejy 24.
g 1968, pejy 4-5.
h The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Londres, 1855, Boky 15, pejy 232.
i Auxiliaire pour une meilleure intelligence de la Bible, pejy 1508.
j Insight on the Scriptures, Boky 1, pejy 555-556; Auxiliaire pour une meilleure intelligence de la Bible, pejy 915.
k Wine as Food and Medicine, 1954, pejy 5.
l 1955, pejy 211-213.
a The Historical Evidences of the Truths of the Scripture Records, pejy 290.
b La Bible: Parole de Dieu ou des hommes?, pejy 12-36.
c The Historical Evidences of the Truth of the Scripture Records, pejy 225, 227-228.
(10) FAMINANIANA MIAVAKA MIKASIKA AN’I JESOSY SY NY FAHATANTERAHAN’IZY IREO
Faminaniana Fisehoan-javatra Fahatanterahany
Gen. 49:10 Teraka tao amin’ny Matio 1:2-16;
fokon’i Joda Lioka 3:23-33; Heb. 7:14
Sal. 132:11; Avy tamin’ny Matio 1:1, 6-16;
Isaia 9:6; taranak’i Davida, Matio 9:27; 15:22;
Is 11:1, 10 ilay zanak’i Jese Matio 20:30, 31;
Mika 5:1 Teraka tao Betlehema Lioka 2:4-11;
Isaia 7:14 Nateraky ny virjiny Matio 1:18-23;
Jer. 31:15 Novonoina taorian’ny Matio 2:16-18
nahaterahany ireo zazakely
Hosea 11:1 Nantsoina niala tany Egypta Matio 2:15
Mal. 3:1; 4:5; Lalana namboarina talohany Matio 3:1-3;
Dan. 9:25 Niseho tamin’ny naha-Mesia Niseho mba hatao
tamin’ny faran’ny batisa sy nohosorana
69 “herinandro” ny fanahy ara-potoana
tamin’ny 29 am.f.i.
Isaia 61:1, 2 Nirahina Lioka 4:18-21
Isaia 9:1, 2 Nampahita hazavana lehibe Matio 4:13-16
ny olona tany Naftaly sy
Zebolona ny fanompoany
Sal. 78:2 Niteny tamin’ny fanoharana Matio 13:11-13, 31-35
Isaia 53:4 Nitondra ireo aretintsika Matio 8:16, 17
Sal. 69:9, NW Be zotom-po ho an’ny Matio 21:12, 13;
tranon’i Jehovah Marka 11:15-18;
Jaona 2:13-17, NW
Isaia 42:1-4 Tsy ho nifanditra teny Matio 12:14-21
amin’ny arabe izy, tamin’ny
naha-mpanompon’i Jehovah azy
Isaia 53:1 Tsy ninoana Jaona 12:37, 38;
Zak. 9:9; Fidirana tao Jerosalema Matio 21:1-9;
Sal. 118:26 nitaingina zana-boriky; Marka 11:7-11;
noarahabaina tamin’ny naha- Lioka 19:28-38;
mpanjaka sy ilay avy tamin’ny Jaona 12:12-15
anaran’i Jehovah
Isaia 28:16; Nolavina, nefa tonga fehizoro Matio 21:42, 45, 46;
Sal. 41:9; Tsy nahatoky ny apostoly iray; Matio 26:47-50;
Sal. 109:8 namadika an’i Jesosy Jaona 13:18, 26-30;
Zak. 11:12 Navadika tamin’ny sekely Matio 26:15; 27:3-10;
volafotsy 30 Marka 14:10, 11
Zak. 13:7 Nihahaka ireo mpianatra Matio 26:31, 56;
Sal. 2:1, 2 Niara-nanohitra ny voahosotr’i Matio 27:1, 2;
Jehovah ireo fahefana romana Marka 15:1, 15;
sy filoha teo amin’ny Isiraely Lioka 23:10-12;
Isaia 53:8 Notsaraina sy nohelohina Matio 26:57-68;
Sal. 27:12 Fampiasana vavolombelona Matio 26:59-61;
nandainga Marka 14:56-59
Isaia 53:7 Nangina teo anatrehan’ Matio 27:12-14;
ireo mpiampanga Marka 14:61; 15:4, 5;
Isaia 50:6; Nokapohina sy nororana Matio 26:67; 27:26, 30;
Sal. 22:18 Nilokana ny akanjony Matio 27:35;
Isaia 53:12 Natao ho isan’ny mpanota Matio 26:55, 56; 27:38;
Sal. 22:7, 8 Nitenenan-dratsy fony Matio 27:39-43;
teo amin’ny hazo Marka 15:29-32
Sal. 69:21 Nomena vinaingitra sy afero Matio 27:34, 48;
Sal. 22:1 Nafoin’Andriamanitra ho Matio 27:46;
eo an-tanan’ny fahavalo Marka 15:34
Sal. 34:20; Tsy nisy taolana notapahina Jaona 19:33, 36
Isaia 53:5, Maty ho sorona mba hanaisotra Matio 20:28;
Isa. 58: 8, 11, 12 fahotana sy hanokatra Jaona 1:29;
ny lalana ho amin’ny toeran’olona Rom. 3:24; 4:25;
marina eo anatrehan’Andriamanitra 1 Kor. 15:3;
Isaia 53:9 Nalevina niaraka tamin’ny Matio 27:57-60;
mpanankarena Jaona 19:38-42
Jona 2:1; Tao am-pasana nandritra ny telo Matio 12:39, 40;
2:10 andro, avy eo dia natsangana Matio 16:21; 17:23;
Sal. 16:8-11, Natsangana talohan’ny fahalovana Asa. 2:25-31;
f.a.p. Asa. 13:34-37
Sal. 2:7 Nanambara azy ho Zanany i Matio 3:16, 17;
Jehovah tamin’ny fiterahana azy Marka 1:9-11;
tamin’ny fanahy sy ny Lioka 3:21, 22;
fananganana azy tamin’ny maty Asa. 13:33; Rom. 1:4;
Fanontaniana mifandray amin’ny tabilao “Faminaniana Miavaka Mikasika an’i Jesosy sy ny Fahatanterahan’izy Ireo”:
a) Faminaniana inona avy mikasika ny fahaterahan’i Jesosy no mametraka azy eo amin’ny toeran’ny ho Mesia?
b) Faminaniana inona avy no tanteraka tamin’ny fanombohan’ny fanompoan’i Jesosy?
d) Ahoana no nanatanterahan’i Jesosy faminaniana tamin’ny fomba nanaovany ny fanompoany?
e) Faminaniana inona avy no tanteraka nandritra ireo andro vitsivitsy talohan’ny nitsarana an’i Jesosy?
f) Ahoana no nahatanterahan’ny faminaniana tamin’ny fotoana nitsarana azy?
g) Faminaniana inona avy no nanamarika ny tena nanomboana azy sy ny nahafatesany ary ny nitsanganany tamin’ny maty?
[Tabilao, pejy 344-346]
(11) OHATRA NY AMIN’NY FAMINANIANA ARA-BAIBOLY TANTERAKA HAFA
Faminaniana Fisehoan-javatra Fahatanterahany
Gen. 9:25 Hanjary mpanompon’ny Isiraely Josoa 9:23, 27;
ireo Kananita Mpits. 1:28;
Gen. 15:13, 14; Hivoaka avy ao Egypta ny Eks. 12:35, 36;
Eks. 3:21, 22 Isiraely hiaraka amin’ny Sal. 105:37
fananana be dia be rehefa
hitsara ilay firenena
manandevo Andriamanitra
Gen. 17:20; Hiteraka andriana 12 i Gen. 25:13-16;
Gen. 21:13, 18 Isimaela sady ho tonga 1 Tant. 1:29-31
firenena lehibe
Gen. 25:23; Honina lavitra ny tany lonaka Gen. 36:8;
Gen. 27:39, 40, NW ireo Edomita sady hanompo Deot. 2:4, 5;
ireo Isiraelita ary hikomy 2 Sam. 8:14;
indraindray 2 Mpanj. 8:20;
Gen. 48:19, 22 Ho tonga lehibe kokoa noho Nom. 1:33-35;
i Manase i Efraima ary Deot. 33:17;
hahazo lova ny foko tsirairay Josoa 16:4-9; 17:1-4
Gen. 49:7 Hanjary hiely eny amin’ny Josoa 19:1-9;
Isiraely ny Simeona sy ny Levy Josoa 21:41, 42
Gen. 49:10 Ny fanapahana dia ho avy 2 Sam. 2:4;
amin’i Joda 1 Tant. 5:2; Matio 1:1-16;
Deot. 17:14 Hangataka fanapahan’ny 1 Sam. 8:4, 5, 19, 20
mpanjaka ny Isiraely
Deot. 28:52, Hosazina noho ny tsy Tanteraka tamin’i
Deot. 28:53, 64-66, fahatokiany ny Isiraely; Samaria tamin’ny
Deot. 28:68 hatao fahirano ireo tanàna 740 al.f.i.,
ary halefa ho andevo izy ireo (2 Mpanj. 17:5-23), sy
tamin’i Jerosalema tamin’ny
607 al.f.i., (Jer. 52:1-27),
ary tamin’i Jerosalema indray
tamin’ny 70 am.f.i.
Josoa 6:26 Sazy noho ny nanorenana 1 Mpanj. 16:34
indray an’i Jeriko
1 Sam. 2:31, Voaozona ny taranak’i Ely 1 Sam. 4:11, 17, 18;
1 Mpanj. 9:7, 8; Horavana ny tempoly raha 2 Mpanj. 25:9;
2 Tant. 7:20, 21 nivadi-pinoana ny Isiraely 2 Tant. 36:19;
1 Mpanj. 13:1-3 Holotoina ny alitaran’i 2 Mpanj. 23:16-18
Jeroboama
1 Mpanj. 14:15 Fianjeran’ny fanjakan’ny 2 Mpanj. 17:6-23;
foko folon’ny Isiraely 2Mp 18:11, 12
Isaia 13:17-22; Fandravana an’i Babylona; Dan. 5:22–6:1;
Is 45:1, 2; havela hisokatra ireo manamafy izany ny
Jer. 50:35-46; vavahadin’i Babylona; handresy tantara tsy ara-
Je 51:37-43 azy ny Mediana sy ny Persiana pivavahana. Namabo
eo ambany fitarihan’i Kyrosy an’i Babylona i
Kyrosy rehefa navela
hisokatra ireo vavahadyd
Isaia 23:1, 8, Horavan’ny Kaldeana eo ambany Raketin’ny tantara
Is 23:13, 14; fitarihan’i Nebokadnezara tsy ara-pivavahana
Ezek. 26:4, 7-12 ny tanànan’i Tyro an-tsoratra fa rava
ny tapany tamin’ilay
tanàna teny amin’ny
kontinenta ary
nampanekena an’i
Nebokadnezara ny
tapany anosy taorian’ny
fahirano naharitra
13 taonae
Isaia 44:26-28 Fanorenana indray an’i 2 Tant. 36:22, 23;
Jerosalema sy ny tempoly Ezra 1:1-4
tamin’ny fiverenan’ireo
Jiosy natao sesitany; ny
anjaran’i Kyrosy tamin’izany
Jer. 25:11; Aorian’ny fahafoanana 70 Dan. 9:1, 2; Zak. 7:5;
Je 29:10 taona ny famerenana ny sisa 2 Tant. 36:21-23
any amin’ny taniny
Jer. 48:15-24; Hatao aolo i Moaba Firenena lany ritra
Ezek. 25:8-11; i Moaba ankehitrinyf
Jer. 49:2; Ho tonga antontan-javatra Firenena lany
Ezek. 25: 1-7; aolo ireo tanànan’ny Amonita ritra i Amona
Zef. 2:8, 9 ankehitrinyg
Jer. 49:17, 18; Hatao lany ritra i Edoma, Nanjary lany ritra
Ezek. 25:12-14; toy ny tsy nisy mihitsy tamin’ny naha-firenena
Ezk 35:7, 15; i Edoma taorian’ny
Jerosalema tamin’ny
70 am.f.i.h
Dan. 2:31-40; Fanjakana efatra no aseho an- Manamarina ny
Da 7:2-7 tsary eo: i Babylona, i Persia, fahatanterahan’ny
i Grisia, ary i Roma. Tsipiriany fisondrotana sy ny
ara-paminaniana maro no fianjeran’ireo herim-
voambara mialoha panjakana ireo ny
tantara tsy ara-
pivavahanai
Dan. 8:1-8, Hanapaka ny fanjakana mahery Nandresy ny Empira
Da 8:20-22; iray, dia i Grisia, aorian’ny Persiana i
Da 11:1-19 fanjakan’i Persia. Io fanjakana Aleksandra Lehibe.
io dia hozaraina efatra, izay Taorian’ny
hiavian’ny herim-panjakana roa, nahafatesany, dia
dia ny mpanjakan’ny avaratra nandray ny fahefana
sy ny mpanjakan’ny atsimo ny jeneraly efatra.
Tamin’ny farany, ireo
herim-panjakan’i
Séleucus sy i Ptolémée
dia nitombo ary
nifamely hatrany hatranyj
Dan. 11:20-24 Ny mpanapaka iray dia hamoaka Navoaka ny didy
didy mba hisoratana anarana. hisoratana anarana
Amin’ny andron’ny mpandimby tany Palestina
azy, dia ho resy “ny Filohan’ nandritra ny fotoana
ny fanekena” (NW ) nanjakan’i Aogosto
Kaisara; novonoina i
Jesosy nandritra ny
fotoana nanjakan’ny
mpandimby azy, dia
i Tiberio Kaisarak
Zef. 2:13-15; Hanjary aolo i Ninive Nanjary antontam-
Nah. 3:1-7 pakol
Matio 24:2, Hohodidinina fefy hazo i Notanterahin’ny
Mt 24:16-18; Jerosalema sady horavana Romana tamin’ny
Lioka 19:41-44 70 am.f.i.b
Matio 24:7-14; Ny fotoam-pahoriana Fotoam-pahoriana
Marka 13:8; lehibe voambara mialoha dia mbola tsy nisy toy
Lioka 21:10, 11, hitranga alohan’ny faran’itỳ izany eto an-tany
Lk 21:25-28; fandehan-javatra itỳ nanomboka tamin’ny
2 Tim. 3:1-5 tanteraka; hahafaoka ady, ady lehibe voalohany
mosary, horohoron-tany, tamin’ny 1914. Ny
areti-mandringana, tsy fitoriana ilay
fankatoavan-dalàna, fitoriana Fanjakana dia atao
ny vaovao tsaran’ilay any amin’ny tany 200
Fanjakana amin’ny firenena mahery ankehitriny
rehetra
[Fanamarihana ambany pejy]
d Herodotus I, 191, 192; Auxiliaire pour une meilleure intelligence de la Bible, pejy 355.
e Cyclopedia nataon’i McClintock sy i Strong, fanontana vaovao tamin’ny 1981, Boky X, pejy 617; Insight on the Scriptures, Boky 2, pejy 531; Auxiliaire pour une meilleure intelligence de la Bible, pejy 1490.
f Auxiliaire pour une meilleure intelligence de la Bible, pejy 1030.
g Auxiliaire pour une meilleure intelligence de la Bible, pejy 64.
h Auxiliaire pour une meilleure intelligence de la Bible, pejy 428.
i “Que ta volonté soit faite sur la terre”, pejy 103-125, 166-177, 188-195, 219-229.
j “Que ta volonté soit faite sur la terre”, pejy 120-121, 172-174, 194-195, 219-263; Insight on the Scriptures, Boky 1, pejy 70-71.
k “Que ta volonté soit faite sur la terre”, pejy 246-251; Auxiliaire pour une meilleure intelligence de la Bible, pejy 150.
l Jereo pejy 159, fehintsoratra 5, 6.
a Cyclopedia nataon’i McClintock sy i Strong, fanontana vaovao tamin’ny 1981, Boky X, pejy 618-619.
b Jereo pejy 188, fehintsoratra 9.
a) Fisehoan-javatra voambara mialoha inona avy no nitranga taorian’ny nidiran’ny Isiraely tao amin’ny tany Kanana?
b) Faminaniana inona avy momba ny didim-pitsarana hampiharina tamin’ny Isiraely sy ny Joda no nitranga, ary oviana?
d) Inona no voambara mialoha momba ny famerenana amin’ny laoniny? Tanteraka ve izany?
e) Firenena iza avy izay nahatanterahan’ny hafatra momba ny didim-pitsarana voafaritra tsara no voatanisa, ary ahoana no nahatanterahan’ireny didim-pitsarana ara-paminaniana ireny?
f) Inona avy ireo fisehoan-javatra niavaka sasany teo amin’ny tantara nambaran’i Daniela mialoha? nambaran’i Jesosy mialoha?
(12) FAKAN-TENY SASANY AVY AMIN’NY SORATRA HEBREO SY FAMPIHARANA AZY IREO NATAON’NY MPANORATRA NY SORATRA GRIKA
(FANAMARIHANA: Itỳ lisitra itỳ dia tsy mahafaoka ireo fakan-teny izay tanisaina eo amin’ny “Faminaniana Miavaka Mikasika an’i Jesosy”, eo amin’ireo pejy eo aloha.)
Fakan-teny Filazana Fampiharana
Gen. 1:3, NW Nandidy ny hazavana mba 2 Kor. 4:6, NW
hamirapiratra Andriamanitra
Gen. 2:7, NW Natao fanahy (âme) velona 1 Kor. 15:45, NW
i Adama
Gen. 2:24 Handao ny ray aman-dreniny Matio 19:5;
ny lehilahy ka hikambana Marka 10:7, 8;
amin’ny vadiny; ho tonga 1 Kor. 6:16;
nofo iray izy roa Efes. 5:31
Gen. 15:5 Ho maro ny taranak’i Abrahama Rom. 4:18
Gen. 18:10, 14 Nampanantenaina zazalahy i Saraha Rom. 9:9
Gen. 18:12 Niantso an’i Abrahama hoe 1 Pet. 3:6
‘tompo’ i Saraha
Gen. 21:10 Toe-javatra nisy fifandrafiana Gal. 4:30
natao fanoharana izay
nahatafiditra an’i Saraha,
i Hagara, i Isaka, ary
i Isimaela
Gen. 21:12 Avy amin’i Isaka ilay Rom. 9:7;
taranak’i Abrahama Heb. 11:18
Gen. 25:23 Voambara mialoha ny Rom. 9:12
fankasitrahan’Andriamanitra
an’i Jakoba mihoatra noho
i Esao
Eks. 3:6 Andriamanitry ny velona Matio 22:32;
Andriamanitra, fa tsy Marka 12:26;
an’ny maty Lioka 20:37
Eks. 13:2, 12 Natokana ho an’i Lioka 2:23
Jehovah ny lahimatoa
Eks. 19:5, 6 Teo amin’ny laharana ho 1 Pet. 2:9
fanjaka-mpisorona ny Isiraely
Eks. 19:12, 13 Ny hery nahatahotr’i Jehovah Heb. 12:18-20
teo an-tendrombohitra Sinay
Eks. 20:12-17 Didy fahadimy, fahenina, Matio 5:21, 27;
fahafito, fahavalo, fahasivy, Mt 15:4; 19:18, 19;
ary fahafolo Marka 10:19;
Eks. 21:17 Sazin’ny fandikana Matio 15:4;
ny didy fahadimy Marka 7:10
Eks. 21:24 Maso solon’ny maso ary Matio 5:38
nify solon’ny nify
Eks. 22:27 “Aza miteny ratsy ny Asa. 23:5
mpanapaka ny firenenao”
Eks. 24:8 Ny nanaovana ny faneken’ny Heb. 9:20;
Lalàna — “ny ran’ny fanekena” Matio 26:28;
Eks. 33:19 Mamindra fo amin’izay rehetra Rom. 9:15
ankasitrahany Andriamanitra
Lev. 11:44 “[Tsy maintsy, NW ] ho masina 1 Pet. 1:16
hianareo, satria masina Aho”
Lev. 19:18 Tiava ny namanao tahaka Matio 19:19; 22:39;
ny tenanao Marka 12:31;
Lev. 26:12 Andriamanitry ny Isiraely 2 Kor. 6:16
i Jehovah
Nom. 16:5 Mahafantatra izay azy i Jehovah 2 Tim. 2:19
Deot. 6:4, 5 Fitiavana an’i Jehovah amin’ny Matio 22:37;
fo sy ny fanahy rehetra Marka 12:29, 30;
Deot. 6:13 “Jehovah Andriamanitrao Matio 4:10;
no hiankohofanao” Lioka 4:8
Deot. 6:16 “Aza maka fanahy an’i Matio 4:7;
Jehovah Andriamanitrao” Lioka 4:12
Deot. 18:15-19 Hanangana mpaminany tahaka Asa. 3:22, 23
an’i Mosesy Andriamanitra
Deot. 19:15 Ny raharaha rehetra dia Jaona 8:17;
tsy maintsy aorina amin’ny 2 Kor. 13:1
vavolombelona roa na telo
Deot. 23:22 “Efao amin’i Jehovah Matio 5:33
ny fianiananao”
Deot. 25:4 “Aza manakombona ny 1 Kor. 9:9;
vavan’ny omby mively vary” 1 Tim. 5:18
Deot. 27:26 Voaozona ireo Isiraelita izay Gal. 3:10
tsy naharitra nankato ny Lalàna
Deot. 29:3 Tsy maro ireo Jiosy nihaino Rom. 11:8
ny vaovao tsara
Deot. 30:11-14 Ny ilana hanana “ny teny ny Rom. 10:6-8
amin’ny finoana” ao am-pon’ny
tena sy ny hitoriana azy
Deot. 31:6, 8 Tsy hahafoy velively ny olony Heb. 13:5
Andriamanitra
Deot. 32:17, 21 Nampahasaro-piaro ireo Jiosy Rom. 10:19;
Andriamanitra tamin’ny fanasana 1 Kor. 10: 20-22
Jentilisa. Nampahasaro-piaro
an’i Jehovah ireo Isiraelita
tamin’ny alalan’ny
fanompoan-tsampy
Deot. 32:35, 36 An’i Jehovah ny famaliana Heb. 10:30
Deot. 32:43 “Miravoravoa, ry jentilisa, Rom. 15:10
mbamin’ny olony”
1 Sam. 13:14; Lehilahy araka ny fon’ Asa. 13:22
1Sa 16:1 Andriamanitra i Davida
1 Sam. 21:7 Nihinana ny mofo aseho Matio 12:3, 4;
i Davida sy ireo zatovony Marka 2:25, 26;
1 Mpanj. 19:14, Jiosy vitsy monja sisa no Rom. 11:3, 4
1Mp 19:18 nitoetra ho nahatoky teo
anatrehan’Andriamanitra
2 Tant. 20:7 Nantsoina hoe ‘sakaizan’ Jak. 2:23
Andriamanitra’ i Abrahama
Joba 41:3 “Iza no nanome Rom. 11:35
[an’Andriamanitra] aloha?”
Sal. 5:9 “Fasana misokatra ny tendany” Rom. 3:13
Sal. 8:4-6 “Inona ny olona, no Heb. 2:6, 7;
ahatsiarovanao azy?” Nampanaiky 1 Kor. 15:27
ny zavatra rehetra ho eo
ambanin’ny tongotr’i Kristy
Andriamanitra
Sal. 10:7 ‘Feno ozona ny vavany’ Rom. 3:14
Sal. 14:1-3 “Tsy misy marina” Rom. 3:10-12
Sal. 18:49 Hankalaza an’Andriamanitra Rom. 15:9
ireo firenena
Sal. 19:4, NW, Tsy hoe tsy misy fahafahana Rom. 10:18
f.a.p. handre ny fahamarinana momba
ny fisian’Andriamanitra,
araka ny porofoin’ny
zavaboary rehetra
Sal. 22:22 “Hitory ny anaranao amin’ny Heb. 2:12
rahalahiko aho”
Sal. 24:1 An’i Jehovah ny tany 1 Kor. 10:26
Sal. 32:1, 2 “Sambatra izay olona tsy Rom. 4:7, 8
hisain’i Jehovah heloka”
Sal. 34:12-16 “Ny mason’i Jehovah dia 1 Pet. 3:10-12
mitsinjo ny marina”
Sal. 40:6-8 Tsy nankasitraka intsony ireo Heb. 10:6-10
fanatitra natao teo ambanin’ny
Lalàna Andriamanitra; mitondra
fanamasinana ny nanaterana
indray mandeha ny tenan’i
Jesosy, araka ny sitrapon’
Andriamanitra
Sal. 44:22 “Toy ny ondry hovonoina Rom. 8:36
no fijery anay”
Sal. 69:22, 23 Nanjary fandrika ny latabatry Rom. 11:9, 10
ny fiadanan’ny Isiraelita
Sal. 78:24 Ny mofo avy any an-danitra Jaona 6:31-33
Sal. 82:6 “Andriamanitra hianareo” Jaona 10:34
Sal. 95:7-11 Tsy niditra tao amin’ny Heb. 3:7-11;
fitsaharan’Andriamanitra He 4:3, 5, 7
ireo Isiraelita tsy nankato
Sal. 102:25-27 ‘Hianao, Jehovah ô, (...) no Heb. 1:10-12
nanorina ny tany’
Sal. 104:4 “Izy manao ny anjeliny ho Heb. 1:7
[fanahy esprits, NW ]”
Sal. 110:1 Hipetraka eo an-tanana Matio 22:43-45;
ankavanan’i Jehovah ny Tompo Marka 12:36, 37;
Sal. 110:4 Ho mpisorona mandrakizay araka Heb. 7:17
ny fanaon’i Melkizedeka i Kristy
Sal. 112:9 “Namafy izy (...) Ny fahamarinany 2 Kor. 9:9
maharitra mandrakizay”
Sal. 116:10 “Nino aho, ka dia niteny” 2 Kor. 4:13
Sal. 117:1 “Miderà an’i Jehovah, ry Rom. 15:11
jentilisa rehetra”
Sal. 118:6 “Jehovah no [mpanampy, NW ] Heb. 13:6
ahy, ka tsy hatahotra aho”
Sal. 140:3 “Ny poizin’ny menarana no ao Rom. 3:13
ambanin’ny molony”
Ohab. 26:11 “Ny amboa miverina indray 2 Pet. 2:22
amin’ny loany”
Isaia 6:9, 10 Tsy nihevitra ny vaovao Matio 13:13-15;
tsara ireo Isiraelita Marka 4:12;
Isaia 8:17, 18 “Indreto, izaho sy ireo Heb. 2:13
zaza nomen’i Jehovah ahy”
Isaia 10:22, 23 Izay sisa amin’ny Isiraely Rom. 9:27, 28
ihany no hovonjena
Isaia 22:13 “Aoka isika hihinana sy hisotro, 1 Kor. 15:32
fa rahampitso dia ho faty”
Isaia 25:8 “Ny fahafatesana noresena 1 Kor. 15:54
ka levona”
Isaia 28:11, 12 Tsy nino ny olona na dia 1 Kor. 14:21, NW
nitenenana “tamin’ny
fitenin’ny vahiny” aza
Isaia 28:16 Tsy hisy fahadisoam- 1 Pet. 2:6;
panantenana ho an’ireo izay Rom. 10:11
mametraka ny finoany amin’i
Kristy, ilay fanorenana ao Ziona
Isaia 29:13 Lazalazaina ny Matio 15:7-9;
fihatsarambelatsihin’ireo Marka 7:6-8
mpanora-dalàna sy Fariseo
Isaia 29:14 Manafoana ny fahendren’ny 1 Kor. 1:19
hendry Andriamanitra
Isaia 40:6-8 Maharitra mandrakizay ny teny 1 Pet. 1:24, 25
nolazain’i Jehovah
Isaia 40:13 ‘Iza no mpanolo-tsaina Rom. 11:34
an’i Jehovah?’
Isaia 42:6; “Efa nanendry Anao ho Asa. 13:47
Is 49:6 fahazavan’ny jentilisa Aho”
Isaia 45:23 Handohalika amin’i Jehovah Rom. 14:11
ny lohalika rehetra
Isaia 49:8 Ho re ny andro fankasitrahana, 2 Kor. 6:2
amin’ny “andro famonjena”
Isaia 52:7 Tsara tarehy ny tongotr’ireo Rom. 10:15
mpitondra teny soa mahafaly
Isaia 52:11 “Mivoaha eo aminy hianareo, 2 Kor. 6:17
ka misaraha aminy”
Isaia 52:15 Nambara tamin’ireo Jentilisa Rom. 15:21
ny vaovao tsara
Isaia 54:1 “Mifalia, ramomba, Gal. 4:27
izay tsy miteraka”
Isaia 54:13 “Ary izy rehetra dia Jaona 6:45
hampianarin’[i Jehovah, NW ]”
Isaia 56:7 Ho trano fivavahana ho an’ny Matio 21:13;
firenena rehetra ny tranon’i Marka 11: 17;
Jehovah Lioka 19:46
Isaia 59:7, 8 Lazalazaina ny faharatsian’ Rom. 3:15-17
ny olona
Isaia 65:1, 2 Nanjary niseho tamin’ny Rom. 10:20, 21
firenena jentilisa i Jehovah
Jer. 5:21 Mana-maso, nefa tsy mahita Marka 8:18
Jer. 9:23 “Izay mirehareha, aoka Jehovah 1 Kor. 1:31;
no ho reharehany” 2 Kor. 10:17
Jer. 31:31-34 Hanao fanekena vaovao Heb. 8:8-12;
Andriamanitra He 10:16, 17
Dan. 9:27; “Ny fahavetavetana mahatonga Matio 24:15
Da 11:31 fandravana”
Hosea 1:10; 2:23 Ho tonga olon’Andriamanitra Rom. 9:24-26
koa ny Jentilisa
Hosea 6:6 “Famindrampo no sitrako, Matio 9:13; 12:7
fa tsy fanatitra alatsa-dra”
Hosea 13:14 “Ry fahafatesana ô, aiza 1 Kor. 15:54, 55
ny fanindronanao?”
Joela 3:1-5 “Na zovy na zovy no hiantso ny Asa. 2:17-21;
anaran’i Jehovah dia hovonjena” Rom. 10:13
Amosa 9:11, 12 Hanangana indray ny trano Asa. 15:16-18
lain’i Davida Andriamanitra
Hab. 1:5 “Izahaonareo mpamotsifotsy, Asa. 13:40, 41
dia gagà”
Hab. 2:4 “Ny oloko marina, dia ho Heb. 10:38;
velon’ny finoana” Rom. 1:17
Hagay 2:6 Hampihorohoroina ny lanitra Heb. 12:26, 27
sy ny tany
Mal. 1:2, 3 Tiana i Jakoba, Rom. 9:13
nankahalaina i Esao
Fanontaniana mifandray amin’ny tabilao “Fakan-teny Sasany avy Amin’ny Soratra Hebreo sy Fampiharana Azy Ireo Nataon’ny Mpanoratra ny Soratra Grika”:
a) Ahoana no anohanan’ny firesahana momba ny Genesisy ao amin’ny Soratra Grika ny fitantarany momba ny famoronana?
b) Inona avy no fampiharana atao ny amin’ny firesahana momba an’i Abrahama sy ny taranak’i Abrahama ao amin’ny Genesisy?
d) Inona avy ireo fakan-teny atao avy ao amin’ny bokin’ny Eksodosy raha ny amin’ny Didy Folo sy ireo endriny hafa amin’ny Lalàna?
e) Aiza no ahitantsika ireo fanambarana voalohany ny amin’ny didy roa lehibe, dia ny ho tia an’i Jehovah amin’ny fo sy ny fanahin’ny tena rehetra sy ny ho tia ny naman’ny tena tahaka ny tena?
f) Lazao ny sasany amin’ireo fotopoto-pitsipika fototra voalaza ao amin’ny Pentateuque izay nakan’ny Soratra Grika teny. Ahoana no nampiharana azy ireny?
g) Andalan-teny inona avy ao amin’ny Salamo, nakan’ny Soratra Grika teny, no mankalaza an’i Jehovah 1) amin’ny maha-Mpamorona sy Tompon’ny tany? 2) amin’ny maha-Ilay mampiseho fiheverana ny olona marina sy mikarakara azy ireny?
h) Ahoana no ampiharan’ny Soratra Grika Kristiana ireo andininy avy ao amin’ny Isaia sy ireo mpaminany hafa ny amin’ny 1) fitoriana ny vaovao tsara? 2) fandavan’ny sasany ny vaovao tsara? 3) olona avy amin’ny firenena, niaraka tamin’ny sisa amin’ny Isiraely, tonga mpino? 4) ireo soa azo avy amin’ny fanehoana finoana ny vaovao tsara?