Mana allin amigo

Uj “amigoyoj” kasqaykipi piensariy, paytaqa joven kashaspa rejserqanki. Paywan kaspaqa, sumaj yachayniyojpis kawaj jina purej kanki, amigosniykipis respetasoj kanku. Llakisqa, saykʼusqa kashajtiykipis yanaparisoj. Tukuy imapi payqa qanwanpuni kasharqa.

Jinapis tiempowan mana allin amigoman tukun. Tukuy ladoman qanwan riyta munan. Wakin lugarespitaj payrayku chejnirpachikunki. Paywan kaspa machu runa jina kajtiykipis, juchanrayku onqosqa kashanki. Ashkha qolqetañataj suwaykusunki.

Manaña chay amigowan kayta munankichu. Jinapis payqa manapuni saqeyta munasunkichu, patronniykimantaj tukun. Chayrayku ninki: “Amallapis kay jina amigotaqa rejsiymanchu karqa”, nispa.

ASHKHA runas cigarrota pitaymanta chayta ninku. Paykunamanta ujqa Earline. Payqa 50 watastapuni cigarrota pitasqa. Pay nerqa: “Cigarrota pitayqa, runasmanta nisqaqa astawan yanapawaj. May unayniyoj amigota jina qhawaj kani. Wakin kutisqa cigarrolla amigoy kaj”, nispa. Earlineqa tiempowan reparakorqa, cigarroqa mana allin amigochu kasqanta, may sajrataj kasqanta. Earlinej kausaynenqa qallariypi parlarqanchej jinapuni karqa. Jinapis Earlineqa Bibliapi yachakorqa, tukuy ima chʼichi kajmanta cuerponchejta llimphuchana kasqanta. Chayraykutaj cigarrota pitayta saqepuspa (2 Corintios 7:1).

Frank sutiyoj runamantañataj parlarina. Paypis Jehová Diosta kusichinanrayku, cigarro pitayta saqeporqa. Jinapis último cigarrillonta pitasqanmanta pisi diasninman, cigarro puchusta wasin pampapi qonqorchakimanta maskʼaj churakusqa. Pay nin: “Sonqoypi nikorqani: ‘¿Imaynatataj kunan maskʼayman kasqa cigarro puchustari? ¿Mashkha unayniyojñachus kankupis ari?’, nispa. Chaypi piensariytawan mayta millachikorqani. Chaymantapacha ni jaykʼaj ujtawan cigarrota pitanichu”, nispa.

¿Imaraykutaj runas cigarro pitayta mana saqeyta atillankuchu? Chaypaj imatachus yachayniyoj runas cigarrota pitaymanta nisqankuta qhawarina. 1) Cigarrota pitayqa drogakuywan ninakullantaj. Chayta ruwajkunaqa viciopi urmanku. 2) Cigarroj qʼoshñinta samajtinchej, 7 segundosllapi ñojtunchejman chayan. 3) Cigarrota pitajkunaqa, mana cigarrota kachariyta atinkuchu. Chayrayku mikhushajtinku, ujyashajtinku, parlashajtinku, llakisqa kashajtinku, chayri mayllapipis pitashallankupuni.

Earlinemanta Frankmantawan yachakunchej jina, chay millay viciota saqepuyta atisunman. Chayrayku qanpis cigarro pitayta qonqayta munashanki chayqa, qhepan yachaqanasta leeriy.

Imaynatachus kausayniyki allinyananpi piensariy

¡Amaña Pitaychu! nisqa libro nin: “Cigarro pitayta qonqajkunaqa, sonqomantapacha kallpachakusqankurayku manaña pitankuchu”, nispa (Stop Smoking Now!).

CIGARRO pitayta qonqanaykipajqa, sonqomantapacha kallpachakunayki tiyan. Chaypajtaj cigarro pitayta saqejtiyki, imaynatachus kausayniyki allinchakunanpi piensariy.

Qolqeykita mana usuchinkichu. Sapa día uj cajita cigarrillota pitanki chayqa, watapi miles de dolaresta jina gastanki. Nepalmanta Gyanu sutiyoj runa nin: “Mana cuentata qokuspalla may chhika qolqetapuni cigarrota rantisqaypi gastasqani”, nispa.

Aswan kusisqa kausakunki. Sudafricamanta Regina nin: “Pitayta saqesqaymantapacha, kausayneyqa mayta allinchakun. Diamanta diataj aswan sumajta kausakushani”, nispa. Cigarro pitayta saqepojtiykeqa, sumajta mikhunaj saborninta sientenki, qʼapaysitustapis sumajta muskhirinki, niñataj saykʼusqallachu kanki, rijchʼayniykipis allinyanqa.

Mana onqonaykipaj yanapasonqa. Estados Unidospi onqoykunamanta yachajkunaqa, kay jinata ninku: “Cigarro pitayta saqeyqa, sanitoslla kakunapaj yanapawanchej. Chaytaj ajina qharispipis warmispipis, ima edadniyojpis kachunku”, nispa (Centros para el Control y la ­Prevención de Enfermedades, de Estados Unidos).

Kausayniykimanta qan dueño kanki. Dinamarca suyumanta Henning sutiyoj runa nin: “Manaña cigarroj esclavon kayta munarqanichu. Chayrayku pitayta saqeporqani”, nispa.

Familiaykipaj amigosniykipajpis allin kanqa. Sociedad Americana contra el Cáncer nin: “Cigarrota pitayqa [...] mana pitajllatachu onqoykuchin, manachayqa paywan kajkunatapis. [...] Yachakusqanman jina, may chhika runas wajkuna pitasqankurayku cigarroj qʼoshñinta chʼonqanku. Sapa watataj paykunamanta ashkhas pulmonmanta cancerwan, chayri sonqomanta onqoykunawan wañunku”, nispa.

Diosta kusichinki. “Munasqa hermanosníy, [...] cuerponchejta, sonqonchejtawan tukuy chʼichi kajmanta llimphuchakuna” (2 Corintios 7:1). ‘Cuerponchejta Diosman jaywana, payta kusichinanpaj jina’ (Romanos 12:1).

Españamanta Sylvia nin: “Dios cuerponchejta mana chʼichichananchejta munasqanta yachaspaqa, cigarro pitayta saqeporqani”, nispa.

Cigarro pitayta saqey allinninchejpaj kasqanta yachaspapis, familianchejpa, amigosninchejpa yanapankuta necesitallanchejtaj. ¿Imaynatá paykuna yanapawasunman? Chayta qhepan yachaqanapi qhawarisun.

Yanapata maskʼay

“Uj runataqa pipis atipallanman, iskay kajtinkurí pipis imanayta munajtin sayaykullankuman” (Eclesiastés 4:12).

WAJKUNAWAN yanapachikuspaqa, imallatapis aswan sumajta ruwayta atisunman. Chayrayku cigarro pitayta saqenaykipaj, allin kanman familiaresniykiwan amigosniykiwan yanaparichikunayki.

Cigarro pitayta saqejkunawan yanapachikuwaj. Paykunaqa sumajta entiendesonqanku, yanapasonqankutaj. Dinamarcamanta Torben sutiyoj cristiano nin: “Noqapajqa wajkuna yanapawasqanku may allinpuni karqa”, nispa. Abrahamtaj, pichus India suyupi tiyakun, nin: “Familiaresniypis cristiano hermanosniypis mayta yanapawarqanku. Paykuna tukuy sonqo munakuwasqankurayku, kay millay viciota saqeporqani”, nispa. Jinapis wakin kutisqa, waj yanapastawan necesitanki.

Bhagwandas sutiyoj runa nin: “27 watastapuni cigarrota pitarqani. Chayllapi Bibliapi yachakorqani, Diosqa mana munasqanta cuerponchejta chʼichichananchejta. Chayrayku cigarro pitayta saqepunayta nerqani. Pisimanta pisi qonqanaypaj, cigarrota pitaj amigosniymanta karunchakorqani, doctormanpis rerqani. Tukuy chaykunata ruwajtiypis, manapuni cigarro pitayta qonqayta aterqanichu. Jinapi uj chʼisi orakuspa Diosmanta mañakorqani, yanapanawanta kay millay viciota saqenaypaj. Chay jinamanta cigarro pitayta qonqayta aterqani”.

Jinapis cigarro pitayta saqeyta munajkunaqa, waj problemastawan atipananku tiyan. Qhepan yachaqanapi wakinmanta parlarisun.

[Recuadro]

CIGARRO PITAYTA SAQENAPAJ, ¿JAMPISTA TOMANACHU KANMAN?

Cigarro pitayta saqenapaj jampisqa, uj jatun negocioman tukurpan. Ashkha runasqa may chhika qolqeta gastanku parches de nicotina nisqata chayri waj jampista rantispa. Jinapis niraj chaykunata rantishaspa, kaykunapi piensariy:

¿Yanapakunkupunichu? Wakin runasqa ninku, chay jampisqa manaña pitayta munanapaj yanapakusqanta. Jinapis mana tukuy runaschu chay jampismanta kikinta yuyanku.

¿Imaspitaj rikukunkuman chay jampista tomajkuna? Cigarro pitayta saqenapaj jampista tomajkunaqa, vomitanku, llakikunku, wañuchikuypi ima yuyanku. Chantapis nicotina nisqawan tratamientota ruwayqa, drogakuy jinallataj. Chay tratamientota ruwajkunaqa, kikillantataj onqoykunkuman. Chayrayku chay jampista tomajkunaqa, cigarro viciollayojpuni kanku.

¿Imatataj ruwawaj? Cigarro pitayta qonqajkunamanta khuskan kurajpuni, mana ima jampillawan cigarro pitayta saqesqankuta ninku.

¿Imastaj jarkʼasunkiman cigarro pitayta qonqanaykipaj?

Japonmanta Yoshimitsu sutiyoj runa nin: “Uña wawitayrayku pitayta saqepunayta nerqani. Manaña pitanaypaj uj letrerotapis churakorqani. Pero uj horanman jina gravetapuni pitayta munarqani, desesperakorqanipuni. Chayrayku watejmanta cigarrota japʼicherqani”.

YOSHIMITSUPI rikunchej jina, cigarro pitayta saqeyqa mana atikullanchu. Yachakusqanman jina, ashkha runas cigarro pitayta saqespaña watejmanta cigarrota llamirinku. Chayta ruwajkunamanta casi tukuyninkupuni, niña cigarro pitayta qonqayta atinkuchu. Chayrayku qanpis chay viciota saqeyta munashanki chayqa, yachanayki tiyan imaschus jarkʼayta atisusqanta. Chayta yachayqa, chay viciota saqenaykipaj yanapasonqa. Qhawarina imastachus atipana kasqanta.

Mayta cigarro pitayta munay: Pitayman yachasqa runasqa, cigarrota saqesqankumanta kinsa diasninman, watejmanta cigarromanta wañurinku. Chay munayninkutaj, iskay semananman jinaraj pisiyan. Cigarro pitayta saqej runa nin: “Chay iskay semanaspi, ratos watejmanta cigarrota pitayta munanchej”, nispa. Cigarro pitayta saqesqaykimanta watasña pasajtinpis, ichá wakin ratos pitayta munallankipuni. Jina kajtin, ama watejmanta cigarrota japʼichiychu. Phishqa minutosta jina suyariy, chay munayniykitaj pasaponqa.

Waj problemas: Pitayta saqesqaykitawan ichapis qallariypi puñuylla atisonqa, yuyay chinkasqalla kanki, wirayaykunki ima. Chantapis ichá cuerpoyki nanasonqa, sejsisonqa chayri jumpʼinki, chʼojonki ima. Manachayrí ichá imamantapis ratolla phiñarpakunki, sinchʼita llakikunki ima. Jinapis tukuy chaykunaqa, tawa chayri sojta semananman chinkapuyta qallarenqa.

Cigarro pitayta saqeyta qallarishaspa, kay imasta ruway:

● Tumpitatawan puñurikuy.

● Ashkha yakuta chayri jugosta tomay, alimentoyoj mikhunastataj mikhukuy.

● Ejerciciosta ruway.

● Ukhuta samay, llimphu airetataj pulmonesniykiman yaykuchishasqaykipi piensariy.

¿Imastaj cigarro pitayta munanaykipaj tanqasunkiman? Ashkha imas kanman. Ichapis imata tomarishaspa, cigarrota pitaytapuni yachaj kanki. Jina kajtin, imatachus ujyashasqaykita apurayllata tomaykuy. Aswan qhepaman, cigarrota qonqaspaña calmawan tomakullanki.

Cigarro pitayta qonqajtiykiñapis, wakin imasta ruwayqa pitayta yuyarichisunkiman. Torben sutiyoj runamanta parlarerqanchejña. Pay nin: “Cigarro pitayta saqesqaymanta 19 watasña pasan. Jinapis cafesituta tomarejteyqa, pitayta munallanipuni”, nispa. Ajina kajtin ama llakikuychu. Tiempowan chay jina munayqa pisimanta pisi chinkaponqa.

Jinapis alcoholta tomayqa, cigarrota pitaywan allin ujchasqa kashan. Chayrayku cigarro pitayta qonqayta munanki chayqa, ichapis manaña tomanaykichu kanqa. Aqha wasista chayri chayman rijchʼakoj lugaresmanpis manaña rinaykichu kanqa. Imaraykuchus chay lugaresman rejkunaqa, watejmanta pitay viciopi urmanku. ¿Imaraykú chayta ninchej?

● Uj chhika alcoholllata tomariypis, cigarrota pitay jinallataj kusirichiwanchej.

● Runasqa amigosninkuwan tomashaspa cigarrota pitayta yachanku.

● Tomayqa yuyayninchejta chinkachin, pʼenqayninchejtapis. Chayraykuchá Biblia nin: ‘Vinoqa yuyayta chinkachin’ (Oseas 4:11, Diosmanta Qhelqasqa).

Pikunawanchus masichakunaykita sumajta ajllay: Amaña tantakuychu cigarrota pitajkunawan, nillataj pikunachus pitanaykipaj tanqasunkuman, chaykunawan. Pitanaykipaj burlakusoj runasmantapis karunchakuy.

Llakisqa, saykʼusqa chayri phiñasqa kashajtiyki: Yachakusqanman jina, pitayta saqejkunamanta casi khuskan kurajpuni llakisqa, saykʼusqa chayri rabiasqa kashaspa, watejmanta pitayta qallarerqanku. Qanmanpis cigarro pitay ganas jamusunki chayqa, yakuta tomariy, chicleta qʼauchiy, puriykachaj llojsiriy chayri imallatapis ruway. Allin imaspi piensariy, Diosmanta yanapata mañakuy, Bibliatapis leeriy (Salmo 19:14).

Pantasqa yuyaykuna

● Llamirillasaj.

¿Jinapunichu? Mana. Cigarrota uj kutillata llamirejtiykipis, chayqa 3 horata jina ñojtuykipi qhepakonqa. Chayrayku cigarrota llamirejkunaqa, watejmanta cigarro pitayman yachaykakapuyta yachanku.

● Cigarro pitayqa sonqoyta tiyaykuchin.

¿Jinapunichu? Mana. Yachakusqanman jina, cigarrota pitajkunaqa astawan llakikunku, saykʼunku, nitaj imanakuyta atinkuchu. Cigarrota pitaspa sonqo tiyasqa kani nejkunaqa, nicotina nisqa drogata cuerponkuman yaykuchisqankurayku ajina kanku. Jinapis chayqa uj ratollapaj.

● Noqa niñachá cigarro pitayta saqeyta atiymanchu.

¿Jinapunichu? Mana. Ajinata yuyaspaqa manapuni cigarro pitayta saqeyta atinkichu. Biblia nin: “Sichus qan llankʼana kashajtin qhellayanki chayqa, kallpayki astawan pisiyanqa”, nispa (Proverbios 24:10, Qheshwa Biblia). Chayrayku ama yuyaychu mana atinaykita. Cigarro pitayta qonqaytapuni munanki chayqa, kay revistapi yuyaychakusqanman jinataj ruwanki chayqa, atinki cigarrota saqeyta.

● Mana cigarro pitaspaqa, as imaynallachá kani.

¿Jinapunichu? Cuerpoyki cigarro pitayta sinchʼitapuni mañasojtinpis, chayqa semanasninman chinkariyta qallarenqa. Chayrayku ama chay munayniykiwan atipachikuychu. Killaswan chayri wataswan cigarro pitay ganas jamusojtinpis, chayqa chinkapullanqa. Pero chaypajqa manapuni uj cigarrollatapis japʼichinaykichu tiyan.

● Onqosqa kasqayrayku cigarrota pitani, cigarroqa jampiy.

¿Jinapunichu? Mana. Ichapis qanqa sinchʼita llakikusqaykirayku, esquizofrenia onqoyniyoj kasqaykirayku, chayri chayman rijchʼakoj waj onqoykunayoj kasqaykirayku cigarrota pitanki. Jina kajtin doctorniykita tapurikuy. Payqa tukuy sonqo yanaparisonqa, ichapis waj tratamientosta jaywasonqa.

● Cigarro pitayta saqeytawanña watejmanta llamirejtiy, pʼenqaychá kanman.

¿Jinapunichu? Mana. Pitayta saqejkunamanta ashkhas, watejmanta cigarro pitaypi urmarqanku. Jinapis ama yuyaychu mana atinaykita. Uj kutita cigarrota pitasqaykeqa, mana ninayanchu ni jaykʼaj chay viciota qonqayta atinaykita. Astawanpis mana kallpachakuspamá ni jaykʼaj saqeyta atinkichu. Chayrayku cigarro pitayta qonqanaykipaj kallpachakullaypuni. ¡Qan atipayta atinki!

Romualdowan ajina karqa. Payqa 26 watasta cigarrota pitasqa. Pitayta saqesqanmantataj 30 watas kurajña pasan. Pay nin: “Niña yuyakunichu mashkha kutistachus cigarro pitaypi urmasqayta. Sapa urmaspataj sinchʼita llakikoj kani, manañapis imapaj valeymanchu jina yuyaj kani. Jinapis Jehová Diosman astawan kʼaskaykorqani, sapa kutitaj paymanta yanapata mañakoj kani. Ajinapi cigarro pitayta qonqarqani”.

Qhepan yachaqanapi, cigarro pitayta saqenaykipaj sumaj yuyaychaykunata tarinki.

[Dibujo/foto, recuadro]

WAJKUNATA YANAPARINAYKIPAJ

● Kallpachariy. Pillatapis cigarrota qonqananpaj yanapayta munanki chayqa, ama rimaykuychu. Astawanpis kallpachariy. Ichá niwaj: “Saqeyta atinkipuni”, nispa. Amataj niychu: “¿Watejmantachu pitashanki?”, nispa.

● Payta entiendenaykipaj kallpachakuy. Ichapis cigarro pitayta qonqayta munajqa, sonqoykita nanachisunanpaj jina imatapis nirpasunkiman. Jina kajtin paywan pacienciarikuy. Kʼachallamanta kayta niwaj: “Cigarrota qonqayqa mana atikullanchu. Jinapis sumajta ruwashanki kallpachakuspa”, nispa. Amataj jaykʼaj niychu: “Cigarrota pitaspaqa mana phiñasqachu purej kanki”, nispa.

● Sumaj amigo kay. Biblia nin: “Sumaj amigoqa tukuy tiempo munakuyniyoj, llakiy kajtintaj uj hermanopis kanman jina yanapakun”, nispa (Proverbios 17:17). Ichapis cigarrota pitayta saqejqa, ima ratollapis ima horallapis phiñarpakunman, llakirpakunman chayri uj jinalla kanman. Chayrayku “tukuy tiempo” paywan pacienciakuy, amataj phiñarpakuychu.

Qanpis cigarrota qonqayta atiwaj

“WAPU kay, ruwaytataj qallariypacha” (1 Crónicas 28:10). Cigarro pitayta saqenaykipajqa, kay imasta ruwawaj.

Fechata churakuy. Estados Unidosmanta Departamento de Salud y Servicios Humanos nisqaqa, jinata nin: “Maypachachus ninki manaña cigarrota pitanaykita, chaymantapacha uj fechata churakuy manaña cigarrota llamirinaykipaj. Jinapis chaypajqa mana iskay semanamanta astawan pasachinaykichu tiyan. Imaraykuchus pasachispaqa, ichapis manaña cigarrota qonqayta munankichu”, nispa. Chay ajllasqayki diata calendarioykipi marcakuy, amigosniykimanpis willariy. Ima kajtinpis ama chay fechata suchuchiychu.

Uj tarjetitata ruwakuy. Chayman kay urapi kaj imasta escribiy, imaschus qanta yanapasunkiman chaykunatawan.

● Imaraykuchus cigarro pitayta qonqayta munasqaykita anotakuy.

● Cigarro pitayta munaspa pikunatachus wajyakuyta munanki, chaykunaj numeronkuta anotakuy.

● Ima palabraschus cigarro pitayta qonqanaykipaj yanapasunkiman, chaykunata anotakuy. Ichá kanman Bibliamanta versículos, kay Gálatas 5:22, 23 jina.

Chay tarjetitata qanwanpuni apaykachakuy. Sapa día kutin kutita leeriy. Cigarro pitayta qonqajtiykiñapis, cigarrota sapa desearispa chay tarjetitata leeriy.

Ñaupajmanta wakichikuy. Manaña cigarrota pitanaykipaj ajllasqayki día niraj chamushajtin, wakin imasta ruwashawaj. Ichapis camamanta jatariytawan cigarrota pitayta yachanki. Jina kajtin, camamanta jatariytawan uj horata jina pitanaykipaj suyariy. Mikhuna horasta chayri mikhuna pasayta cigarrota pitayta yachanki chaytaj, amaña chayta ruwaychu. Amallataj maypichus runas cigarrota pitayta yachanku, chay lugaresman riychu. Sapallaykipi, jatunmantataj kutin kutita kayta niy: “Amallaraj, mañana cigarrota pitanichu”, nispa. Chay imasta ruwayqa, ima diachus pitayta saqenayki kashan, chay diapaj wakichisonqa. Chantapis manaña pitaj runaman tukunaykipaj yanapasonqa.

Kay imastawan ruwawaj. Pitayta saqeyta munasqayki día chayamushajtin, simiyki mana qhasi kananpaj kay imasta wakichikushawaj: zanahora picasqasta, chiclesta, jankʼata, chayri chayman rijchʼakoj imasta. Familiaykiman amigosniykiman willariy, ima fechachus cigarro pitayta saqeyta munasqaykita. Paykunaman willarillaytaj imaynatachus yanapasunankuta. Ajllasqayki día chamushajtinña, tukuynin kapususqan cigarrosta wijchʼupuy wasiykimanta, autoykimanta, bolsillosniykimanta, trabajoykimantapis. Chinkachillaytaj cigarro ushphata tantana platillosta, encendedoresta chayri imallapis cigarrota yuyarichisunkiman, chaykunata. Wasiykipi mana ima cigarropis kajtenqa, qonqayta atillanki. Imaraykuchus uj amigonchejmanta cigarrota mañarikoyqa, chayri rantimoj reyqa aswan trabajo. Chantapis Diosmanta yanapata mañakullaypuni. Astawanraj cigarro pitayta saqesqaykimantapacha (Lucas 11:13).

May chhika runas cigarro pitayta saqepunkuña. Qanpis chay millay viciota qonqayta atiwaj. Ajinamanta aswan sanito kanki, niñataj cigarroj esclavon kankichu.

[Dibujo/foto]

Ruwakusqayki tarjetitata tukuynejman apaykachakuy. Sapa diataj kutin kutita chayta leeriy.