Bibliap 42 kaq libron: Lucas

Qillqaq: Lucas

Maypitaq qillqakurqa: Cesareapi

Maykʼaqtaq qillqakuyta tukukurqa: ichapis, 56-58 wataspi

Machkha watasmantataq willan: 3 q.P. watamanta 33 watakama

LUCAS Evangeliotaqa, juk sumaq yachayniyuq, kʼacha sunquyuq runa qillqarqa; chayjina runa kasqanrayku Diospa espiritunniqta qillqarqa, chayrayku maychus kaqta, chantapis may munakuywan qillqarqa. Qillqayta qallarichkaspataq nirqa: “Noqapis yuyarqani allin kasqanta kay tukuy imasta allinta entiendespa qhelqamusunayqa imaschus qallariymantapacha kasqanta”, nispa. Lucas allinta yachaqaspa qillqasqanqa, chiqa kasqanta rikuchiwanchik (Luc. 1:3, 4).

² Kay Evangeliopi mana Lucas qillqasqanta nikunchu, chaywanpis Bibliamanta unay yachayniyuq runasqa Lucas kay Evangeliota qillqasqanta ninku. Fragmento Muratoriano nisqapi (170 K.P.), kay Evangeliota Lucas qillqasqanta nikun, 2 siglomanta Ireneo, Alejandriamanta Clemente ima, chayllatataq ninku. Lucas imaynatachus qillqasqanqa pay kikin qillqasqanta rikuchiwanchik. Pablo Colosenses 4:14 pʼitipi Lucas ‘munasqa doctor’ kasqanta nirqa. Lucasqa juk may yachayniyuq doctor kasqanmanjina qillqarqa. Mayta yachakusqanmanta, sumaq rimaykunata akllarqa, chayjina rimaykunaqa wak Evangeliospi mana rikhurinchu; jinamanta allinta qillqayta atirqa. Lucas hijo prodigomanta qillqasqanta, wakin runaqa wak “juchʼuy novela” kayjina sumaqqa, mana kanchu nispa ninku.

³ Lucasqa doctores parlasqankumanta 300 rimaykunata uqharirqa, chantapis imatachus chay rimaykuna niyta munasqanta sutʼinchan, chayjina rimaykunataqa Cristiano Griego Qillqaqkunaqa mana uqharinkuchu.a Lucasqa lepra unquymanta parlananpaq, mana wak qillqaqkunajinachu parlan. Paykunapaqqa lepraqa lepralla, doctor Lucaspaqri tukuy laya lepra kan, chayrayku Lucasqa “leprawan juntʼasqa” runamanta parlarqa, Lázaro “sarnaj tukusqan” kasqanmanta parlallantaq. Wak Evangeliosta qillqaqkunaqa, Pedrop suegran “sinchʼi kʼaja onqoywan” kachkasqanta mana ninkuchu, Lucaslla chayta sutʼinchan (5:12; 16:20; 4:38). Juknin kimsa Evangeliosta qillqaqkuna, Pedro kuraq sacerdotep kamachinpa ninrinta kuchurpasqanta willanku, chaywanpis Lucaslla Jesús ninrinta kʼaskaykuchipusqanta willan (22:51). Juk doctorlla juk warmi “kʼunpullamantaña purej, nitaj imaynamanta cheqanyakuyta atejchu, chunka pusajniyoj watataña sajra espíritu onqochisqanrayku”, nispa ninman karqa. Chantapis, ‘munasqa doctor Lucaslla’ samaritano juk runata imaynatachus yanapasqanta willawanchik, ‘nanasqasninta aceitewan, vinowan ima’ jampisqanta (13:11; 10:34).

⁴ ¿Maykʼataq Lucas Evangelionta qillqarqa? Hechos 1:1, 2 nisqanmanjina Hechos librota qillqaqqa (Lucasllataq qillqarqa), ñapis ‘ñawpa qillqasqaytaqa’ qillqaniña nispa nirqa. Ichapis Lucasqa, Pablowan Romapi kachkaspa, 61 watapi Hechos librota qillqayta tukunman karqa. Chayrayku Lucasqa Evangelionta Cesareapi 56-58 wataspi qillqanman karqa. Lucasqa, Pablowan Filiposmanta kutimuytawan qillqarqa, Pablota Romaman apanankupaq, jinamanta Cesarwan parlananpaq, Cesariapi iskay watata wisqʼasqa, kachkaptin. Lucas Palestinapi kachkaspaqa, Jesuspa kawsayninmanta ruwayninmanta ima, ‘imachus qallariymantapacha kasqanta yachakusqanmanjina’, Lucasqa Marcosmanta ñawpaqta qillqarqa.

⁵ Lucasqa, Evangelionta mana rikusqanmanjinachu qillqarqa, payqa Jesús kawsachkaptin mana apostolchu karqa, nitaq discipulonchu karqa. Chaywanpis payqa, Pablowan khuska wak llaqtaspi willamuspa purimurqa (2 Tim. 4:11; File. 23, 24). Chayrayku qillqasqanpiqa, Pablo Lucasta yanapasqanta rikukun, kay Señorpa cenanmanta qillqasqankupijina, Lucas 22:19, 20 pʼitikunata 1 Corintios 11:23-25 nisqanwan kikicharispa, mayta rikchʼakusqankuta rikunchik. Chantapis, Lucasqa Mateo Evangeliota ñawirisqanta nillasunmantaq. ‘Imachus qallariymantapacha kasqanmanjina’ qillqananpaqqa, ichapis Jesuspa ruwayninta qhawaqkunawan parlarirqa, Jesuspa discipulosninwan, Jesuspa maman Mariawan ima. Lucasqa tukuy atisqanta ukhuncharqa, Jesusmanta chiqa kaqta yachananpaq.

⁶ Evangeliosta ñawirispaqa, tawantinku mana chayllatataqchu qillqasqankuta rikunchik. Jesuspa ruwayninmanta qillqakusqanqa mana achkha sutʼinchaqkuna kanallankupaqchu Bibliapi qillqakurqa. Lucas qillqasqanqa, jukjinamanta Jesuspa ruwayninta willawanchik. Qillqasqanmanta khuskan kuraq (59%) wak Evangeliospi mana tarikunchu. Lucasqa suqta milagrosmanta, chunka iskayniyuq rikchʼanachinasmanta ima, qillqarqa, chaykunataqa wak Evangeliospi mana tarikunchu. Qillqasqanta kimsaman tʼakaptinchikqa; juk, Jesuspa ruwakusqanmanta parlan, iskaytaq, Jesuspa yachachisqanmanta parlan; Lucas Evangelioqa wak Evangeliosmanta aswan jatun. Mateoqa judiospaq qillqarqa, Marcostaq mana judíos kaqkunapaq, romanospaq qillqarqa. Lucas Evangelioqa, “may respetasqa Teofilopaq” qillqakurqa, payniqtataq wak runasman, judíos kaqkunaman mana judíos kaqkunaman ima, chayarqa (Luc. 1:3, 4). Lucasqa, tukuy runaman chayananpaqjina qillqarqa. Mateoqa judiospaq qillqasqanpi Jesuspa unay tatasninmanta qillqaspa, Abrahamkamalla qillqarqa, Lucastaqrí “Adán Diospa churinkama” qillqarqa. Lucas Simeón nisqanmanta uqharirqa, Jesús “suyuspa qhatasqa kayninkuta qhatarananta” willananpaq, chantapis ‘tukuy runas Diospa salvacionninta rikunqanku’, nispa willarqa (3:38; 2:28-32; 3:6).

⁷ Tukuy Lucas qillqasqanpiqa, sumaq qillqaq kasqanta, chantapis maychus ruwakusqanmanjina qillqasqanta, rikukun. Chayjinata Lucas qillqasqanqa, Evangelio Lucas chiqapuni kasqanta rikuchin. Juk kuti, leyesmanta qillqaq runa nirqa: “Novelaspi, llulla cuentospi, llulla willaykunapi ima, maypichus, chantapis maykʼaqchus ruwakusqanta mana churakunchu, chayta ruwaspaqa, abogados imatapis jarkʼanankupaq yachasqankuta pʼakichkanku, imaraykuchus imatapis chiqata rikuchinapaqqa, ‘maykʼaqchus maypichus’ imapis ruwakusqanta sutʼita willakunan tiyan. Bibliapi qillqakusqanqa, maypichus maykʼaqchus imapis ruwakusqanqa maychus kaqta sutʼinchakun”,b nispa. Chayta rikuchinanpaqtaq Lucas 3:1, 2 nisqanta uqharirqa: “Chunka phishqayoj watapi, kamachej Tiberio kamachishajtin, Poncio Pilatoqa Judeapi kamachej karqa, Herodestaj Galileapi, wawqen Felipetaj Itureapi, Traconitepiwan, Lisaniastaj kamachej karqa Abiliniapi. Chaypacha Anás, Caifaswan kuraj kaj sacerdotes kashajtinku, Diospa Palabran Zacariaspa churin Juanman jamorqa, chʼin pampapi kashajtin”. Lucasqa maypichus maykʼaqchus ruwakusqanta sutʼita willawanchik; qanchis kamachiqkunamanta qillqasqanpi uqharin, jinamanta maykʼaqchus Juanpis Jesuspis Diospaq ruwayninkuta qallarisqankuta yachanchik.

⁸ Lucas iskayniqmanta maykʼaqchus Jesús nacekusqanta rikuchiwanchik. Lucas 2:1, 2 pʼitikunapi nin: “Jaqay tiempopi kamachej Augusto kamacherqa tukuy runas yupasqa kanankuta. Chay ñawpaj kaj runa yupay ruwakorqa Cirenio Siriapi kamachishajtin”, nispa [Kay ñawpa yupayqa Quirinio Siriata kamachichkaptin lluqsirqa]. Chay pacha José Mariawan Belenman rirqanku yupachikunapaq, chaypi kachkaptinkutaq Jesús nacekurqa.c Chayrayku juk runa nisqanmanjina ñuqanchikpis ninchik: “Lucas runap ruwayninmanta chiqata parlasqanta rikuchinanpaq, maychus kasqantapuni qillqarqa, mana imapi pantaspa”.d Lucas ‘imachus qallariymanta kasqanmanjina’ yachananpaq ukhuncharisqanta, allinpaq qhawananchik tiyan.

⁹ Lucasqa Jesucristomanta Hebreo Qillqakunapi profecías qillqakusqan, juntʼakusqanta rikuchillantaq. Chayta rikuchinanpaq Jesús nisqanta uqharin (24:27, 44). Chantapis, qhipapaq Jesús profeciasta willasqanta qillqallantaq, chay profeciasmanta wakinkunaqa tʼukunapaqjina ñapis juntʼakunkuña. Jesús nisqanmanjina Jerusalén estacaswan muyuykusqa karqa, 70 watapitaq thuñisqa karqa (Luc. 19:43, 44, NM; 21:20-24; Mat. 24:2). Unay tiempomanta qillqaq Flavio Josefo, romano soldado kachkaspa chayta rikurqa, may chhika sachʼasta urmachisqankuta, ichapis 16 kilometrosta muyuyninpi, chay estacasta ruwasqankuta, Jerusalenpa pirqan 7,2 kilometrosniyuq kasqanta, chantapis achkha warmis wawas ima yarqhaymanta wañusqankuta, 1.000.000 judiostaq wañusqankuta, 97.000 judiostaq watasqas runasjina apachikusqankuta ima. Kunan pʼunchaykama Romapi Arco de Tito nisqapi, romanos Jerusalenta atipaspa templop kapuyninta apakapusqankuta rikukun.e Lucas Dios yuyaychasqanmanjina profeciasta qillqasqanpis, juntʼakunanta suyallasunmantaq.

IMAYNATATAQ YANAPAWANCHIK

³⁰ Lucaspa Evangelionqa, Diospa Palabranpi atienekunapaq yanapawanchik, chantapis iñiyninchikta kallpachan Diosmanta karunchasqa saqra pachap ruwayninwan mana atipachikunapaq. Lucasqa Hebreo Qillqakunamanta achkha profecías juntʼakusqankuta rikuchiwanchik. Jesús Isaías libropi ruwayninmanta willakusqanta nin, chaytataq Lucasqa Evangelionpaq temantajina uqharin (Luc. 4:17-19; Isa. 61:1, 2). Wakin kutispi Jesús profetas nisqankumanta uqharirqa. Supayta qhisachananpaq Leymanta uqharirqa, pay urmachiyta munachkaptin, chantapis Salmos nisqanmanjina paywan churanakuqkunaman kutichirqa: “[¿]Imayraykutaj ninku Cristoqa Davidpa Churin kasqanta?”, nispa. Lucasqa qillqasqanpi Hebreo Qillqakunamanta wak willaykunatapis uqharillantaq (Luc. 4:4, 8, 12; 20:41-44; Deu. 8:3; 6:13, 16; Sal. 110:1).

³¹ Jesús Jerusalenman juk burritupi yaykuptin Zacarías 9:9, nisqanmanjina, may chhika runa may kusiywan qhaparirqanku, Salmo 118:26, nisqantaq paypi juntʼakusqanta nirqanku (Luc. 19:35-38). Lucas Evangelioqa juk chiqanpi iskay pʼitillawan rikuchin, Jesuspa wañuyninmanta, kawsarimuyninmanta ima, Hebreo Qillqakunapi, suqta profecía juntʼakusqanta (Luc. 18:32, 33; Sal. 22:7; Isa. 50:6; 53:5-7; Jon. 1:17). Tukuchanapaq Lucasqa, Jesuspa kawsarimuyninmanta qhipaman, discípulos Hebreo Qillqakunanta may sumaqpaq qhawanankuta mayta sutʼinchan. “Chaymantataj nerqa: Qankunallawanraj kashaspa, nerqaykichejña juntʼakunampuni kasqanta noqamanta chay tukuy, qhelqasqa kaj Moisespa leynimpi, profetaspa qhelqasqankupi, salmospi ima, nispa.” (Luc. 24:44, 45.) Jesucristop ñawpa kaq discipulosninjina, astawan Jesusmanta yachasunman. Lucas, Hebreo Qillqakunamanta wakin profecías juntʼakusqanta rikuchirqa, chay juntʼakusqanta ukhuncharispa iñiyninchikta astawan kallpachasunchik, jinallataq wakkuna Griego Cristiano Qillqakunatapis ukhuncharispa.

³² Lucas tukuy qillqasqanpi kutin kutita Diospa Reinonmanta parlawanchik. Lucasqa, juk ángel Mariaman, juk wawata nacechikunki, “payqa wiñaypaj israelitasta kamachenqa mana jaykʼaj tukukuyniyoj reinompi”, nispa willasqanmantapacha, Jesús apostolesninwan Reinopaq juk tratota ruwarqa chay kutikama, Reinopi suyakusqanchikta sutʼinchallanpuni (1:33; 22:28-30). Jesús, Reinomanta willaspa ñawparisqanta rikuchin, 12 apostolesninta, 70 discipulosninta ima, chay ruwayman kachachkaspa (4:43; 9:1, 2; 10:1, 8, 9). Reinoman yaykunapaq, mana iskaychakuq runas kananchikta sutʼita rikuchin: “Saqey wañusqa kajkuna wañusqasninkuta pʼampajta”, chantapis “Pillapis llankʼay patapi aradoj manceranta japʼispaña qhepata qhawajqa mana Diospa reinompaj jinachu” (9:60, 62).

³³ Lucasqa Diosmanta mañakuyta sutʼinchallantaq. Evangelionpiqa mañakuymanta kutin kutita qillqarqa. Lucasqa Zacarías Templopi kanankama jawapi kaqkuna Diosmanta mañakuchkasqankuta; Juan Bautista Diosmanta mañakusqankurayku nacekusqanta; profetisa Ana tuta pʼunchay Diosmanta mañakusqanta ima, willawanchik. Chantapis, Jesús bautizakunanpaq Diosmanta mañakusqanta, 12 apostolesninta akllananpaq tukuy tuta Diosmanta mañakusqanta, jinallataq transfiguración nisqapi mañakuchkasqanta willallawanchiktaq. Jesusqa discipulosninman ‘Diosmanta mana saykʼuspa mañakunallankutapuni’ yachachirqa, chaytataq juk viuda juezmanta mana saykʼuspa justiciata ruwananta mañakusqanwan kikincharqa. Lucaslla willawanchik, discipulosnin Jesusta Diosmanta mañakuyta yachachinanpaq mañakusqankuta, chantapis Olivos urqupi Jesús mañakuchkaptin juk ángel kallpachasqanta; Lucaslla Jesús manaraq wañuchkaspa Tatanmanta mañakusqanta willawanchik: “Tatáy, makisniykiman espirituyta churani”, nisqanta (1:10, 13; 2:37; 3:21; 6:12; 9:28, 29; 18:1-8; 11:1; 22:39-46; 23:46). Lucaspa pʼunchayninpijina, Diospa munayninta ruwananchikpaq Diosmanta mañakuyqa kallpachawanchik.

³⁴ Lucasqa allin rikchʼarisqa yuyaywan, chʼuya qillqasqanwan, sutʼita parlaspa ima, Jesuspa yachachisqan, kawsayniyuq munakuyniyuq ima, kasqanta rikuchin. Jesús wakcha runasman, pampachasqa runasman, sarusqa runasmanpis, munakuyta, khuyakuyta, kʼacha kayta ima, rikuchirqa, mana llulla religionmanta kaqkunajinachu ruwarqa, fariseospis escribaspis runamantaqa mana khuyakuqchu kanku (4:18, 19; 18:9, 10). Jesusqa wakcha runasman, kamachisman, ciegosman, ñakʼariqkunaman ima, sapa kuti sunquchariq, yanapariq ima, jinamanta pikunachus Jesuspa qhipanta puriqkuna ‘payjina kikinta ruwanankupaq’ yachachirqa (1 Ped. 2:21).

³⁵ Diospa Churin, milagrosta ruwaq, Jesusqa, discipulosninmanta, juntʼa sunqu runamanta, chiqan runamanta ima, munakuywan dakukurqa, ñuqanchikpis ‘Diosninchikpa jatun khuyakuyninrayku’ runaman munakuywan willananchikpaq astawan kallpachakuna (Luc. 1:78). Lucaspa Evangelionqa chayta ruwanapaq allinta yanapawanchik. Jehová Dios ‘munasqa doctor’ Lucasniqta kay Evangeliota qillqachisqanmanta pachis ninanchik tiyan. Lucasqa, sunquchawananchikpaq, ñawpaqman rinallapaqpuni ima, maychus kaqta qillqarqa, jinamanta Jesucristop Reinonniqta ‘Dios salvacionninta rikuchisqanta’, yachananchikpaq yanapawanchik (Col. 4:14; Luc. 3:6).

[Sutʼinchaykunasnin]