Bibliap 54 kaq libron: 1 Timoteo

Qillqaq: Pablo

Maypitaq qillqakurqa: Macedoniapi

Maykʼaqtaq qillqakuyta tukukurqa: Ichapis 61–64 wataspi

LUCAS apóstol Pablop kawsayninmanta hechos libropi qillqayta tukuchkaptin, Pablo Roma llaqtapi Cesarmanta yanapata mañakusqanta suyachkarqa. Chaypi qillqakusqanmanjina Pabloqa, alquilasqa wasinpi wisqʼasqa runajina kachkarqa, payta watukuqkunatataq “mana manchachikuspa” Diospa Reinonmanta yachachiq, nitaq pipis payta jarkʼarqachu (Hech. 28:30, 31). 2 Timoteo cartapitaq Pabloqa, Timoteoman jinata qillqan: “Ñakʼarishani, carcelpitaj wisqʼasqa kashani sajra runapis kayman jina” nispa, chantapis wañuynin qayllapiña kasqanta nillantaq (2 Tim. 2:9; 4:6-8). Tʼukunapaqjina, ¿icharí? Ñawpaq kutipi wisqʼasqa kachkaptinqa, allinpaq qhawaq kanku, qhipan kutipitaq juk runa wañuchipis kanmanjina, qhawarqanku. Lucasqa, Romapi Pablop kawsayninmanta 61 watapi qillqarqa, Pablotaq wañunan qayllapiña kasqanta yachaspa Timoteoman qillqarqa, ¿imarayku Pablop kawsaynin juk chhika tiempollapi tikrakurqa?

² Hechos libroqa, 33 watamanta 61 watakama ruwakusqanmanta willan, Pablotaq chay tiempollapitaq Timoteoman Titomanwan cartasta qillqarqa. Chayraykutaq Bibliamanta yachayniyuq runasqa, Pablo Cesarpa yanapayninta mañakuspa, 61 watapi kacharichisqa kasqanta yuyanku. Kay The New Westminster Dictionary of the Bible nin: “Hechos libropi tukukuyninpi qillqakusqanqa, kay yuyayta [iskay watata wisqʼasqa kaytawan kacharichisqa karqa] astawan sutʼinchan manataq wakkuna yuyankujina Pablo wisqʼasqa kaspa wañuy qayllapiña tarikusqanta yachachinchu. Lucasqa, sutʼinchan ni pí Pablop llamkʼayninman churanakusqankuta, chaytaq Pablo mana wañunan qayllapi kasqanta, sutʼita rikuchiwanchik”.a Chayrayku, kay 1 Timoteo carta 61-64 wata chayniqpi qillqakusqanta nisunman.

³ Pabloqa, kacharichisqa kaytawan watiqmanta runaman willayta qallarirqa, Timoteowan Titowan khuska. Pablo Españaman wakin, chayasqanta nisqankuqa mana sutʼita yachakunchu. Romamanta Clemente yachayniyuq runaqa, Pablomanta jinata qillqarqa (95 watapi) pay “maymanchus inti yaykun chay jallpʼa niqkama chayasqanta” nispa, chaytaq ichá España llaqtapiwan kanman karqa.b

⁴ ¿Pablo maypi kachkaspataq 1 Timoteo cartata qillqarqa? 1 Timoteo 1:3 nisqanmanjina Pabloqa, Éfeso llaqtaman Timoteota kacharqa, paytaq Macedoniaman richkarqa. Chayrayku Timoteo Éfeso llaqtapi kanankama, Pabloqa Macedoniamanta 1 Timoteo cartata qillqanman karqa.

⁵ Unaymantapacha 1, 2 Timoteo cartasqa, Pablop qillqasqan, Diospa yuyaychasqan ima, kasqankuta ninku. Ñawpa tiempomanta qillqaqkunapis chayta nillankutaq, chaykunamanta Policarpo, Ignacio, Romamanta Clemente ima, chayrayku paykunaqa Bibliamanta ñawpa qillqasqasninkuwan khuska, kay cartata churarqanku. Bibliamanta juk yachayniyuq runa qillqarqa: “Kay carta chiqa kasqanqa sutʼita yachakun, M[osoq] T[estamentomantataq] mana achkha librosmantachu ajinata yachakun [...]. Chayrayku kunallanraq kay cartata mana chiqatajina qhawankuchu, kay ruwaytaq ñawpa tiempomanta Iglesiapi yachachikusqanwan churanakun.”c

⁶ Pablo kay cartata qillqarqa, imaynatachus qutuchakuyta apaykachakunan kasqanta, yachachinanpaq. Chantapis Pabloqa, Timoteota yuyaychan llulla yachachiykunamanta jarkʼakunanpaq, paytaq ‘chay llulla yachaymanta’ hermanos jarkʼakunankupaq, yanapanan karqa (1 Tim. 6:20). Éfeso llaqtapiqa, runasqa rantiyllaman, ranqhayllaman qukuq kanku. Chayrayku hermanospaqqa, qhapaqyayta munanankupaqjina, ‘qullqita munapayanankupaqjina’ ima karqa, Pablotaq chaymantapis yuyaychanallantaq karqa (6:10). Timoteoqa, wakichisqaña karqa, chayjina llamkʼayta ruwananpaq. Imaraykuchus paypa tatanqa Griego karqa, mamantaq Diosta yupaychaq Judá llaqtamanta karqa. Mana yachakunchu maykʼaqchus Timoteo cristianoman tukusqanta. Chaywanpis Pablo Listra llaqtata 2 kutitaña misionerojina watukusqanpi, ichapis chayqa 49 wata tukukuyninpi kanman karqa, “Listrapi, Iconiopi tiyakoj hermanosqa allinta parlaj kanku Timoteomanta.” (chaypaqqa ichapis Timoteoqa waynallaraq karqa, chayri 20 watasninta pasanmanña karqa). Chayrayku Pablo, wakichikurqa Timoteowan Silaswan ima paywan khuska rinankupaq (Hech. 16:1-3). Pabloqa, 14 cartasta qillqarqa, chay 14 cartasninmantataq 11 cartasninpi Timoteop sutinta uqharin, chantapis Hechos libropipis Timoteop sutinta uqhakurillantaq. Pabloqa, Timoteota wawantajina munakurqa, achkha kutipitaq qutuchakuykunata waturiqta kacharqa, chaytaq misionerojina allinta llamkʼasqanta rikuchiwanchik. Sumaq wakichisqataq karqa qutuchakuypi sumaq llamkʼaykunata ruwananpaq (1 Tim. 1:2; 5:23; 1 Tes. 3:2, 3; Fili. 2:19).

IMAYNATATAQ YANAPAWANCHIK

¹⁵ Kay cartapiqa, sumaqta kʼamin runap yachayninta kasuqkunata, yuyayninkumanjinalla ruwaqkunata ima. “Ima palabrallamantapis churanakuyqa”, jatunchakuywan ninakun, kaytaq mana allinchu imaraykuchus “chaykunaqa runasta churanachin, manataj paykunata yanapanchu Diospa imasnimpi wiñanankupaj” (6:3-6; 1:4). Chaykunaqa aychap munayninmanjina, chantapis “cheqa yachachiypa contrampi” kachkan, nitaq Diosninchikpaq allin willayninman jinachu (1:10, 11).

¹⁶ Éfeso llaqtamanta cristianosqa, qhapaqyayta munaymanta, qullqita munapayaymanta ima, yuyaychayta necesitachkarqanku. Pablotaq chaymanta yuyaycharqa. Achkha runas kay Pablop nisqanta uqharinku: “Qolqe munakoyqa tukuy imaymana sajra kajman apan”. Chaywanpis, ¡jukchhikalla kay yuyaychayta kasukunku! Chiqa Diosta yupaychaqkunataqrí, kay yuyaychayta sumaqta kasukunanku tiyan. Imaraykuchus chayqa kawsayta paykunaman qunqa. Qhapaqyayta munaymantapis karunchakunanku tiyan, ‘nitaq kapuyninkupi atienekunankuchu tiyan, imaraykuchus chayqa qhasi manakaqlla. Manachayrí kawsaq Diospi atienekunanku tiyan, pichus tukuy imata quwanchik, mana michʼakuspa chay imasninchikwan kusisqa kawsananchikpaq’ (6:6-12, 17-19).

¹⁷ Pablop cartanqa, wayna kachkaspa Timoteojina kananchikta yachachiwanchik. Payqa waynallaraq kaspapis, Diospa llaqtanpi ñawparisqan rikukurqa. Payqa mayta llamkʼarqa anciano kayta munaspa, chayraykutaq achkha bendicionesta japʼirqa. Chaywanpis kunan pʼunchaykunamanta Diosta yupaychaq waynasjina, payqa yachakusqanpi tʼukurinallanpuni karqa, chay ruwaykunata tukuy sunquwan ruwaspa, Diospa llaqtanpi ñawpaqman rinallanpaqpuni. Pablop yuyaychasqanqa, sumaqta yanapanman Diospa llaqtan ukhupi ñawpaqman riyta munaqkunaman, payqa jinata nirqa: “Kawsayniykita allinta qhawakuy, jinallataj imatachus yachachisqaykitapis. Chay imaspeqa sinchʼita sayay, imaraykuchus ajinata ruwaspa, qan kikiykita salvakunki, jinallataj uyarisojkunatapis” (4:15, 16).

¹⁸ Kay cartaqa, Diosninchikpaq kamachisqanta sumaqpaq qhawananchikpaq, yanapawanchik. Chantapis tukuy, qharis warmis Diospaq kamachisqanta qutuchakuypi juntʼakunanpaq yanapayta atisqanchikta, rikuchiwanchik (2:8-15). Chaymanta rikuchin, imatachus anciano chayri siervo ministerial kayta munaqkuna ruwananku tiyan. Chaytaqa, Dios Espíritu Santonwan Biblianiqta yachachiwanchik, imatachus anciano chayri siervo ministerial kayta munaqkuna ruwananku tiyan. Chantapis kay cartaqa, tukuy bautizasqa hermanosta astawan Diospa llaqtanpi llamkʼanankupaq kallpachakunankupaq jinata nin: “[Qutuchakuypi] kuraj qhawaj kayta munajqa allin ruwanatapuni ruwayta munan” (3:1-13). Pabloqa, yuyaychallantaq imaynatachus qutuchakuypi ancianos hermanosta wiñayninkumanjina, chayri warmi, qhari kasqankumanjina yanapanankuta. Chantapis hermanos juchaman urmaptinku sutʼinchaqkunap ñawpaqinpi maychus kaqmanjina chʼuwanchanankuta yachachin. Qutuchakuymanta ancianosqa mayta qutuchakuyrayku parlaypi, yachachiypi ima llamkʼanku; chayrayku iskay kutita jatunpaq qhawasqa kananku tiyan. Pablo chaymanta parlachkaspa, iskay kutita Hebreo qillqakunamanta uqharispa nirqa: “Diosmanta Qhelqasqapi nin: Erapi trigota saroj bueyman ama ñukuta churankichu nispa. Jinallataj nin: Trabajaj runaqa chay trabajasqanmanta pagoyoj kanan tiyan, nispa” (1 Tim. 5:1-3, 9, 10, 19-21, 17, 18; Deu. 25:4; Lev. 19:13).

¹⁹ Pablo kaykunamanta yuyaychaytawantaq, chay kamachisqasta ‘kʼata Jatun kamachiq Jesús, reykunaq reyninjina, señorkunaq señorninjina kutimunankama’, mana pantaspa, mana kʼamina kaspa kasukunankuta kamachirqa. Pablo Diospa Reinonpi suyakuyninta churaspa, kay cartata qillqayta tukuchan, cristianosman kayjinata kamachispa: ‘Allin kaqta ruwaychik, allin ruwanaspitaq qhapaq kaychik, kapuyniykichikmanta mana michʼakuspa, wakkunaman jaywarinaykichikpaq wakichisqa kaychik. Ajinamanta qamkuna kikiykichikpaq kapuykunata tantachkankichik jamuq pʼunchaykunapaq, chiqa kaq kawsaymantataq chʼipakunaykichikpaq’ nispa (1 Tim. 6:14, 15, 18, 19). ¡Chiqamanta kay 1 Timoteo yachachiyninqa, mayta yanapawanchik!

[Sutʼinchaykunasnin]