Wasipi ruwanakunata allinta hunt’asun

 1. ¿Imaraykun kay tiempopi sasa kanman wasipi ruwananchiskunata hunt’ay?

‘KAY pachaq imaynachus kasqanmi’ huknirayman tukupushan (1 Corintios 7:31). Chay simikuna waranqa isqon pachak watakuna ñawpaqtaraq qelqakurqan chaypas, kay p’unchaykunapin hunt’akushan. Arí, kay pachapi kawsaymi huknirayman tukupushan astawanqa familia ukhupi. Tawa chunka otaq phisqa chunka wata ñawpaqta allinpaq qhawarikusqantan kunanqa mana allinpaq qhawarikun. Chaymi kay tiempopiqa wasipi ruwananchiskunata hunt’ay sasa kanman. Ichaqa, Bibliaq nisqanman hina imatapas ruwaqtinchisqa manan sasachu kanqa.

 2. ¿Ima sasachakuykunapin tarikunku kay tiempopi familiakuna?

² Kay tiempopi runakunaqa familiankuwan kusisqa kawsanankumantaqa imaymanayoq kaytaraqmi munanku. Hatun comerciantekunan imaymanakunata rikhurichimunku, chaykunatan toqllata hina propagandakunapi churamunku chayta rikuspa runakuna rantinankupaq. Chaymi askha tayta-mamakuna ch’isiyaq llank’ananku chaykunata rantinankupaq. Millonninpi runakunataqmi ichaqa kallpachakunku sapa p’unchay wasinkuman imallatapas apanankupaq. Imachus necesitasqankuta rantinankupaqmi astawanraq llank’ananku, mayninpiqa iskay llank’anayoqraq kanku. Kay tiempopi llank’ana tariyqa sasan, chaymi wakinqa mayta munankuman huk llank’anallayoqpas kayta. Arí, kay tiempopi familiakunapaqqa sasan kawsay kashan, ichaqa Biblian yanapanman chay sasachakuykunata atipanankupaq.

 3. ¿Ima sumaq yuyaychaytan apóstol Pablo qelqarqan? ¿Imaynatan chay yuyaychay familiakunata yanapanman?

³ Apóstol Pablopas sasatan qolqeta tarirqan. Chaywanpas kapuqnillanwanmi kusisqa kawsarqan, chaymi amigon Timoteoman qelqarqan: “Kay pachamanqa manan imatapas apamurqanchischu, manallataqmi imatapas apasunchischu. Chayrayku, mikhunanchispaqpas p’achakunanchispaqpas kashaqtinqa, chaykunawanmi sonqopas-sonqo kashananchis”, nispa (1 Timoteo 6:7, 8). Familiaqa manan mikhunallatachu p’achallatachu necesitan. Necesitallantaqmi wasita, pipas onqoruqtin hampichinata. Wawakunapas necesitankun educanata. Askha gastokunaña kawasunman chaypas, Pabloq yuyaychasqanqa yanapawasunmi necesitasqallanchista maskhananchispaq manataq sonqonchispa munasqantachu.

4, 5. ¿Imaynatan allin tanteakuy yanapawasunman wasipi gastokunawan?

⁴ Jesusmi yuyaychallarqantaq: “Pipas torreta sayarichiyta munaspaqa tukunankama gastananpaqmi ñawpaqtaraq qolqenta yupan hayk’achus kasqanta”, nispa (Lucas 14:28). Chaywanqa nisharqan imata ruwaspapas ñawpaqta allinta tanteakuymantan. Iskay capitulopi yachasqanchis hina, chaytan wayna sipaskunapas ruwananku casarakuyta munaspa, casarakusqanku qhepamanpas. Tanteakuyqa imachus kapuqninchista allinta qhawariymi, chayman hinataq allin yuyaywan imatapas ruwana otaq rantina. Chayta ruwanqaku chayqa, imachus sapa p’unchay otaq sapa semana necesitasqankupaqmi qolqeta t’aqanqaku, manataqmi sinchi gastopichu rikukunqaku.

⁵ Wakin suyukunapi runakunaqa askha interesniyoq qolqetan manukunku yanqa kaqkunata rantinankupaq, cristianokunan ichaqa chaymanta cuidakunanchis (Proverbios 22:7). Imata rantiyta munaspapas allin yuyaywanmi rantina. Sichus qolqeta usuchisunchis machaypi, cigarro pitaypi, pukllaykunapipas chayqa, familianchistan sasachakuykunaman churasun, chay ruwaykunaqa Diospa kamachikusqan contrapitaqmi kanpas (Proverbios 23:20, 21, 29-35; Romanos 6:19; Efesios 5:3-5).

 6. ¿Bibliapi ima sumaq willakuykunan wakcha runakunata yanapan?

⁶ ¿Imanisunmantaq wakcha runakunamantari? Pachantinpi chay sasa kawsay chinkapunanmanta yachaymi paykunataqa kallpachanman. Arí, Jehová Diosmi mosoq pachapi chinkachinqa wakcha kayta ñak’ariykunatapas (Salmo 72:1, 12-16). Chaymi cheqaq cristianokunaqa wakchaña kanku chaypas Jehová Diospa promesanpi confianku, paymi prometen: “Manan saqerparisqaykichu, manataqmi wikch’urparisqaykipaschu”, nispa. Chaymi cristianokunaqa ninku: “Señormi yanapaykuwaqniyqa, manan manchakusaqchu”, nispa (Hebreos 13:5, 6). Jehová Diosqa yanapashanmi kay sasa tiempokunapi paypa kamachisqanman hina kawsaqkunata, Reinonta ñawpaqta maskhaqkunatapas (Mateo 6:33). Askha cristianokunan chayta sut’inchankuman, paykunapas apóstol Pablo hinan ninku: “Imayna kawsaypiña rikukuspaypas yachasqan kani: saksasqa kaspapas, yarqasqa kaspapas, askha kawsayniyoq kaspapas, pisi kawsayniyoq kaspapas. Kallpachawaqniy Cristowan [“Dioswan”, NM] hukllachasqa kaspaymi tukuy imaymanata atini”, nispa (Filipenses 4:12, 13).

 7. ¿Jesuspa ima nisqanmi yanapawasunman wasipi ruwaykunata yanapanakunanchispaq?

⁷ Kay pachapi predicayta tukupunanpaqña kashaqtinmi Jesús nirqan: “Runamasiykitan qan kikiykita hina munakunki”, nispa (Mateo 22:39). Chay yuyaychayta kasukuymi familiata yanapanqa wasipi ruwaykunawan yanapanakunankupaq. ¿Manachu qosayki, esposayki, tayta-mamayki, wawaykikunapas runamasillaykitaq kanku? Chhaynaqa, ¿imaynatan familia ukhupi munanakusqaykichista rikuchiwaqchis?

 8. ¿Imaynatan familiakuna rikuchinkuman munanakusqankuta?

⁸ Munanakusqanchistaqa rikuchisun wasipi ruwaykunata yanapanakuspan. Wawakunatan yachachina pukllanankuta p’achankutapas waqaychanankupaq. Yaqapaschá sasachakunqaku sapa p’unchay puñunankuta mast’anankupaq, ichaqa chay ruwasqankuwanmi yanapakunqaku. Mayninpiqa sasapaschá kanqa wasipi ruwaykunata hunt’ay, chaywanpas llapanchismi yanapakunanchis wasi allichasqa kananpaq, mikhusqanchis qhepaman lliw serviciokunata maqchispa waqaychananchispaqpas. Qellakachakuypas, kikinchista khuyapayakuypas, imatapas yanqata ruwakachaypas manan familiata kallpachanqachu (Proverbios 26:14-16). “Diosqa kusisqa qoqtan munakun”. Chaymi familianchis kusisqa kananpaqqa kusisqa imapipas yanapakunanchis (2 Corintios 9:7).

9, 10. a) ¿Imakunatan warmi wasipi ruwan? ¿Imaynatan qosapas wawakunapas yanapakunkuman? b) ¿Ima sumaq yuyaychaymi kan familiapaq wasipi ruwaykunamanta?

⁹ Munakuypas hukkunaq allinnintaraq maskhaypas familiatan yanapanqa sumaqta kawsanankupaq. Ñawpaq tiempomantapachan warmilla wasipi imaymanata ruwan. Paymi wawakunata uywan, wasita pichan, p’achata t’aqsan, rantiq rin, mikhunatapas wayk’un. Wakin llaqtakunapitaq familiankuta yanapanankurayku chakrapi llank’anku, cosechasqankutataq mercadoman apanku qhatumunankupaq. Wak llaqtakunapiqa manan warmikuna llank’aq lloqsirqankuchu, kunanmi ichaqa sasa kawsay kasqanrayku millonninpi casarasqa warmikuna llank’anku. Chhayna llank’aq warmiqa “kusa ruwasqayki” ninapaq hinan. Payqa Bibliaq willasqan “ancha allin warmi” hinan mana tiemponta usuchinchu. “Manataqmi mikhunatapas mana llank’aspachu mikhun.” (Proverbios 31:10, 27.) Ichaqa manan warmillachu wasipi tukuy imatapas ruwanan. Sichus warmi-qhari ch’isiyaq chakrapipas imapipas llank’arqanku chayqa, ¿warmillachu wasipi tukuy imatapas ruwanan qosapas wawakunapas samanankukama? Manayá riki (qhawariy 2 Corintios 8:13, 14). Sichus warmiq wayk’unankama qosapas wawakunapas yanapakunqaku mesaman platokunata churaspa, rantiq rispa, otaq wasita pichaspa chayqa, anchatan payqa agradecekunqa. Arí, llapallankun wasipi tukuy ruwaykunata yanapanakunanku (qhawariy Gálatas 6:2).

¹⁰ Yaqapaschá qhari ninman: “Tiyasqay llaqtapiqa manan qharikuna chaytaqa ruwankuchu”, nispa. Chhaynapaschá, ichaqa Jehová Dios familiata paqarichishaspaqa manan nirqanchu: “Wasipi ruwanakunataqa warmillan ruwanqa”, nispa. Huk kutinmi angelkuna Abrahamta watukurqanku hinan pay kikinpuni mikhunata wayk’uchispa haywarqan (Génesis 18:1-8). Biblian qosakunata yuyaychan: “Qosakunapas esposankutaqa munakunanku, kikinkuq cuerponkuta hina”, nispa (Efesios 5:28). Ch’isiyaqnintin llank’aq qosaqa sayk’usqachá kashan hinaspa samarikuyta munan; ichaqa, ¿manachu esposapas chhayna sayk’usqa kashan otaq aswan sayk’usqaraq hinaspa paypas samarikuyta munallantaq? (1 Pedro 3:7.) Chhaynaqa, ¿manachu munakuq qosa warminta yanaparinman wasipi ruwanakunata? (Filipenses 2:3, 4.)

11. ¿Jesuspa ima ruwasqantan qosakuna, esposakuna, wawakunapas qatikunanku?

¹¹ Jesusqa Diosta kusichinanpaq hinan imatapas ruwarqan, hukkunapaqpas allinkunatan ruwapurqan kusisqa kanankupaq, chayqa qatikunapaq hinapunin. Solteroña karqan chaypas allin ejemplo karqan qosakunapaq, esposakunapaq, wawakunapaqpas. Paymi nirqan: “Runaq Churinqa manan servichikunanpaqchu hamurqan, aswanpas servinanpaqmi”, nispa (Mateo 20:28). Chhaynata yuyaykuq familiakunaqa sumaqtan kawsanku.

12. ¿Imatan Jehová Dios munan serviqninkunamanta?

¹² 2 Corintios 7:1 texton nillantaq: “Tukuy qhelli kaqmanta ch’uyanchakusun aycha cuerponchispipas espiritunchispipas”, nispa. Jehová Diosqa sumaqtan qhawarin chay kamachikuyman hina kawsaqkunata, payqa munan ‘sonqonman chayaq chanin mana ima qhelliyoq yupaychanatan’ (Santiago 1:27). Chhayna kawsayqa ancha allinpunin familiakunapaq.

13. ¿Imaraykun familia ukhupi ch’uya kawsay kanan?

¹³ Biblian willan hamuq tiempopi nanaypas onqoypas chinkapunanmanta. Chay tiempopiqa “manan mayqellanpas: ‘Onqosqan kani’, ninqachu” (Isaías 33:24; Apocalipsis 21:4, 5). Chaykaman ichaqa llapallanchis mayninpi onqosun. Apóstol Pablopas Timoteopas onqorqankun (Gálatas 4:13; 1 Timoteo 5:23). Medicokunan ichaqa ninku wakin onqoykunawan mana onqonanchispaq cuidakunanchis kasqanta. Chaymi allin yuyaykuq familiakuna cuerponkupi iñiyninkupi ch’uya kaspa mana wakin onqoykunawan hap’ichikunkuchu. ¿Imaynatan chayta ruwanku? (Qhawariy Proverbios 22:3.)

14. ¿Imaynatan ch’uya kawsay familiakunata yanapanman mana onqonankupaq?

¹⁴ Iñiyninchispi ch’uya kanapaqqa kawsayninchispipas ch’uyan kananchis. Yachasqanchis hina, Bibliapiqa kanmi ch’uya kawsanapaq kamachikuykuna, wasanchaq runatapas huchachanmi, khaynatan nin: “Qhelli huchapi puriqkunapas, [...] wasanchaqkunapas, warmiman tukuqkunapas, qharipura t’inkikuqkunapas [...] Diospa qhapaqsuyunmanqa manan haykunqakuchu”, nispa (1 Corintios 6:9, 10). Kay millay tiempopi kawsaq cristianokunaqa kasukunankun chay kamachikuykunata, chayllan Diosta kusichinqaku manataqmi sida, sífilis, gonorrea, clamidia nisqa onqoykunawan hap’ichikunqakuchu (Proverbios 7:10-23).

15. ¿Iman cuerpota qhellichaspa runata onqochin?

¹⁵ Cuerpopi ‘tukuy qhelli kaqmanta ch’uyanchakuyqa’ huk onqoykunamantapas pakaykuwasunmi. Chay onqoykunan astawan paqarimun cuerponchista qhellichasqanchismanta. Cigarro pitaymanta rimasun. Cigarro pitayqa manan p’achallatachu, wayrallatachu, nitaq pulmonllatachu qhellichan, runatapas onqochinmi. Sapa watan millonninpi runakuna wañunku cigarro pitasqankumanta. Ichaqa, ¿onqonkumanchu wañunkumanchu karqan chay runakuna cuerponkupi ‘tukuy qhelli kaqmanta ch’uyanchakuspa’?

16, 17. a) ¿Ima kamachikuymi israelitakunata pakaykurqan onqoykunamanta? b) ¿Imaynatan kay tiempopi familiakuna Deuteronomio 23:12, 13 textopi kaq kamachikuyta kasukunanku?

¹⁶ Huktawan qhawarisun. Yaqa kinsa waranqa phisqa pachak wata ñawpaqtan Jehová Dios Israel llaqtaman kamachikuykunata qorqan payta imayna yupaychanankupaq imayna kawsanankupaqwan. Chay kamachikuykunata kasukusqankun askha onqoykunamanta paykunata pakaykurqan. Diosmi paykunata kamachirqan hisp’akuyta munaspa tiyasqanku cheqasmanta karuta rinankupaq, chaypi t’oqospa hatun hisp’ayninkuta p’ampanankupaq (Deuteronomio 23:12, 13). Chay kamachikuyqa ancha allinpunin kay tiemponchispaqpas. Chay kamachikuyta mana kasukuq runakunaqa onqoshankun wakintaq wañupushanku.a

¹⁷ Kay tiempopi familiakunapas Israel llaqtaman Diospa qosqan kamachikuyta kasukuspan bañota ch’akta hap’inanku. Sichus bañonchis qhelli kanman chayqa, ch’uspikunan chaykunapi tiyaspa imaymana onqoykunata apamunman, mikhunanchistapas qhellichanmanmi. Hinaspapas llapallanchismi bañomanta lloqsispa hina makinchista maqchikunanchis, mana chayqa mana rikuna kurukunan makinchispi qhepanman. Francia suyumanta doctoran nin: “[Makita maqchikuymi] pakaykuwasunman wiksa nanaymanta, uhumanta, aycha qarapi onqoykunamantapas”, nispa.

18, 19. Wakchaña kasunman chaypas, ¿imakunatan ruwana wasinchis limpio kananpaq?

¹⁸ Wakchakunaq tiyasqanku cheqaskunapin aswan sasa kanman limpio kay. Chay cheqaskunata allinta reqsiq runan willan: “Sinchi ruphay kasqanwanmi runakuna sasachakunku limpiopi tiyanankupaq. Sinchi wayraq kasqanwanmi ñut’u hallp’a huñukun wasikunaq k’akllunpi. [...] Llaqtakunapi ayllukunapi runaq yapakusqanwanmi onqoykunapas astawan yapakun. Chaykunapin astawan rikukun kichasqa desaguekuna, q’opakuna, qhelli bañokuna, onqoykunata apamuq ratakuna, kurukuna, ch’uspikunapas”, nispa.

¹⁹ Chhayna cheqaskunapi tiyaspaqa sasan kanman limpio kay, chaywanpas kallpachakunan limpiopi tiyanapaq. Chaypaqmi wasiykita patioykitapas allinta pichanayki, manataqmi uywakunaq hisp’ayninpas kananchu. Paray tiempopi wasiykiman haykuna ñan t’uruchakun chayqa, rumikunatan churanayki otaq cascajota hich’anayki wasi ukhuta mana qhellichanapaq. Zapatotapas usut’atapas wasi hawallapin saqena. Valdepi waqaychasqayki unutapas allintan tapanayki. Sapa watansi iskay waranqa runakuna hina wañunku qhelli unuta ukyasqankumanta qhellipi tiyasqankumanta ima. Sichus familiantin kallpachakusun limpio kanapaq chayqa, manan gastasunchu hampikunapi nitaq hospitalkunapipas.

20. ¿Pikunan kallpachakunanku wasi limpio kananpaq?

²⁰ Taytapas, mamapas, wawakunapas, familiata watukuqkunapas llapallanchismi kallpachakunanchis wasi limpio kananpaq. Kenia suyupi tiyaq pusaq wawakunayoq warmin nin: “Llapallankun yacharunku yanapakuyta”, nispa. Allin allichasqa limpio wasipi tiyaq familiakunaqa allin qhawarisqan kanku. Huk rimaymi nin: “Wakcha kayqa manan hark’awanchischu limpio kananchispaq”, nispa. Hatun wasipiña, huch’uy wasipiña, ch’ukllapiña tiyanchis chaypas, limpion kananchis onqoykuna mana hap’iwananchispaq.

21. Proverbios 31:28 textopi nisqan hina, ¿iman familiata yanapanqa kusisqa kawsanankupaq?

²¹ Proverbios qelqapin allin warmimanta nin: “Wawankunan sayarispa payta saminchanku, qosanpas paytaqa hatunchallantaqmi”, nispa (Proverbios 31:28). ¿Hayk’aqmi kallpacharqanki hukninkaq familiaykita? Runakunaqa t’ika hinan kanchis, t’ikaqa unuwan ruphaypiwanmi sumaqta llanllarin. Chay t’ika hinan sapankanchis necesitanchis “gracias” otaq “kusa ruwasqayki” nispa pillapas niwananchista. Qosakunan tukuy sonqowan warminkuta agradecenanku familiata sumaq qhawarisqanmanta, wasipi tukuy ruwasqanmantapas (Proverbios 15:23; 25:11). Warmikunapas qosankutan agradecenanku wasipi yanapakusqankumanta paykunata uywananpaq llank’asqankumantapas. Tayta-mamakunapas wawankutan “kusa ruwasqayki” ninanku wasipi, escuelapi, Diospa llaqtanpipas allinkuna ruwasqankumanta. Agradecido kayqa ancha allinpunin. ¿Sasachu “gracias” niy? Manan riki, ichaqa anchatan familiata kallpachan.

22. ¿Iman necesitakun familiakuna ‘qaqata sayaq’ wasi hina kanankupaq? ¿Imatan chaypaq ruwana?

²² Arí, wasipi ruwanakunata allinta hunt’ayqa sasan, ichaqa allintan chaykunata aparikunman. Biblian nin: “Yachay kaqtinmi wasiqa perqakun, allin yuyay kaqtinmi qaqata sayan”, nispa (Proverbios 24:3). Yachayta allin yuyaytawan tarinapaqmi ichaqa familiapi sapankankupas Diospa munayninta yachaspa chayman hina kawsananku. Sichus familiapi llapallanku kallpachakunqaku chayqa sumaqtan kawsanqaku.