De socinianen — Waarom verwierpen zij de Drieëenheid?

„De Vader is God, de Zoon is God, en de Heilige Geest is God, en nochtans zijn er geen drie Goden maar is er één God.” Op deze wijze definieerde de Athanasiaanse geloofsbelijdenis de Drieëenheid. De kerken van de christenheid hebben haar meer dan zestien eeuwen onderwezen en tot op heden wordt ze „de centrale leerstelling van de christelijke religie” genoemd. Maar is ze dat werkelijk? In de loop der jaren hebben enkele moedige mannen en vrouwen durven betogen dat de bijbel iets anders leert — vaak ten koste van hun leven.

MICHAEL SERVET was een van hen. Hij vluchtte voor zijn leven. Tegen het ochtendgloren op een lentedag in 1553 wist de gerespecteerde arts in zijn nachtkleding, met zijn slaapmuts op, uit de gevangenis te ontsnappen; zijn vlucht voerde hem door het Franse platteland. Zijn berechting door de katholieke autoriteiten in Vienne had een ongunstige wending genomen. Zij wisten wie hij was. Hun eigen grote vijand, de protestantse leider van Genève, Johannes Calvijn, had eraan meegeholpen Servet te verraden en aan hen uit te leveren.

Hoezeer protestanten en katholieken elkaar in deze vroege jaren van de Reformatie ook haatten, gezamenlijk koesterden zij een nog grotere haat tegen deze ene man. Zijn misdaad? Ketterij. Michael Servet had boeken geschreven waarin hij aantoonde dat de leer van de kerk inzake de Drieëenheid onschriftuurlijk was. Hij zei: „De pauselijke Drieëenheid, de kinderdoop en de andere sacramenten van het pausdom zijn de leerstellingen van demonen.”

Waar kon hij heen? Servet heeft misschien geweten dat hij een kleine aanhang in Noord-Italië had. Op weg daarheen moest hij zich voortdurend schuilhouden. Toen hij echter door Genève kwam, werd hij ondanks zijn vermomming herkend. Calvijn diende bij de autoriteiten een aanklacht tegen hem in en drong op zijn terechtstelling aan. Op 27 oktober 1553 werd Servet met een van zijn boeken om zijn middel gebonden levend verbrand. Hij stierf terwijl hij voor zijn vijanden bad en weigerde een herroeping te doen. Sommige toeschouwers, die onder de indruk waren gekomen, keerden zich tegen de Drieëenheid!

Lelio Sozzini, een van de Italianen die reeds door Servets geschriften beïnvloed was, werd er door diens wrede terechtstelling toe gebracht de leerstelling van de Drieëenheid voor zichzelf aan een onderzoek te onderwerpen. Ook hij kwam tot de conclusie dat er geen schriftuurlijke basis voor bestond. Hij deelde zijn overtuigingen met zijn jonge neef Fausto. Hij liet zelfs al zijn papieren en geschriften bij Fausto achter. Fausto werd hierdoor zozeer aangegrepen, dat hij langzaam maar zeker besloot zijn geriefelijke leven als hoveling vaarwel te zeggen en in plaats daarvan de waarheden die hij uit de bijbel had geleerd, met anderen te delen.

Opgejaagd door de katholieke inquisitie trok Fausto Sozzini naar het noorden. In Polen vond hij een groepje anabaptisten die zich „De broeders . . . die de Drieëenheid hebben verworpen” noemden. Sozzini was van mening dat deze religie de waarheid van de bijbel het dichtst benaderde. Dus vestigde hij zich in Kraków en begon ter verdediging van hun zaak te schrijven.

Wat geloofden zij?

Deze socinianen, zoals de volgelingen van Sozzini later bekend kwamen te staan, wilden in de eerste plaats het door de bijbel onderwezen, zuivere christendom herstellen. Zij waren van mening dat de protestantse Reformatie alleen maar iets van de corruptie en het ritueel van de Katholieke Kerk had afgeschept, terwijl haar bedorven kern — haar onbijbelse leringen — vrijwel intact was gebleven.

Evenals de religies die hen omringden, maakten de socinianen zich schuldig aan veel dwalingen. Toch hield deze stroming van het socinianisme meer aan de bijbel vast dan de meeste andere religies van de Reformatie. Hier volgen enkele voorbeelden. Waarom zou u ze niet met de hier aangehaalde, maar niet uitgeschreven verzen in uw bijbel vergelijken?

Evenals de anabaptisten leerden de socinianen dat de kinderdoop onschriftuurlijk was; de bijbel vermeldt alleen dat volwassenen werden gedoopt. De socinianen hielden ook stevig vast aan het schriftuurlijke gebod hun naaste lief te hebben en verwierpen het gebruik van oorlogswapens. Terwijl katholieken en protestanten er begerig naar waren heel Europa met bloed te drenken, weigerden de socinianen categorisch aan oorlogen deel te nemen. Velen van hen stierven omwille van dit schriftuurlijke standpunt. Bovendien wilden zij er niet mee instemmen een overheidsambt te bekleden, aangezien zij zich daardoor medeschuldig zouden maken aan oorlogvoering.

De alom heersende geest van nationalisme had geen vat op hen. Zij geloofden dat ware christenen in elk land van deze wereld vreemdelingen waren (Johannes 17:16; 18:36). Aangezien zij bekendstonden om hun hoge morele maatstaven, excommuniceerden zij elkeen (of sloten een ieder uit de gemeenschap) die weigerde overeenkomstig de sociniaanse uitleg van Gods Woord te leven of die te aanvaarden. — 2 Johannes 10; 1 Korinthiërs 5:11.

De socinianen schroomden niet Gods eigennaam Jehovah te gebruiken. Zij hechtten vooral veel waarde aan de woorden in Johannes 17:3, waar wordt gezegd dat het tot zich nemen van kennis van God en zijn Zoon eeuwig leven betekent. Zij beschouwden eeuwig leven als de prachtige hoop waarnaar alle ware christenen uitzien. De leerstelling van de onsterfelijkheid van de ziel werd door hen ronduit ontkend. In plaats daarvan onderwezen zij de bijbelse leer dat de ziel sterft met de hoop op leven die gebaseerd is op een toekomstige opstanding. — Ezechiël 18:4; Johannes 5:28, 29.

Ook verwierpen zij de leerstelling van het hellevuur als onschriftuurlijk. Sozzini zag duidelijk hoe absurd de bewering was dat God iemand tot in alle eeuwigheid in vuur zou pijnigen om hem te straffen voor zonden die hij in de korte tijd van zeventig of tachtig jaar had kunnen begaan! Sommige vroege sociniaanse leiders onderwezen zelfs dat Christus duizend jaar over de aarde zou regeren. — Prediker 9:5; Openbaring 20:4.

Waarom verwierpen zij de Drieëenheid?

De socinianen waren, evenals Servet vóór hen, echter het vermaardst omdat zij de door de kerk onderwezen leer van de Drieëenheid verwierpen. Waarom deden zij dat? Zij volgden daarbij twee gedachtengangen. Allereerst zagen zij dat het leerstuk onschriftuurlijk was.

Tot op deze dag geven geleerden grif toe dat de bijbel niets zegt over een Drieëenheid, dat de leerstelling een voortvloeisel was van de ’creatieve theologie’, een poging om het vierde-eeuwse „christendom” met Griekse filosofie te versmelten. Welke plaats zou zo’n leerstelling kunnen hebben in een beweging die ten doel heeft het zuivere christendom te herstellen? Geen enkele.

Eén historicus zei over Servet: „In plaats van een leer waarvan alleen al de termen — Drieëenheid, hypostase, persoon, substantie, wezen — niet in de bijbel voorkwamen maar door filosofen verzonnen waren, en waarin Christus niets meer was dan een filosofische abstractie, wilde hij dat mensen hun geloof in een levende God gingen stellen, in een goddelijke Christus die een historische werkelijkheid was geweest, en in een Heilige Geest die voor eeuwig werkzaam zou zijn in het hart van mensen.” Hij geloofde dat de drie alleen in de zin van Johannes 17:21 één waren en bezag de heilige geest als Gods werkzame kracht, niet als een persoon.

Bovendien vonden de socinianen de zogenaamd schriftuurlijke ondersteuning van de leerstelling erg zwak. Het was reeds overbekend dat de geliefkoosde schriftplaats van de trinitariërs, 1 Johannes 5:7, een onechte tekst was, een latere en niet-geïnspireerde toevoeging aan de bijbel. De andere schriftplaats, Johannes 1:1, heeft alleen zin wanneer daaruit begrepen wordt dat Christus „goddelijk” of „een god” wordt genoemd, in plaats van hem tot dezelfde persoon te maken als de almachtige God.

De meest vernietigende klap voor de Drieëenheid was evenwel dat de beschrijving die de bijbel zelf van God, Jezus en de heilige geest geeft, het totaal onmogelijk maakt dat elk van hen een lid van een Drieëenheid zou zijn. Hoe dat zo? Welnu, in de eerste plaats laat de bijbel zien dat de heilige geest helemaal geen persoon is, maar veeleer Gods werkzame kracht (Lukas 1:41; Handelingen 10:38). In de tweede plaats zou Christus niet „even gelijk en even eeuwig” met de Vader kunnen zijn, aangezien de bijbel over hem zegt dat hij ondergeschikt is aan zijn Vader en door Hem geschapen is (Johannes 14:28; Kolossenzen 1:15). Hoe zou Jehovah, aangezien hij zo vaak als de ene God wordt aangeduid, in feite een deel van een drieledige godheid kunnen zijn? — Deuteronomium 6:4; Jesaja 44:6.

Vandaar dat de socinianen de Drieëenheid op bijbelse gronden verwierpen. Maar ook uit zuiver verstandelijke overwegingen verwierpen zij de leerstelling. Een historicus van de Reformatie schreef: „Sozzini betoogde dat . . . alhoewel [de bijbel] veel dingen bevat die het verstand te boven gaan . . ., er niets in staat dat tegen het verstand indruist.” De Drieëenheid met haar tegenstrijdige opvattingen van één god die terzelfder tijd drie personen is, valt duidelijk in de laatste categorie. Een historicus beschrijft hoe Servet over de leerstelling van de Drieëenheid dacht door te zeggen: „Ze bracht zijn hoofd in verwarring en was niet in staat zijn hart te verwarmen of zijn wil te bezielen.”

Niettemin vervielen ook de socinianen in enkele flagrante leerstellige dwalingen. Sozzini en zijn volgelingen ontkenden de grondleer van Christus’ loskoopoffer. Toch leert de bijbel duidelijk dat Christus, door zijn dood, de prijs betaalde om de mensheid uit haar zondige staat los te kopen (Romeinen 5:12; 1 Timótheüs 2:5, 6). Maar er waren nog meer dwalingen. Sozzini onderwees bijvoorbeeld dat Christus geen voormenselijk bestaan had gehad, een leerstelling die duidelijk door de bijbel wordt geleerd. — Johannes 8:58.

Een korte en tragische historie

De Ecclesia minor (zoals de socinianen officieel werden genoemd) maakte in Polen bijna 100 jaar lang een bloeitijd door. Op hun hoogtepunt telden zij bijna 300 gemeenten. Zij vestigden een kolonie in Rakow, ten noordoosten van Kraków, installeerden een drukpers en stichtten een universiteit die veel achtenswaardige leraren en leerlingen van heinde en ver aantrok. Van hun pers rolden zo’n 500 verschillende pamfletten, boeken en traktaten in zo’n twintig talen. Zendelingen en reizende studenten verspreidden deze in het geheim over heel Europa. Naar verluidt zou de antisociniaanse lectuur, waarvoor deze werken in de twee daaropvolgende eeuwen de inspiratiebron vormden, een hele bibliotheek hebben kunnen vullen!

Aangezien de socinianen echter door zowel de katholieken als de protestanten werden gehaat, zou hun geen lang en vreedzaam leven beschoren zijn. Sozzini zelf werd vanwege zijn geloofsovertuiging aangevallen, geslagen, door het gepeupel gemolesteerd en door verdrinking bijna om het leven gebracht. Zelfs vóór zijn dood in 1604 waren de jezuïeten, die zich ten doel hadden gesteld het oppergezag van de Katholieke Kerk in Polen te herstellen, er geleidelijk mee begonnen zich slinks in posten te dringen van waar uit zij invloed op de koning zouden kunnen uitoefenen.

De vervolging van de socinianen nam toe. In 1611 werd een rijke sociniaan van zijn bezittingen beroofd en veroordeeld tot: afsnijding van zijn tong, onthoofding, afhakking van een hand en een voet, waarna hij verbrand zou worden. Natuurlijk had hij in vrede verder kunnen leven indien hij slechts van religie veranderde. Hij zwichtte niet en zag zijn terechtstelling op de marktplaats van Warschau vastberaden onder de ogen.

In 1658 bereikten de jezuïeten ten slotte hun doel. Op hun instigatie verordende de koning dat alle leden van de Ecclesia minor binnen drie jaar uit Polen moesten vertrekken of anders terechtgesteld zouden worden. Honderden verkozen de verbanning. Wrede vervolging laaide op. Enkele kleine gemeenten van bannelingen bleven een tijdlang in Transsylvanië, Pruisen en Nederland bestaan, maar ook deze geïsoleerde groepen verdwenen van het toneel.

De sociniaanse erfenis

Toch bleven de sociniaanse geschriften invloed uitoefenen. De Rakowse Catechismus, die gestoeld was op de geschriften van Sozzini en kort na zijn dood werd uitgegeven, werd door John Biddle in 1652 in het Engels vertaald. Het parlement liet exemplaren in beslag nemen en verbranden en liet Biddle in de gevangenis werpen. Hoewel hij voor korte tijd werd vrijgelaten, belandde hij wederom in de gevangenis, waar hij stierf.

Maar de argumenten tegen de Drieëenheid zouden in Engeland, waar veel geleerde en redelijke mannen de schriftuurlijke waarheid ervan inzagen, niet zo gemakkelijk in de vergetelheid raken. Sir Isaac Newton, een van de grootste geleerden uit de hele geschiedenis, weerlegde de Drieëenheid in zijn geschriften en wordt soms een sociniaan genoemd. Joseph Priestley, een beroemd scheikundige en de ontdekker van zuurstof, werd ook een sociniaan genoemd. John Milton, de grote dichter, verwierp de Drieëenheid eveneens. De Franse filosoof Voltaire vond het trouwens amusant dat Luther, Calvijn en Zwingli, wier geschriften Voltaire „onleesbaar” vond, in een groot deel van Europa ingang vonden, terwijl „de grootste filosofen en de beste schrijvers van hun tijd”, zoals Newton en andere socinianen, slechts een kleine en slinkende kudde konden overreden.

Zulke mannen beklemtoonden, net als Sozzini vóór hen, dat het in verband met religie belangrijk is het verstand te gebruiken. Dit dient ook zo te zijn. De bijbel zelf spoort ons aan God te dienen ’met ons denkvermogen’ (Romeinen 12:1). Toch werd in de unitarische beweging die in Engeland uit het socinianisme voortsproot, geleidelijk meer waarde toegekend aan menselijke redeneringen dan aan de bijbel. Volgens een geschiedkundig verslag van hun beweging gingen unitariërs er tegen het midden van de negentiende eeuw in Engeland en Amerika toe over „de Schrift niet langer als voornaamste bron van religieuze waarheid te beschouwen”.

Toch hebben de socinianen een voorbeeld gegeven waaruit veel religies in deze tijd heel goed lering zouden kunnen trekken. Eén presbyteriaanse predikant prees bijvoorbeeld het door hen ingenomen standpunt inzake oorlog en vergeleek dat met de „machteloosheid [van de hedendaagse kerken] tegenover de Wereldoorlog”. Hij sprak de hoop uit dat alle kerken van de christenheid zich spoedig tegen oorlogvoering zouden uitspreken. Maar hij schreef die woorden in 1932. Enkele jaren later brak de Tweede Wereldoorlog uit, waarbij de kerken wederom het bloedvergieten ondersteunden. Thans worden vele delen der aarde door oorlog geteisterd. Religie heeft vaker tot oorlog aangezet dan dat ze die heeft voorkomen.

Hoe is het met uw kerk gesteld? Heeft uw kerk, zoals met zo vele in deze tijd het geval is, haar respect voor de bijbel verloren? Onderwijst ze in plaats daarvan menselijke opvattingen? Wat is haar standpunt inzake leerstellige aangelegenheden zoals de onsterfelijkheid van de ziel, het hellevuur of de Drieëenheid? Hebt u deze leringen vergeleken met wat de bijbel zegt? De socinianen hebben dat gedaan. Wij sporen u aan hetzelfde te doen.

[Illustratie op blz. 21]

Michael Servet — zijn boeken toonden aan dat de leerstelling van de Drieëenheid vals was

[Verantwoording]

Met vriendelijke toestemming van U.S. National Library of Medicine