3 YACHAQANA

¿Pay ñuqapaqjinachu?

Juk chhikanta kaypi tʼukuriy:

Piwanchus casarakuyta munasqayki, ¿ima kʼacha kaykunasniyuqtaq kananta munawaq? Kay urapi 8 kʼacha kaykunamanta, mayqin 4 kʼacha kaykunachus aswan allin rikchʼasusqanta, ajinata ✔ raqhaykuy.

□ Allin rikchʼayniyuq □ Tukuy sunquwan Diosta yupaychaq

□ Tukuywan kʼacha □ Atienekunapaqjina

□ Riqsisqa □ Allinpaq qhawasqa

□ Kusisqa □ Mana saykʼuq

Aswan waynallaraq chayri sipasllaraq kachkaspa, ¿pillatapis mayta munakurqankichu? Kay patapi kaqman ima kʼacha kayninraykuchus payta munakusqaykita ajinata × raqhaykuy.

KAY patapi 8 kʼacha kaykunasqa tukuynin allillan. Chaywanpis waynallaraq chayri sipasllaraq kachkaspa pillatapis munakurqanki chayqa, ¿manachu allin rikchʼayniyuq, riqsisqa, tukuywantaq kʼacha ima kasqallanta astawan qhawarqanki?

Chaywanpis, wiñasqaykimanjina wak kʼacha kaykunata qhawayta qallarinki, tukuy sunquwan Diosta yupaychasqanta, atienekunapaqjina, allinpaq qhawasqa, mana saykʼuq ima kasqanta. Chayrayku ichá lugarniykimanta allin rikchʼayniyuq sipas mana atienekunapaqjinachu kasqanta reparanki, chayri colegioykimanta may riqsisqa wayna mana allinpaqchu qhawasqa kasqanta reparallankitaq. Chantá qhariwarmijina puñuykuyta munayniyki pisiyanña chayqa, ichá juk wayna chayri juk sipas qampaqjinachus manachus kasqanta yachanaykipaq, manaña rikchʼaynillantachu qhawanki.

¿Allintachu riqsikunki?

Niraq riqsinakuyta qallarichkaptiyki, ñawpaqta qam kikiykita allinta riqsikunayki tiyan. Chayrayku kaykunata tapurikuy:

¿Ima kʼacha kaykunasniyuqtaq kani? ․․․․․

¿Ima kʼacha kaykunatataq kawsayniypi rikuchinay tiyan? ․․․․․

¿Ima kʼacha kaykunasniyuqtaq qusay chayri warmiy kananta munayman? ¿Imatá Diosman astawan qayllaykunaypaq ruwanay tiyan? ․․․․

Chiqamanta ñuqanchikta riqsikuyqa mana atikullanchu, chaywanpis kay tapuykunaqa riqsikunaykipaq yanapasunqa. Astawan riqsikuspaqa, qampaqjina juk waynata chayri juk sipasta tarinaykipaq astawan wakichisqa kanki.a Qampaqjina tarisqaykitaña yuyaspaqa, ¿imatá ruwawaq?

“Ñuqapaqqa pipis kikillan” nispa yuyayqa, ¿allinchu?

Mana munakusqayki wayna: “Astawan riqsiyta munaykiman”, nispa nisuptin, ichá tʼukuriwaq: “Chinkapullaymanña”, nispa, chaywanpis pichus gustasunki ajinata nisuptintaq, “musqukuchkanichá”, nispa tʼukuriwaq. Riqsisunanta munawaq chayqa, ¿imaynatá yachawaq qampaqjina kasqanta?

Zapatosta rantikuyta munasqaykipi tʼukuriy. Zapatos qhatuman rispataq, imayna zapatotachus munasqaykita tarinki. Churaykukuptiykitaq ¡juchʼuypacha!, manataq chay zapatojina astawan jatun kanchu, ¡chaymá llakiyqa! ¿Chay zapatota rantikuwaqchu? Mana, ¿icharí? Allin kanman, wak zapatota chakiykipaqjina maskʼanayki.

Piwanchus casarakunaykipaq maskʼaywanqa jinallataq kanman. Ichá tiempo pasasqanmanjina, allin rikchʼayniyuq waynasta chayri sipaskunata rikurqanki, chaywanpis ni mayqin qampaqjinachu kasqanta repararqanki. Chayraykutaq qampaqjina juk waynata chayri juk sipasta maskʼachkallankipuni (Génesis 2:18; Mateo 19:4-6). Qampaqjinataq tarisqaykitaña yuyanki chayqa, ¿imaynamanta qampaqjinapuni kasqanta yachawaq?

Ama rikchʼaynillantaqa qhawaychu

Qallarinapaq, amigoykita chayri amigaykita allinta riqsiy. Rikchʼaynillanta qhawanaykimantaqa, imayna runachus kasqanta reparay. Chaypaqtaq, mayta kallpachakunayki kanqa. Sutʼinchanapaq; autota rantikuyta munasqaykipi tʼukuriy. Maypichus autosta ranqhanku chaypi, ¿machkha unaytataq imayna autoschus kasqanta qhawawaq? ¿Autop jawallantachu qhawariwaq? Chayri, ¿imaynachus ukhunpi kasqantawanchu?

Juk sumaq autota tarinaykimanta nisqaqa, juk waynata chayri juk sipasta qampajina tarinaykiqa aswan sumaq. Chaywanpis, achkha waynas, sipaskuna ima, riqsinakuchkaspaqa imapichus kikinta yuyasqallankuta maskʼanku, ninkutaq: “Kikin takiykuna gustawayku”, “kikin ruwaykunata ruwayta munayku”, “tukuy imapi juk yuyayniyuqlla kayku”, nispa. Chaywanpis, qhariwarmijina puñuykuyta munayniyki pisiyanña chayqa, manañachá imaspichus kikinta yuyasqallaykichiktachu qhawanki, manaqa imayna runachus ‘sunqunpi kasqantapis’ qhawallankitaq (1 Pedro 3:4).

Imapichus kikinta yuyasqaykichikta qhawanaykimantaqa, aswan allin kanman imapichus mana kikinta yuyasqaykichikta qhawanayki. Amigoykiwan chayri amigaykiwan imallapipis mana entiendenakuptiyki, ¿imatá pay ruwan? ¿Munaynillantachu ruwakunanta maskʼan? ¿Usqhayllatachu phiñakun? ¿Asipayasunkichu? (Gálatas 5:19-21; Colosenses 3:8.) Chayri, Diospa kamachiykunasninwan mana churanakuptin, ¿qampa munayniykimanjina ruwakunantachu saqin? (Santiago 3:17, NM.)

Chantá: ¿Ni piwan parlarinaykitachu munan? ¿Sapa ratochu yachayta munan imatachus ruwachkasqaykita? Nicole nin: “Wakin riqsinakuqkunaqa, munakusqanku sapa rato telefononiqta mana waqyarisqanrayku phiñanakusqankuta rikuni. Qhawasqaymanjina chayqa, allinta apanakunankupaq mana yanapanmanchu”, nispa (1 Corintios 13:4).

Kaykamaqa, piwanchus riqsinakuchkanki wayna chayri sipas, imayna runachus kasqanta sutʼita yachanaykimanta parlanchik. Chaywanpis, imatachus paymanta wak runas parlasqankutapis yachanallaykitaq tiyan. Chayrayku allin kanman kaykunata tapukunayki: ¿wakkuna paymanta allintachu parlanku, manachu? Ichá, qutuchakuyninmanta unayña payta riqsiqkuna allin wakichisqa hermanosta paymanta tapuriwaq (Hechos 16:1, 2).

Kaykama parlasqanchikmanjina allin kanman amigoykipi chayri amigaykipi tʼukurispa, qillqanayki...

Imayna runachus kasqanmanta ․․․․․

Imaynatachus purichkasqanmanta ․․․․․

Imatachus wakkuna paymanta parlasqankumanta ․․․․․

Kay 39 paginapi recuadro, “¿Allin qusachu kanqa?”, chayri 40 paginapi recuadro, “¿Allin warmichu kanqa?”, nisqapi, astawan tapuykunata tarinki, munakusqayki qampaqjinachus manachus kasqanta reparanaykipaq.

Piwanchus riqsinakuchkasqayki mana qampaqjinachu kasqanta reparaspa, ¿imatá ruwawaq?

“¿Manañachu riqsinakunayku kanman?”

Wakin kutiqa allin kanman chayta ruwanayki. Juliap kawsayninpi rikukusqanta qhawarina. Pay nin: “Qallariypiqa, munakusqay wayna maypichus, piwanchus kachkasqayta, imatachus ruwachkasqayta ima, tapuwasqantaqa, allinpaq qhawaq kani. Chantá, ni piwan parlanayta munaqchu, manaqa payllawan. Familiaywanpis, astawanpuniqa tataywan, mana parlanayta munaqchu. Chayrayku paywan manaña riqsinakusqaymantapacha astawan kusisqa kakuni”, nispa.

Sara, kikin chʼampayllapitaq rikukurqa. Payqa, munakusqan Juan, sunquta nanachinapaqjina parlaq kasqanta, machu machu, mana pacienciayuq ima kasqanta reparasqa, nintaq: “Juk pʼunchayqa, wasiyman 3 horas qhipatapuni chayamurqa. Mamay punkuta kichariptintaq, mana napaykullarqapischu, waqyariwaytawantaq niwanpacha: ‘Usqhayta jaku, mana qhipata chayayta munanichu’, nispa. ¡Chay hora chayamusqanmanta ñuqapis juchayuq kaymanjina! Chay ruwasqanmanta, ni perdonaway nillawanpischu, nitaq imaraykuchus chay horata chayamusqantapis sutʼinchawanchu. Chantá mamayta mana napaykusqan, mayta sunquyta nanachiwarqa”, nispa. ¿Imatachus Sara ruwasqanta, yachayta munankichu? Payqa, manaña Juanwan riqsinakurqachu, mana chay pʼunchay ruwasqanraykullachu manaqa, Juan ajinapuni kasqanrayku. Chaywanpis piwanchus riqsinakuchkanki wakin kutipi imallapipis pantasqanqa, mana ninayanchu riqsinakuchkasqaykichik mana allinpi tukunanta (Salmo 130:3).

Piwanchus riqsinakuchkanki mana qampaqjinachu kasqanta sutʼita reparaspaqa, ¿imatá ruwawaq? Sunquyki nanasuptinpis amaña paywan riqsinakuychu. Proverbios 22:3 nin: “Yuyayniyojqa sajra kajta rikuspa, pakakun”, nispa. Pisi parlaykunallapi nisunman, piwanchus riqsinakuchkanki pay, kay 39, 40 páginas nisqanmanjina, ima saqra kaykunatapis rikuchin chayqa, amaña paywan riqsinakuychu, imayna runachus kasqanta tikranankamallapis. Yachayku kayta ruwayqa mana atikusqallanta. Chaywanpis, casarakuy mana juk ratullapaqchu kasqanta yuyarikuy, chayrayku manaña riqsinakuchkasqaykichikmanta pisi tiempota ñakʼariyqa aswan allin, tukuy tiempo pesachikunaykimantaqa.

“¿Imaynatá niyman?”

¿Imaynatá manaña riqsinakuyta munasqaykita niwaq? Ñawpaqtaqa, maykʼaqchus, maypichus ninaykita tʼukuriy. Chantá imaynatachus qamta nisunanta munawaq chaypi tʼukurillaytaq (Mateo 7:12). ¿Munawaqchu tukuypa ñawpaqinpi nisunanta? Mana, ¿icharí? Chayrayku, mana allinchu kanman, telefononiqta, Internetniqta, manaña paywan riqsinakuyta munasqaykita ninayki. Chayrayku maykʼaqchus, maypichus ninaykita allinta tʼukuriy.

Kunanqa, tiempo chayamun parlanaykipaq... ¿Imatá ruwanki? Apóstol Pablo, cristianosta chiqa kaqtapuni parlanankuta yuyaycharqa (Efesios 4:25). Chayrayku aswan allin kanman, sunqunta mana nanachispalla, imaraykuchus manaña riqsinakuyta munasqaykita, sutʼita ninayki. Chaywanpis, imaspichus pantasqallanta ninaykimantaqa, aswan allin kanman imaynachus sientekusqaykita ninayki. Ichá niwaq: “Ñuqaqa munani...” chayri “Manaña qamwan riqsinakuyta munanichu, imaraykuchus...”.

Imaraykuchus paywan manaña riqsinakuyta munasqaykita yuyarikuspa, imatachus ninaykimanta ama iskaychakuychu, nitaq, ‘manaña juktawan jinata ruwasaqchu’, nisusqanta uyariychu. Chantá allinta qhawarikuy, imaraykuchus munakusqaykiqa, paywan riqsinakunallaykipaqpuni imallatapis ruwanman. Juk sipas Lola sutiyuq nin: “Munakusqayqa, paywan manaña riqsinakunayta niptiy, sunquyta nanachiyta munasqanraykulla mayta llakikurqa. Sunquyta nanachiwaptinpis, paywan manaña riqsinakuyta munasqaytaqa, mana tikrachirqanichu”, nispa. Lolaqa munakusqan mana paypaqjinachu kasqanta sutʼita yacharqa, chayraykutaq nisqantaqa mana tikrachirqachu. Qampis payjina ruway. Mana nisqaykiqa; mana, kanan tiyan (Santiago 5:12).

Manaña riqsinakusunchu nisqaykimantapacha

Munakusqaykiwan manaña riqsinakuchkasqaykimanta llakikuptiykiqa, salmista llakikusqanmanta yuyarikuy, pay nirqa: “Kʼumuykachaspalla umphupacha purini, tukuy pʼunchaypis llakisqalla kani”, nispa (Salmo 38:6). Ichá wakin amigosniyki allinniykita munaspa, munakusqaykiwan riqsinakunallaykipaqpuni tanqasunkuman. Chaywanpis ama chʼawkiyakuychu. Qam paywan kawsanki, manataq amigosniykichu. Chayrayku may llakisqa kaspapis, ama amigosniykita kasuychu.

Tiempo pasasqanmanjina llakiyniyki chinkapuchkasqanta reparakunki. Chaykamaqa, llakiyniykiwan mana atipachikunaykipaq ichá kaykunata ruwawaq.

Llakiyniykimanta, pipichus atienekunki, payman willariy (Proverbios 15:22).b Chantá Jehovaman llakiyniykita saqiy (Salmo 55:22). Ama jinallaqa kakuychu (1 Corintios 15:58). Ama karunchakuychu (Proverbios 18:1, NM). Pikunachus llakiyniykita atipanaykipaqjina yanapasuqkunawan lluqsiy. Allin imaspipunitaq yuyay (Filipenses 4:8).

Ichá aswan qhipamanqa, qampaqjina juk waynata chayri juk sipasta tarinki. Chay chʼampaymanta lluqsisqaykiraykutaq aswan wakichisqaña kanki, qampaqjinachus manachus kasqanta reparanaykipaq. Ichapis kunanqa, qampaqjina kanqa.

ASTAWAN YACHAKUNAYKIPAQ ÑAWPAQ KAQ LIBROMANTA 31 YAQHAQANATA ÑAWIRIY

[Sutʼinchaykunasnin]

BIBLIAMANTA

“Uj wawapis ruwasqasnimpi allinta rejsichikun, sichus llimphuta, cheqantataj kawsan chayqa.” (Proverbios 20:11)

JUK YUYAYCHAY

Piwanchus casarakunaykipaq riqsinakuchkasqaykita allinta riqsiy:

● Bibliata khuska ukhuncharispa.

● Tantakuykunapi, willaypi ima, imaynachus kasqanta qhawarispa.

● Tantakuy wasita allinchanapi, llimphuchanapi ima, khuska llamkʼaspa.

¿YACHARQANKICHU?

Yachakusqanmanjina, casarakuqkuna sapa juk wak religionniyuq kanku chayqa, wakkunamanta nisqaqa astawan divorciakunku.

¡RUWAYTA QALLARIY!

Chiqa Diosta mana yupaychaqta qhawakuchkani chayqa, kayta ruwasaq: ․․․․․

¿Imaynatá yachayman, munakusqay waynamanta chayri sipasmanta, imatachus wakkuna parlasqankuta? ․․․․․

Kay yachaqanamanta, ¿imatá tatayta chayri mamayta tapuyta munani? ․․․․․

QHAWASQAYKIMANJINA

● ¿Ima kʼacha kaykunasniykitaq casarakuptiyki allinta kawsakunaykipaq yanapasunkiman?

● ¿Ima kʼacha kaykunasniyuqtaq qusayki chayri warmiyki kananta munawaq?

● Mana chiqa cristiano waynawan chayri sipaswan casarakuspaqa, ¿ima chʼampaykunapitaq rikukuwaq?

● Munakusqayki, imayna runachus kasqanmanta, imaynatachus purichkasqanmanta, imatachus paymanta wakkuna parlasqankumanta ima, ¿imaynatá astawan yachawaq?

[37 paginapi sutʼinchaynin]

“Ama kayta qunqaychu: imaynatachus familianwan kawsan kikillantataq qamwan kawsanqa.” (Tony)

[34 paginapi recuadro]

“Ama yananchakuychejchu uj yugollapi Diospi mana creejkunawan”

Kay 2 Corintios 6:14 yuyaychasqanqa, allinninchikpaq kasqanta yachanki, imaraykuchus chiqa Diosta mana yupaychaqkunawan riqsinakunamanta jarkʼawanchik. Chaywanpis, ichá chiqa Diosta mana yupaychaqta qhawakuchkanki, kʼachitu chayri kʼachita kasqanrayku. Marcos nin: “Colegiopi, maypichus ejerciciosta ruwayku chaypi juk sipasta rikullaqpuni kani. Payqa parlapayawayta munaspa, imaymanamanta qayllaykamuwaq. Pisi tiemponman amigosña karqayku”, nispa.

Imachus qampaq allin kasqanta yachaspa, Bibliap yuyaychasqanpi atienekuspa, munayniykiwan mana atipachikunaykipaq wakichisqaña kaspa ima, imatachus ruwanaykita yachanki. Chay sipas kʼachita, allin kawsayniyuqman rikchʼasuptinpis, Diosman astawan qayllaykunaykipaq mana yanapasunqachu (Santiago 4:4).

Chaywanpis, chiqa Diosta mana yupaychaqwan riqsinakuchkankiña chayqa, payta manaña riqsiyta munasqaykita niyqa, mana atikullanchu. Gloria ajina chʼampaypi rikukurqa, nintaq: “Pʼunchaynintinta waqaq kani. Tantakuykunapipis payllapi yuyaq kani. Mayta munakusqayrayku paywan manaña riqsinakuymantaqa, wañupuyta munayman karqa”, nispa. Tiempo pasasqanmanjina Gloriaqa, mamanta mayta agradecerqa munakusqanwan manaña riqsinakunanpaq yuyaychasqanmanta. Gloria nillantaq: “Kusikuni paywan manaña riqsinakuchkasqaymanta. Jehová qhawanawanmanta mana iskaychakunichu”.

¿Gloriap chʼampayninpijinachu rikukunki? Jina kaptin, mana sapallaykichu kachkasqaykita yuyarikuy, tatasniykimanta yanapata mañakuwaq. Chayta José ruwarqa, compañeranta munakuyta qallarichkasqanta reparakuytawan. Pay nin: “Tatasniywan parlarqani, paykunataq chay munakuyniyta atipanaypaq mayta yanapawarqanku”. Chantapis, qutuchakuymanta mayqin ancianowanpis chʼampayniykimanta parlawaq (Isaías 32:1, 2).

[39 paginapi recuadro, dibujo/foto]

Raqhaykunaykipaq ruwanaykipaqtaq

Kay tapuykunapi tʼukuriy

¿Allin qusachu kanqa?

◻ ¿Kamachiytapunichu munan? (Mateo 20:25, 26.)

◻ ¿Imastá ruwayta munan? (1 Timoteo 4:15.)

◻ ¿Chay ruwaykunata juntʼananpaq kallpachakuchkanchu? (1 Corintios 9:26, 27.)

◻ ¿Jatunpaqchu familianta qhawan? (Éxodo 20:12.)

◻ ¿Pikunawantaq purin? (Proverbios 13:20.)

◻ ¿Imasmantá parlan? (Lucas 6:45.)

◻ ¿Qullqimanta wañurichkanchu? (Hebreos 13:5, 6.)

◻ ¿Imatá tiempon kaptin ruwan? (Salmo 97:10.)

◻ ¿Imaynamantá Jehovata munakusqanta rikuchin? (1 Juan 5:3.)

Aswan sumaq kʼacha kaykuna

◻ ¿Sumaqtachu llamkʼan? (Proverbios 6:9-11.)

◻ ¿Qullqinta allintachu apaykachan? (Lucas 14:28.)

◻ ¿Paymanta wakkuna sumaqtachu parlanku? (Hechos 16:1, 2.)

◻ ¿Tukuywanchu kʼacha? (Filipenses 2:4.)

Saqra kaykuna

◻ ¿Usqhayllatachu phiñarparikun? (Proverbios 22:24.)

◻ ¿Khuchichakuyman tanqayta munasurqachu? (Gálatas 5:19-21.)

◻ ¿Wakkunata maqanchu, rabiawanchu qhaparqachan? (Efesios 4:31.)

◻ ¿Kusirikunanpaq alcoholtachu ukyan? (Proverbios 20:1.)

◻ ¿Wakkunawanchu tumpakun, payllapaqchu imatapis maskʼan? (1 Corintios 13:4-6.)

[40 paginapi recuadro, dibujo/foto]

Raqhaykunaykipaq ruwanaykipaqtaq

Kay tapuykunapi tʼukuriy

¿Allin warmichu kanqa?

◻ Qutuchakuypi, wasipi ima kamachiqkunata, ¿jatunpaqchu qhawan? (Efesios 5:21- 23.)

◻ ¿Familianta jatunpaqchu qhawan? (Éxodo 20:12.)

◻ ¿Pikunawantaq purin? (Proverbios 13:20.)

◻ ¿Imasmantá parlan? (Lucas 6:45.)

◻ ¿Qullqita munapayanchu? (1 Juan 2:15-17.)

◻ ¿Imastá ruwayta munan? (1 Timoteo 4:15.)

◻ ¿Chay ruwaykunata juntʼananpaq kallpachakuchkanchu? (1 Corintios 9:26, 27.)

◻ ¿Imatá tiempon kaptin ruwan? (Salmo 97:10.)

◻ ¿Imaynamantá Jehovata munakusqanta rikuchin? (1 Juan 5:3.)

Aswan sumaq kʼacha kaykuna

◻ ¿Sumaqtachu llamkʼan? (Proverbios 31:17, 19, 21, 22, 27.)

◻ ¿Qullqinta allintachu apaykachan? (Proverbios 31:16, 18.)

◻ ¿Paymanta wakkuna sumaqtachu parlanku? (Rut 3:11.)

◻ ¿Tukuywanchu kʼacha? (Proverbios 31:20.)

Saqra kaykuna

◻ ¿Imamantapis siminakullanchu? (Proverbios 21:19.)

◻ ¿Khuchichakuyman tanqayta munasurqachu? (Gálatas 5:19.)

◻ ¿Wakkunata maqanchu, rabiawanchu qhaparqachan? (Efesios 4:31.)

◻ ¿Kusirikunanpaq alcoholtachu ukyan? (Proverbios 20:1.)

◻ ¿Wakkunawanchu tumpakun, payllapaqchu imatapis maskʼan? (1 Corintios 13:4, 5.)

[30 paginapi dibujo/foto]

Zapatota rantispaqa, chakiykipaqjina maskʼay. Casarakunaykipaqtaq, qampaqjina juk waynata chayri juk sipasta maskʼay

[31 paginapi dibujo/foto]

Autota rantichkaspaqa, ¿manacharí jawallantachu qhawanki? Jinallataq juk waynata chayri juk sipasta qampaqjina maskʼaywanpis