Familiata imallapis ñakʼarichiptin chayta atipasunman

 1. ¿Ima chʼampaykunataq wakin familiasta llakichin?

THANTA autotaqa, mayllaptinchik, lliphipirichiptinchik ima, musuqjina rikukun, puriqkunapis llimphuta rikuspa musuqtajina qhawanku. Chaywanpis ukhunqa oxidasqamanta pʼakikuchkan, llikʼikuchkan ima. Kikillantaq wakin familiaspis. Runa rikunallanpaq kusisqa kasqankuta rikuchinku, chaywanpis sunqunkupi llakiyninkuqa may jatun. Familiankupi allinta kawsayninkuqa pisimanta pisi chinkapun, ¿imaraykutaq? Iskay chʼampaykunarayku: Maqanakuy kasqanrayku, pillapis machayman qukusqankurayku ima.

 2. a) ¿Imatataq Biblia vinota, aqhata ima ukyanamanta nin? b) Alcoholman qukuq runaqa, ¿wakin kutillachu alcoholta ukyaykun?

² Bibliaqa, juk chhika vinota, aqhata, alcoholta ima, ukyaytaqa, mana juchachanchu, manaqa machayta juchachan (Proverbios 23:20, 21; 1 Corintios 6:9, 10; 1 Timoteo 5:23; Tito 2:2, 3). Wakin runasqa wakin kutilla machaykunku, machayman qukuq runari mana ukyaspaqa mana kayta atinchu. Mana machu runasllachu machayman qukunku, manaqa wakin waynaspis machayman qukullankutaq.

3, 4. Machayman qukuqqa, ¿imaynamantá familianta llakichin?

³ Bibliaqa, unaymantapacha niwanchik machayqa chayri alcoholman qukuyqa, familiata ñakʼarichisqanta (Deuteronomio 21:18-21). Machaq runaqa tukuy familianta llakichin. Machaqpa warminqa chayri qusanqa, tukuy imata ruwan manaña machaq ukyananpaq, chaypaqqa alcoholta pakan, chuqan, qullqitapis paymanta pakan, chantapis ichá machaqta nin: “¡Manachu familiaykita, kawsayniykita, Diosta ima munakunki imataqri!”, nispa. Chaywanpis machaq runaqa mana uyarikunchu. Qusan chayri warmin, mana ni imawan alcoholta saqichiyta atispaqa, paylla astawan phutikun, mana ni imata allinta ruwasqantataq yuyakun. Ichapis manchachikun, tumpakun, phiñakun, llakikun ima, chantá manaña pay kikinpis munakunchu.

⁴ Wawasqa, tatasninkumanta juknin machayman qukuptin, mayta llakikunku. Wakin machaqkunaqa wawasninkuta maqanku chayri abusanku. Ichá wakin wawasqa, tatanku chayri mamanku machayman qukusqankumanta tumpakunku. Machaq runa imatapis mana allinta ruwasqanrayku, familianqa mana imatapis paywan ruwachinñachu, nitaq imatapis ninkuñachu. Wawasqa pʼinqakusqankurayku mana wakkunawan parlayta atinkuchu, imaynatachus familiankupi kawsasqankumanta, chayrayku llakiyninkumanta mana pimanpis willakunkuchu, chaytaq mana allinchu kawsayninkupaqqa (Proverbios 17:22). Wakin wawasqa runayaspapis mana kikin paykunapi atienekunkuchu nitaq paykuna kikinta munakunkuchu.

 5. ¿Imaynatá machaq runata yanapasunman, chayta ruway atikullanchu?

⁵ Wakin yachayniyuq runas ninku: “Alcoholman qukuq runaspaqqa mana jampi kanchu, chaywanpis mana ni juk chhikata alcoholta llamiriptinkuqa tumpata thañikuyta atinkuman”, nispa (Mateo 5:29 kikinchay). Chaywanpis machayman qukuqta yanapayqa mana atikullanchu, imaptinchus payqa mana unqusqa kasqanta reparakuyta munanchu. Chaywanpis familiaresnin yanapaptinkuqa ichá machaq runaqa pay kikin pisimanta pisi machayman qukusqanta cuentata qukunqa. Juk doctorqa, machaqkunata, familiaresninkuta ima yanaparqa; paytaq nirqa: “Machaqta aswan sumaqmanta yanapasunman, tukuy familia sapa pʼunchay ruwananta ruwaptin. Machaqqa familian mana payjinachu kasqanta rikunan tiyan”, nispa.

 6. Familiamanta pipis machayman qukuptin, ¿maypitaq yuyaychayta tarisunman payta yanapanapaq?

⁶ Pipis familianchikmanta machayman qukuptin, Bibliap yuyaychasqasninqa yanapawasunman payta sumaqmanta yanapanapaq (Isaías 48:17; 2 Timoteo 3:16, 17). Qhawarina imaynatachus Bibliap yuyaychasqasninqa achkha familiasta yanapasqanta, machayman qukuqta yanapanankupaq.

 7. ¿Pitaq juchayuq familiamanta pillapis machayman qukunanpaq?

⁷ Qamkuna kikin ama tumpakuychikchu. Bibliaqa nin: “Sapa uj pay kikimpa ruwasqanta allinta qhawakuchun”, “sapa ujninchej ruwasqasninchejmanta Diosman cuentata qonanchej kanqa”, nispa (Gálatas 6:5; Romanos 14:12). Machaqqa, machasqanmanta ichapis familianman tumpanqa. Wakin machaqkunaqa ninku: “Familiaychus allinta qhawawanman chayqa, mana machaymanchu”, nispa. Chay nisqankuta kasuptinchikqa, astawan paykunata tanqaykuchkanchik machanallankupaqpuni. Chaywanpis wakkunarayku llakiypi kachkaspapis, tukuyninchik, machayman qukuq runaspis, Diosman cuentata qusunchik (Filipenses 2:12 kikinchay).

 8. ¿Imaynamanta machaqta yanapasunman, machasqanrayku chʼampaypi satʼikusqanmanta wanananpaq?

⁸ Machaqtaqa machasqanrayku ima chʼampaypipis satʼikuptin mana jarkʼanachu. Bibliaqa Proverbios libropi, phiñasqa runamanta parlasqanqa, machaqpaqpis kikillantaq; Bibliaqa nin: “Chaymanta payta jarkʼakojtiykipis mana wananqachu”, nispa (Proverbios 19:19). Machaqtaqa saqinanchik tiyan, machasqanrayku ñakʼarinanta. Pay kikin llimphuchachun chʼichichasqantaqa, machasqanrayku llamkʼayninman mana riptin, pay kikin llamkʼayninman wakyachun.

9, 10. Machaqpa familiaresnin, ¿imaraykutaq yanapachikunanku tiyan, chantá piqpa yanapaynintataq maskʼananku tiyan?

⁹ Wakwan yanapachikuy. Proverbios 17:17 nin: “Uj kawsaqeqa tukuy tiempopi khuyakuyniyuq, uj wawqetaj runawan khuska llakiypi sayaykunampaj”, nispa. Machaqqa familianta llakichin, chayrayku familianqa yanapata necesitan. Ama manchachikuychu juk sumaq kawsaqipi chayri amigopi, atienekuytaqa, imaraykuchus payqa yanapayta atisunqa (Proverbios 18:24). Wakin runasqa familiankumanta pipis machayman qukusqanrayku, kay llakiymanta yachanku, chayrayku paykunata waturiptiyki yanapayta atisunkuman, imatachus ruwanaykita, imatachus mana ruwanaykita yachanaykipaq. Chaywanpis pipichus atienekusqallaykiwan parlay; mana cuento qʼipis runaswanqa imaraykuchus, “cuento qʼepeqa mana parlana kajtapis parlarparillan” (Proverbios 11:13).

¹⁰ Diospa llaqtanmanta ancianospi atienekuy. Diospa llaqtanmanta anciasnosqa mayta yanapasunkuman. Paykunaqa Diospa Palabranmanjina, chʼampaykunata allinchayta sumaqta yachanku. Chantapis ‘wayramanta pakakunapaqjina kanku, loco para wayramanta pakakunapaqjina. Chʼaki jallpʼapi qarpanapaq larkʼajina kanku, chʼin pampapi jatun chhankaq llanthunjinataq kanku’ (Isaías 32:2). Diospa llaqtanmanta ancianosqa ima saqra ruwaymantapis Diospa llaqtanta jarkʼanku, mana chayllachu; manaqa Diospa llaqtanmanta sapa jukta, ima chʼampaypipis kaptin, sunquchanku, kallpachanku ima, sapa jukmantataq interesakunku. Paykunawan yanapachikuy.

11, 12. ¿Pitaq aswan sumaqmanta machaqpa familianta yanapayta atinman, imaynatataq chayta tarinkuman?

¹¹ Astawanqa, Jehovawan yanapachikuy. Bibliaqa munakuywan niwanchik: “Tata Diosqa qayllallapi kashan salvanampaj juchallisqankumanta sonqonkuta nanachikojkunata, pikunachus manaña salvasqa kayta suyankuchu, chaykunata”, nispa (Salmo 34:18). Familiaykimanta pillapis machayman qukusqanrayku sunqu nanasqalla kachkaptiyki, Jehová “qayllallapi” kasqanta yuyarikunayki tiyan. Payqa yachan familiapi ima llakiypis kasqantaqa (1 Pedro 5:6, 7).

¹² Diospa Palabranpi atienekuyqa llakiyninchikta atipanapaq yanapawasunman (Salmo 130:3, 4; Mateo 6:25-34; 1 Juan 3:19, 20). Bibliamanta yachakuptinchik, chaymanjinataq kawsakuptinchik, Diospa espíritu santonwan yanapachikunchik, ‘chay may sumaq atiyqa Diosmanta jamun’ sapa pʼunchay llakiykunata atipanapaq (2 Corintios 4:7).a

13. ¿Ima wak chʼampaytaq familiata llakichinman?

¹³ Familiamanta pipis machayman qukuptin wak chʼampaytaq familiapi rikhurichinman: Familiapi maqanakuykuna.

14. ¿Maykʼaqtaq maqanakuy qallarirqa, kunan pʼunchay imatataq familiapi rikullanchiktaq?

¹⁴ Caín, Abel wawqinta wañuchinankama maqaspa, familiapi maqanakuyta qallarichirqa (Génesis 4:8). Chaymantapacha runaqa tukuy imamanta maqanakunku, chayrayku may llakiypi kawsanku. Wakin qusas warmisninkuta maqanku, wakin familiaspitaq warmisninku qusasninkuta maqanku, wakin tatastaq wawasninkuta phutiyta maqanku, wawaspis wiñaspaña, tatasninkuta maqanku.

15. ¿Imaynamantá familiamanta kaqkuna ñakʼarinku?

¹⁵ Wasipi maqanakuyqa mana aychallapichu tʼirita saqin, manaqa sunqupipis. Juk maqasqa warmi nin: “Mana tumpakunaypaq nitaq pʼinqankunaypaq mayta kallpachakunay tiyan. Wakin kutiqa camallaypi qhipakuyta munani, tʼukurinaypaq musquyjinalla kawsayniy kasqanta”, nispa. Wawasqa tatasninkuta maqanakuqta rikuspaqa, wiñaspaqa kikillantataq ruwankuman.

16, 17. ¿Imataq wawap sunqunta nanachin, chaytaq imaynatá familiata llakichin?

¹⁶ Mana makiwan maqanakuspallachu nanachikunchik manaqa siminakuspapis. Proverbios 12:18 nin: “Imallatapis mana yuyaychakuspalla runaj parlarparisqanqa espada jina tʼojsin”. “Tʼojsin” nispaqa, siminakuymanta qhawaranakuymanta, llullakuymanta ima parlachkan. Sunqunchikpi nanayqa mana rikukunchu, charaykutaq wakinkuna phutiyninchiktaqa mana rikunkuchu.

¹⁷ Wakin tatasqa wawasninkuta saqra parlaywan parlapayaptinku mana allinta trataspa wawasninpa sunqunkuta nanachinku ninkutaq “mana imatapis ruwayta atinkichu, wampu”, nispa; kayqa may llakiy ¿ichari? Chayrayku wawasqa mana ni imapaq valesqankuta, wampu kasqankuta ima yuyanku, nitaq paykuna kikinpi atienekunkuchu. Wawasta munaywan yachachina kʼamina jasutʼina ima kaptinpis, Bibliaqa tatasman nin: “Tatas, qankunapis ama wawasniykichejpa sonqosninkuta nanachiychejchu, ama qʼenaqakunankupaj”, nispa (Colosenses 3:21).

18. ¿Maypi maqanakuy qallarin, chantá imaynatá maqanakuq runa yuyayninta tikrachinman?

¹⁸ Maqanakuyqa sunqunchikpi, yuyayninchikpi ima qallarin; ima ruwayninchikpis yuyayninchikmanta jamun (Santiago 1:14, 15). Maqanakuq runaqa yuyayninta tikrachinan tiyan, maqanakuyta saqinanpaq (Romanos 12:2). ¿Atikunmanchu? Arí. Diospa Palabranqa atiyniyuq, runap kawsayninta, sunqunta ima tikrachinanpaqqa, mana allin yuyaykunata umanchikmanta chinkachinman, chay atiyninqa ‘jarkʼachasqa wasista thuñinapaqjinapuni’ (2 Corintios 10:4; Hebreos 4:12). Bibliamanta yachakuyqa runata yanapan kawsayninta tikrachinanpaq, musuq runamanpis tukuchkanmanjina (Efesios 4:22-24; Colosenses 3:8-10).

19. Diosta yupaychaq runaqa, ¿imaynatá warminta chayri qusanta qhawanan tiyan?

¹⁹ Imaynatá warminchikta chayri qusanchikta qhawana. Diospa Palabranqa niwanchik: “Qosaspis sapa ujpis warminkuta munakuchunku cuerponkuta jina. Warminta munakojqa pay kikinta munakun”, nispa (Efesios 5:28). Bibliaqa nillantaq qusas warmiykichikta “sumajpaj qhawaychej, pʼakikoj vaso jina kasqankurayku”, nispa (1 Pedro 3:7). Warmimanri Biblia nin qusanta ‘munakunanta’ chantá ‘qusanta tukuy imapi jatumpaq qhawananta’ ima (Tito 2:4, 5 Efesios 5:33). Chiqamanta Diosta manchachikuq qusaqa, warminta maqaptin, mana allin parlaywan parlapayaptin ima, mana ninmanchu warminta sumaqpaq qhawasqanta. Warmi kikillantaq, qusanta mana allin parlaywan parlapayaptin, sapa kuti kʼamiptin mana ninmanchu qusanta jatunpaq qhawasqanta, munakusqanta imaqa.

20. ¿Pimantaq tatas cuentata qunanku tiyan, chantá imatataq yuyarikunanku tiyan?

²⁰ Imaynatá wawasta qhawana. Tatasqa wawasninkuta munakuywan uywananku tiyan. Diospa Palabranqa niwanchik, wawasqa ‘Diosmanta herencia kasqankuta’, “may munasqa tʼinka” kasqankuta ima (Salmo 127:3). Tatasqa Diosman cuentata qunanku tiyan, imaynatachus wawasninkuta uywasqankumanta. Bibliaqa parlan ‘wawajina ruwanasmanta’, chantapis “wampu” kayqa wawaqpa sunqunpi kasqanmanta ima (1 Corintios 13:11; Proverbios 22:15). Chayrayku, wawasqa imatapis ‘wampujina’ ruwaptinkuqa, tatasqa mana usqhayllata phiñakunankuchu tiyan. Waynasqa mana wiñay tukusqa runajinachu kanku. Wawasninku kallpankumanjinalla imatapis ruwaptinkuqa, tatasqa mana astawan ruwanankuta mañanankuchu tiyan (Génesis 33:12-14 ñawiriy).

21. Bibliap nisqanmanjina, ¿imaynatá machu tatasta qhawana tiyan?

²¹ Imaynatá machu tatasta qhawana. Levítico 19:32 nin: “Machu runastaqa sayarikuspa napaykuychej, jinallataj jatumpaj qhawaychej”, nispa. Diospa kamachiyninqa machu runasta munakunanchikta, jatunpaq qhawananchikta ima niwanchik. Kayta ruwayqa mana atikullanchu, achakiswan machitu tukuy imata mañakuptin, chayri unqusqa kasqanrayku mana kuyuriyta atiptin nitaq yuyayta atiptin ima. Jina kaptinpis Bibliaqa wawasta nin ‘uywasqankumanta tatasninkuman allin kaqwan kutichipunankuta’ (1 Timoteo 5:4). Chayrayku machitustaqa jatunpaq qhawananchik tiyan, wakin kutipi qullqiwan ima yanapananchik tiyan. Machu tatasta maqayqa chayri imallamantapis llakichiyqa, mana Bibliap nisqanmanjinachu.

22. Familiapi maqanakuyta atipanapaq, ¿imatataq ruwayta atisunman?

²² Saqra munaywan mana atipachikunachu. Proverbios 29:11 nin: “Wampu runaqa tukuy atisqanta phiñakun, yachayniyoj runari phiñakuyninta ñitʼiykukun”, nispa. ¿Imaynatá phiñakuyninchikta ñitʼiykusunman? Mana saqra munaywan atipachikuspa. Chaypaqqa, ima chʼampaytapis usqhayllata allinchananchik tiyan (Efesios 4:26, 27). Ima chʼaqwaypi kachkaspapis phiñakuyninchikta mana nitʼiykukuyta atisunchik chayqa, chaymanta ayqina tiyan. Diospa espíritu santontataq, saqra munaywan mana atipachikunapaq, mañakuna tiyan (Gálatas 5:22, 23). Ichapis juk chhikanta puriykachariy, phinkiykachariy ima yanapawasunman saqra yuyayta atipanapaq (Proverbios 17:14, 27). ‘Mana usqhayta phiñarparikuq’ kayta munananchik tiyan (Proverbios 14:29).

23. Juk cristiano kutin kutita sinchita phiñakuspa wawasninta, warminta ima mana pesachikusqa maqaptin, ¿imatataq Diospa llaqtanpi kaqkuna ruwayta atinkuman?

²³ Biblia nisqanmanjina aychap munayninqa kaykuna: “Chejninakuy maqanakuy [...], phiñanakuspa tʼaqanakuy”, “chay imasta ruwajkunaqa mana Diospa reinonta herenciata jina japʼenqankuchu” (Gálatas 5:19-21). Chayrayku cristiano kani niqqa, warminta, wawasninta ima kutin kutita phiñakuywan maqaptinqa, Diospa llaqtanmanta wikchʼuchikunman (2 Juan 9, 10 kikinchay). Jinamanta Diospa llaqtanqa llimphu mana maqanakuq runas kasqankurayku (1 Corintios 5:6, 7; Gálatas 5:9).

24. a) ¿Imatataq maqachikuqkuna ruwayta atinkuman? b) Ancianos, amigos, wakkuna ima, ¿imaynatataq maqachikuqta yanapayta atinkuman, chantá imatataq mana ninankuchu tiyan?

²⁴ ¿Imatataq ruwanman juk cristiano chayri juk cristiana, qusan chayri warmin maqasqanmanta mana pesachikuptin? Wakinkunaqa khuskallapuni tiyakunku. Wakinkunataq qusanmanta chayri warminmanta tʼaqakunku kawsaynin peligropi kasqanrayku, Diosta mana yupaychayta saqisqanrayku ima. Pichus maqachikuqqa pay kikin imatachus ruwananta akllanan tiyan, ruwasqanmantataq Diosman cuentata qunan tiyan (1 Corintios 7:10, 11). Ichapis amigos, parientes, Diospa llaqtanmanta ancianos imaqa, allinninchikta maskʼaspa yanapayta, yuyaychayta ima munawasunman, chaywanpis mana niwasunmanchu tʼaqakuypuni chayri khuskallapuni tiyakuy nispaqa, imaraykuchus sapa jukninchik imatachus ruwananchikta akllananchik tiyan (Romanos 14:4; Gálatas 6:5).

25. ¿Imatataq Jehová familiapaq munarqa?

²⁵ Jehová Diosqa, Adanta Evatawan qhariwarmijina kawsanankupaq jukchachkaptin, mana munarqachu maqanakuy, machay ima familiankupi kananta (Efesios 3:14, 15). Familiasqa may munakuywan, sunqu tiyasqas kawsakunanku karqa, familiapi sapa juk Diosta yupaychaspa kusisqa kawsakunanku karqa. Jucharaykutaq familiaqa mana allin kawsaypi rikhurirqa (Eclesiastés 8:9 kikinchay).

26. ¿Imatataq suyanku Jehovap nisqanmanjina kawsaqkuna?

²⁶ Kusiyninchikpaqqa familiapaq Jehovap munaynin mana tikrakunchu. Diosqa juk musuq pachapi allin kawsayta apamunanta niwanchik, maypichus runasqa “allimpi kawsakonqanku ni pejpa mancharichisqan” (Ezequiel 34:28). Chay tiempopiqa, machaykuna, familiapi maqanakuykuna, wak chʼampaykuna ima manaña kanqachu. Runasqa manaña asinqankuchu sunqunkupi phutiyninkuta pakanallankupaqqa, manaqa tukuy sunqu kusiyninta rikuchinankupaq asinqanku, imaraykuchus “allin kawsaypi [...] kusisqa kanqanku” (Salmo 37:11).