Bibliap 44 kaq libron: Hechos

Qillqaq: Lucas

Maypitaq qillqakurqa: Romapi

Maykʼaqtaq qillqakuyta tukukurqa: ichapis, 61 watapi

Machkha watasmantataq willan: 33 watamanta 61 watakama

BIBLIAP librosninmanta tawa chunka iskayniyuq libropi, Lucasqa discipulosmanta, Jesuspa kawsayninmanta, ruwayninmanta, willayninmanta ima qillqarqa, Jesús janaqpachaman kutipunankama. Tawa chunka tawayuq Hechos (Apostoslespa ruwayninku) libropitaq Lucasqa, ñawpa kaq cristianos ruwasqankumanta; imaynatachus santo espiritup yanapayninwan ñawpa kaq qututa chay tiempopi sayachikusqanta ima, willawanchik. Chantapis, Hechos libropiqa judiosman mana judiosman ima, imaynatachus astawan willakusqanta qillqakun. Hechos libropi ñawpa kaq 12 taqʼakunaqa, Pedrop ruwayninmanta parlan, puchuq 16 tʼaqakunataq Pablop ruwayninmanta parlan. Lucasqa Pablowan mayta masichakurqa, paywan khuskataq wak llaqtasman willamuspa purirqa.

² Hechos libroqa Teofilopaq qillqakurqa. Lucas, Teófilo “may respetasqa” runa kasqanta nispaqa, ichapis Teofiloqa Romapi kamachiq runa kasqanta nichkarqa, chayri, ichapis allinpaq qhawasqa kasqallanta nichkarqa (Luc. 1:3, 4). Hechos libroqa, cristiano qutu imaynatachus qallarikusqanta, wiñakusqanta ima, maychus kaqta willawanchik. Qallarinapaq, Jesús discipulosninman kawsarimuytawan rikhurisqanta willawanchik, chantapis imatachus 33 watamanta 61 watakama ruwaskusqanta willallawanchiktaq, jinamanta ichapis 28 watasmanta riqsichiwanchik.

³ Unay tiempomantapacha Lucas Hechos librota qillqasqanta nikun. Iskaynin librosta Teofilopaq qillqakurqa. Lucasqa Hechos librota, Lucas Evangelionpa tukukuyninwan qallarispa, iskaynin librosta juk runalla qillqasqanta rikuchin. Lucasqa 61 watapaq ichapis Hechos librota tukurqa, ichapis apóstol Pablowan Romapi iskay watata kaschkaptin. Hechos libroqa imachus ruwakusqan 61 watakama willan, chayrayku manachá aswan ñawpaqta qillqayta tukukunmanchu karqa. Chantapis, Pablo Cesarwan parlananpaq mañasqanman imaynatachus kutichisqankuta manaraq willakunchu, chayrayky Hechos libroqa ichapis 61 watapi qillqayta tukukunman karqa.

⁴ Unay tiempomantapacha Hechos libroqa, Bibliamanta yachaqkunapaq Diospa yuyaychasqan karqa. Kay libromanta wakin partes, Griegas Qillqakunamanta unay qillqakunawan khuska tarikun, 3 chayri 4 siglomanta Michigan núm. 1571 (P³⁸) maytʼusqa qillqapijina, jinallataq 3 siglomanta Chester Beatty núm. 1 (P⁴⁵) maytʼusqa qillqapijina. Iskaynin maytʼusqa qillqakunaqa, Hechos libro Diospa qillqasqa libroswan khuska tarikusqanta rikuchinku, jinamanta ñawpa siglospi Bibliamanta libroswan khuska yupakusqanta yachanchik. Lucasqa, Hechos librota, Lucas Evangelionta ima, maychus kaqta qillqarqa. Sir William M. Ramsayqa Lucas “unay runap ruwayninmanta may sumaq qillqaq” kasqanta nin, chayta nispa imatachus niyta munasqanta jinata sutʼinchan: “Unay runa ruwasqanmanta allinta qillqaqqa, chiqa kaqta qillqan. Qillqasqanqa maychus kaq kanan tiyan”,a nispa.

⁵ Lucas maychus kaqtapuni qillqasqanta rikunapaq, Edwin Smith qillqasqanta qhawanachik, payqa ñawpaq Guerra Mundial nisqapi britanicospa maqanakunapaq barcosninta kamachirqa. Payqa, 1947 watamanta marzo killamanta The Rudder, revistapi jinata qillqarqa: “Ñawpa barcosqa mana qʼiwina timonniyuqchu karqanku, kunan barcosjinaqa, manaqa iskay jatuchaq remos chayri iskay jatuchaq pʼalta kʼaspijina barcop qhipa ladosninpi kaq; chayrayku san Lucasqa achkha remosmanta parlarqa. [Hech. 27:40, NM] [...] Lucas kay barco maykunamanchus risqanta qillqasqanta kikinchariyku, Bellos Puertos nisqamanta lluqsisqanmantapacha Malta llaqtakama chayasqanqa, Lucas qillqasqan chiqapuni kasqanta rikuyku. Chantapis, machkha unaytachus mama quchapi kasqanqa, may karutachus risqanwan mana churanakunchu; imayna jallpʼamanchus chayasqanku nisqantaq, jinapuni kasqanta rikuyku. Chayqa Lucas chay barcopi richkaspa rikusqanmanjina qillqasqanta rikuchin, jinamanta Lucas qillqasqanqa, chiqa kasqankurayku atienekunapaqjina kasqanta rikuchirqa”.b

⁶ Lucas maychus kaqta qillqasqanta yachakun, arqueólogos nisqa tarisqankupi. Arqueologosqa, Éfeso llaqtapi allaspa Artemispa templonta, jinallataq Pablowan efesios maypichus churanakurqanku, chay teatrotapis tarinku (Hech. 19:27-41). Chantapis, wak qillqakunapi Lucas Tesalónica llaqtamanta “llajta kamachejkuna” nispa nisqanta tarikun, jinamanta qillqasqanqa mana llullachu kasqanta rikukun (17:6, 8). Lucasqa Publio Maltamanta “kamachej” kasqanta nirqa; kunantaq, Maltapi iskay qillqa tarikusqan, Lucas nisqanqa chiqa kasqanta rikuchin (28:7).c

⁷ Chantapis, Pedro, Esteban, Cornelio, Tértulo, Pablo, wakkuna ima, achkha runaman jukllapi yachachisqankumanta, Lucaspa qillqasqanqa, mana kikisitunchu kanku, nitaq Lucaspa kayninta rikuchinkuchu. Pablo tukuy laya runasman parlasqanqa mana kikinchu. Jinamanta Lucas, uyarisqanmanjina chayri, wak runasmanta uyarisqanmanjina qillqasqanta yachanchik. Lucasqa, mana llulla cuentostachu qillqarqa.

⁸ Lucaspa kawsayninmanta mana anchata yachakunchu. Payqa mana apostolchu karqa, chaywanpis apostoleswan allinta masichakurqa (Luc. 1:1-4). Kimsa kutita apóstol Pablo Lucaspa sutinta uqharirqa (Col. 4:10, 14; 2 Tim. 4:11; File. 23, 24). Wakin kutispi Pablop compañeron karqa, Pablotaq “munasqa doctor Lucas” nispa suticharqa. Qillqasqanpi “paykuna” chantapis “noqaykuwan” rimayqa achkha kutita rikhurin, chayrayku nisunman Lucas Pablowan Troasman risqanta. Ichapis Lucasqa Filipospi qhipakurqa, Pablo juk chhika watasmanta kutimunankama, chaymantataq watiqmanta Pablowan khuska Romaman rirqanku, chaypitaq Pablota juzgarqanku (Hech. 16:8, 10; 17:1; 20:4-6; 28:16).

IMAYNATATAQ YANAPAWANCHIK

³² Evangeliospi qillqakusqanmanta Hechos libroqa juk yapajina. Hebreo Qillqakuna kay libro chiqapuni kasqankuta rikuchinku. Pentecostés qayllamuchkaptin, Pedro iskay profeciaspa juntʼakuyninta rikuchinanpaq nirqa: ‘Imatachus espíritu santo nirqa Davidpa siminniqta Judasmanta’, nispa (Hech. 1:15, 16, 20; Sal. 69:25; 109:8). Pedro Pentecostespi may chhika runa tantasqa kaqkunaman, imaynatachus wakin profecías juntʼakuchkasqanta paykuna rikuchkasqankuta nirqa: “Kaymanta profeta Joel kay jinata parlarqa”, nispa (Hech. 2:16-21; Joel 2:28-32; kikinchallaytaq Hechos 2:24-28, 34, 35, Salmo 16:8-11, 110:1 nisqanwan).

³³ Templop jawanpi may chhika runata creechinanpaq, Pedro Hebreo Qillqakunapi Moisés parlasqanmanta parlarqa, chaymantataq nirqa: “Kay pʼunchaykunamantaqa ñawpajtaña tukuy profetas willarqanku Samuelmanta qallarispa, jinallataj paypa qhepanta jamojkunapis”, nispa. Chantapis, Sanedrinpa ñawpaqinpi, Pedro Salmo 118:22 nisqanmanta uqharirqa, paykuna qhisachasqanku, Cristo, chay rumi kasqanta rikuchinanpaq, ‘wasi esquina aswan sumaj rumiman tukusqanta’ (Hech. 3:22-24; 4:11). Felipe Etiopiamanta eunucoman Isaías 53:7, 8, imaynatachus juntʼakusqanta sutʼincharqa, chayta japʼiqaspataq eunucoqa, kʼumuykukuq runajina bautizakuyta munasqanta willarqa (Hech. 8:28-35). Jinallataq, Pedro Corneliowan parlachkaspa Jesusmanta sutʼincharqa: “Tukuy profetaspis Jesusmanta willarqanku”, nispa (10:43). Santiago circuncisionmanta allinta parlachkasqankuta rikuchinanpaq, nirqa: ‘Profetas parlasqankupis Pedrop nisqanwan kikinchakun’, nispa (15:15-18). Apóstol Pablopis Hebreo Qillqakunamanta uqharispa yachachirqa (26:22; 28:23, 25-27). Discípulos paykunata uyariqkuna ima, Hebreo Qillqakunata Diospa Palabrantajina rikurqanku, jinamanta Hechos libropi qillqakusqanqa Diospa yuyaychasqanpuni kasqanta yachachiwanchik.

³⁴ Hechos libroqa, cristiano qutuchakuy santo espiritup yanapayninwan qallarikusqanmanta, wiñasqanmanta ima, willaspa yanapawanchik. Tukuy Hechos libropi, imaynatachus Dios cristianosta tʼinkasqanta rikunchik, jinamanta astawan wiñarqanku, astawan kallpata japʼirqanku, astawantaq kusikurqanku, chantapis qhatiykachaptinku sinchita sayarqanku, tukuy sunquwantaq wak llaqtaspipis Pablojina runaman willamurqanku, Pabloqa wak llaqtaman rinanta niptinku, tukuy sunquwan kasukurqa, Macedoniamantaq ripurqa (4:13, 31; 15:3; 5:27-29; 8:4; 13:2-4; 16:9, 10). Kunan cristiano qutuchakuypi kikillantataq ruwakuchkan, puraqmanta munanakunku, chantapis “Diospa may jatuchaj ruwasqasninmanta” santo espiritup yanapayninwan yachachinku (2:11, 17, 45; 4:34, 35; 11:27-30; 12:25).

³⁵ Hechos libroqa Diospa Reinonmanta imaynatachus willananchikta sutʼita rikuchiwanchik. Pablo chayta rikuchiwanchik, jinata nispa: “Manataj imatapis pakarqaykichejchu, astawanqa qankunapaj imachus allin kaj chhikata willarqaykichej; wasimanta wasi purispa”. Chaymanta nirqa: “sutʼinta willarqani”, nispa. ‘Sutʼinta willay’ imatachus niyta munasqanta kay libropi tukuyniqpi allinta sutʼinchakun, kay librop tukukuyninpitaq astawanraq. Chaypi Pablo sunqu kʼajaywan mayta runaman willayta, yachachiytapis munasqanta willakun. Presochasqa cadenaswan kachkaspapis, jinata paymanta qillqakurqa: “Paqarinmantapacha chʼisiyanankama, Pabloqa paykunaman yachacherqa Diospa reinonmanta. Atisqantataj Jesusmanta yachacherqa imaynatachus Moisespa leynimpi, profetaspa qhelqasqampi ima Jesusmanta willasqanta”. ¡Ñuqanchikpis Pablojina tukuy sunquwan Diospa Reinonmanta runaman willamunanchik tiyan! (20:20, 21; 28:23; 2:40; 5:42; 26:22.)

³⁶ Pablo Éfeso qutumanta ancianospaq yachachisqan, kunan pʼunchaymanta ancianosta yanapallantaq. Diospa espiritunniqta churasqa kasqankurayku, ancianosqa ‘paykuna kikinkuta qhawakunanku tiyan, jinallataq tukuy hermanostapis’, munakuywan ovejastajina michinanku tiyan, phiña atuqjina runamantataq sumaqta jarkʼananku tiyan. ¡Kay ruwayqa mana atikullanchu! Ancianosqa rikchʼarisqas kananku tiyan, Diospa Palabranwantaq kallpachakunanku tiyan. Llawchʼiyaqkunata yanapachkaspataq yuyarikunanku tiyan Señor Jesús nisqanmanta: ‘Aswan kusiy wakman quriy qurichikuymanta nisqaqa’ nisqanta (20:17-35).

³⁷ Pabloqa, runaman yachachichkaspa Bibliap kamachisqanta sutʼita rikuchirqa. Juk kuti, Areopagopi estoicos nisqasman, epicúreos nisqasman ima, sumaqta tʼukurichispa yachachirqa. Parlayta qallarinanpaq juk altarpi “mana rejsisqa diosman” qillqasqankumanta parlarqa, jinamanta kʼata chiqa Diosmanta, janaqpachapta kay pachapta Señorninmanta, parlayta qallarirqa, Pay juk runallamanta tukuy runasta mirachisqanta yachachirqa, chantapis ‘Diosqa mana karupichu sapa jukmanta kasqanta’ rikuchillarqataq. Chaymantataq paykuna nisqankumanta parlarqa: “Noqanchejpis Diospa mirayninmanta kanchej” nisqankuta, chayta nispaqa qurimanta, phatamanta, rumimanta lantis tatasniyuq kasqankuta niyqa, wampu runap yuyaynin kasqanta rikuchirqa. Chayta rikuchispa Pabloqa, Dios kamachiq kasqanmanta yachachirqa. Chay yachachisqanta tukuchachkaspataq kawsarimuymanta parlarqa, chaywanpis manaraq Cristop sutinmanta parlanchu. Chay kuti kʼata chiqa Dioslla kamachiq kasqanta sutʼita rikuchirqa, chayta uyarispataq wakinqa cristiano kayman tikrakurqanku (17:22-34).

³⁸ Hechos libroqa ‘tukuy qellqasqata’ allinta ukhuncharinanchikpaq tanqawanchik. Pablo Berea llaqtapi willayta qallarichkaptin, chaymanta kaqkuna judiosqa, “Diospa Palabranta tukuy sonqowan japʼikurqanku. Sapa pʼunchay Diosmanta Qhelqasqata allinta qhawaspa, waturerqanku Pabloj yachachisqan cheqachus manachus kasqanta”, chayrayku Pabloqa, wak runasmanta “aswan kʼachas” kasqankuta nirqa (17:11). Kunanpis, chay kutipijina, Diospa llaqtanwan khuska Diospa Palabranta ukhunchariyqa, mana iskaychakunapaq iñiyninchikta kallpachananpaq ima, yanapawanchik. Chayta ruwaspaqa, Dios kamachisqanta astawan sutʼita japʼiqanchik. Kayta Dios kamachisqanqa Hechos 15:28, 29, pʼitikunapi wakinkuna tarikun. Chay pʼitikunapi, Jerusalenpi Diospa llaqtanta kamachiqkuna, apóstoles kuraq hermanos ima, espiritual Israelmanta kaqkuna mana circuncidasqapunichu kanankuta kamachirqanku, astawanpis lanti yupaychaymanta, yawarmanta, khuchichakuymanta ima, sumaqta jarkʼakunankuta kamachirqanku.

³⁹ Chay ñawpa kaq discipulosqa, Diospa Palabranta yachaqaq kanku, chaymanta uqharispataq, maychus necesitakusqanmanjina, yachachiq kanku. Allinta Diospa Palabranmanta yachasqanku, Diospa espiritunwan ima, paykunata qhatiykachaptinku sinchita sayanankupaq sumaqta kallpacharqa. Pedrowan Juanwan, churanakuq kamachiqkunaman mana manchachikuspa nirqanku: “Qankuna unanchaychej qankunata kasunaykuchus, chayri Diosta kasunaykuchus aswan allin kasqanta. Mana chʼin kayta atisqaykuchu. Willanaykupuni tiyan imatachus rikusqaykuta, uyarisqaykuta ima”, nispa. Kayta nirqanku tukuy kasukuq cristianos, paykunajina ruwananchikpaq. Paykunata Sanedrinpa ñawpaqinman pusaykuspa, manaña Jesuspa sutinpi yachachinankupaq’ sinchita kamachirqanku, paykunataq mana iskaychakuspa kutichirqanku: “Diostapuni astawanqa kasukunayku tiyan, runasta kasunaykumantaqa”, nispa. Mana manchachikuspa parlasqankuqa, chay kamachiqkunapaq juk sumaq willay karqa, chayrayku Gamaliel, pichus Leymanta yachachiq kaq, Diosta yupaychaqkunata mana presochakunanpaq juk allin parlayta parlarqa, jinamanta apostolesta chay kuti kacharichirqanku (4:19, 20; 5:27-29, 34, 35, 38, 39).

⁴⁰ Jehová Dios Reinonpaq imachus sumaq munaynin, qurimanta juk qʼaytitujina tukuy Bibliapi rikukun, Hechos libropitaq astawan. Qallariyninpi Jesús manaraq janaqpachaman ripuchkaspa 40 pʼunchaykunata ‘Diospa Reinonmanta parlasqanta’ rikuchin. Jesusqa, discipulosnin maykʼaqchus Diospa Reinon sayachisqa kananta tapusqankuman, kutichinanpaq nirqa, ‘ñawpaqtaqa ñuqamantaraq tukuy Jallpʼapi willanaykichik tiyan’, nispa (1:3, 6, 8). Discipulosqa Jerusalenmantapacha qallarispa, Reinomanta mana manchachikuspa willarqanku. Chaywanpis, paykunata qhatiykacharqanku, jinamanta Estebanta rumiswan chʼanqaspa wañuchirqanku, achkha discipulostataq wak llaqtasman tʼaqarqanku (7:59, 60). Felipe “Diospa reinonmanta evangeliota” sumaqta willasqanta yachakun, Pablotaq wak hermanoswan khuska ‘Reinomanta’ Asiapi, Corintopi, Efesopi, Romapi ima, willasqanta yachakullantaq. 1 siglomanta kaqkuna tukuy cristianosqa, Jehovapi, espiritunpi ima, atienekunanchikpaq yanapawanchik (8:5, 12; 14:5-7, 21, 22; 18:1, 4; 19:1, 8; 20:25; 28:30, 31). Cristianos mana manchachikuspa, sunqu kʼajaywantaq Diospa munayninta ruwasqankuta, chantapis imaynatachus Jehová paykunata tʼinkasqanta yachayqa, ‘Diospa Reinonmanta’ ‘sutʼinta’ willananchikpaq sumaqta kallpachawanchik (28:23).

[Sutʼinchaykunasnin]