Një libër që mund t’i besosh​—Pjesa I

EGJIPTI, i famshëm për piramidat dhe lumin Nil, ishte fuqia e parë botërore që përmendet në historinë e Biblës. Nën hijen e tij u formua kombi i Izraelit. Moisiu, që shkroi pesë librat e parë të Biblës, lindi dhe u shkollua në Egjipt. A i mbështet arkeologjia dhe historia botërore ato që shkroi Moisiu për këtë vend të lashtë? Le të shohim disa shembuj.

Titujt dhe termat.

Historia e saktë shpesh është ajo që tregon hollësi, si për shembull zakonet, etikën, emrat dhe titujt e zyrtarëve e kështu me radhë. Ç’mund të themi në këtë drejtim për dy librat e parë të Biblës, Zanafillën dhe Daljen? Në lidhje me tregimin e Zanafillës për Jozefin, një prej djemve të patriarkut Jakob, dhe librin biblik të Daljes, Xh. Garou Dankëni thotë në botimin e tij Dritë e re mbi origjinat hebraike (anglisht): «[Shkrimtari biblik] njihte mjaft mirë gjuhën, zakonet, besimet, jetën e oborrit, etikën dhe sistemin administrativ egjiptian.» Ai shton: «[Shkrimtari] përdor saktësisht titujt e atëhershëm dhe pikërisht siç përdoreshin në periudhën përkatëse. . . . Në fakt, asgjë nuk vërteton më bindshëm njohurinë e hollësishme për gjërat egjiptiane në Besëlidhjen e Vjetër dhe besueshmërinë e shkrimtarit, sesa përdorimi i fjalës faraon në periudha të ndryshme.» Gjithashtu, Dankëni pohon: «Kur [shkrimtari] i paraqet personazhet e tij para faraonit, bën që të ndjekin etikën dhe të përdorin gjuhën e duhur të oborrit».

Prodhimi i tullave.

Gjatë skllavërisë së tyre në Egjipt, izraelitët bënin tulla me argjilë të përzierë me kashtë e cila shërbente si material lidhës. (Dalja 1:14; 5:​6-18)a Disa vjet më parë, në librin Materialet dhe industritë e lashta egjiptiane thuhej: «Të pakta kanë qenë ato vende ku [prodhimi i tullave] ishte më i përhapur se në Egjipt, ku tullat e thara në diell, ashtu si më parë, edhe sot janë një material ndërtimi karakteristik i vendit.» Gjithashtu, në këtë libër përmendet që «egjiptianët përdornin kashtën për të bërë tulla», dhe kjo vërteton këtë hollësi tjetër të dokumentuar në Bibël.

Heqja e mjekrës.

Burrat hebrenj në lashtësi mbanin mjekër. Megjithatë, Bibla na tregon se Jozefi u rruajt para se të paraqitej te faraoni. (Zanafilla 41:14) Pse u rruajt? Për t’u përshtatur me zakonin dhe etikën e egjiptianëve, të cilët i konsideronin qimet në fytyrë si shenjë papastërtie. «[Egjiptianët] krenoheshin se rruheshin»,—thuhet në librin Jeta e përditshme në Egjiptin e lashtë (anglisht). Në fakt, në varre janë gjetur komplete kozmetike që përfshinin brisqe rroje, piskatore dhe pasqyra, bashkë me mbajtësen e tyre. Është e qartë se Moisiu ishte një kronist i hollësishëm. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për shkrimtarë të tjerë të Biblës, të cilët dokumentuan ngjarje që kishin të bënin me Egjiptin e lashtë.

Tregtia.

Jeremia, që shkroi dy librat e Mbretërve, dha hollësi specifike për tregtinë e kuajve dhe të karrocave që bënte mbreti Solomon me egjiptianët dhe hititët. Bibla thotë se një karrocë kushtonte «gjashtëqind monedha argjendi dhe një kalë . . . njëqind e pesëdhjetë», domethënë sa çereku i çmimit të një karroce.​—1 Mbretërve 10:29.

Sipas librit Arkeologjia dhe feja e Izraelit (anglisht), historiani grek, Herodoti dhe zbulimet arkeologjike vërtetojnë se gjatë mbretërimit të Solomonit lulëzonte tregtia e kuajve dhe e karrocave. Në të vërtetë, libri pohon se «ishte vendosur këmbimi standard i katër . . . kuajve me një karrocë egjiptiane», dhe kjo është në përputhje me shifrat e dhëna në Bibël.

Luftërat.

Edhe Jeremia me Ezdrën flasin për pushtimin e Judës nga faraoni Shishak, madje duke përcaktuar se ndodhi «vitin e pestë të mbretërimit të Rehoboamit» në Judë ose në vitin 993 p.e.s. (1 Mbretërve 14:25-28; 2 Kronikave 12:1-12) Dokumentimi biblik për këtë pushtim ka qenë i vetmi për një kohë të gjatë. Pastaj u zbulua një reliev mbi murin e një tempulli egjiptian në Karnaki (Teba e lashtë).

Në reliev përshkruhet Shishaku që qëndron me dorën të ngritur për të goditur robërit para perëndisë Amon. Aty gjenden edhe emrat e qyteteve të pushtuara izraelite, shumë prej të cilave janë identifikuar si vende të përmendura në Bibël. Për më tepër, në dokument përmendet edhe «Ara e Abrahamit»​—rasti më i hershëm që përmendet patriarku i Biblës, Abrahami, në dokumentimet egjiptiane.​—Zanafilla 25:7-10.

Kuptohet, shkrimtarët biblikë nuk hodhën në letër fantazitë e tyre. Duke ditur që mbanin përgjegjësi para Perëndisë, ata paraqitën të vërtetën, edhe kur nuk u leverdiste​—si në rastin e fitoreve të Shishakut mbi Judën. Ky sinqeritet bie në kontrast me kronikat e zbukuruara dhe të fryra të skribëve të lashtë egjiptianë, të cilët nuk dokumentonin gjëra që ulnin sunduesit ose popullin e tyre.

Vetëm Perëndia Jehova, Autori i Biblës, mund të parashikojë në mënyrë të pagabueshme të ardhmen. Vini re për shembull çfarë paratha Ai nëpërmjet Jeremisë për të ardhmen e dy qyteteve egjiptiane: Memfisit dhe Tebës. Memfisi, ose Nofi, një herë e një kohë ishte një qendër e rëndësishme tregtare, politike dhe fetare. Megjithatë, Perëndia tha: «Nofi do të bëhet për të ngjallur habi, do t’i vënë zjarrin dhe do të mbetet pa banor.» (Jeremia 46:19) Dhe pikërisht kështu ndodhi. Libri Në hapat e Moisiut, Ligjvënësit (anglisht) thotë se «rrënojat madhështore të Memfisit» u zhvatën nga pushtuesit arabë, që i përdorën si gurore. Ai shton se në ditët e sotme «brenda kufijve të qytetit të lashtë asnjë gur nuk del mbi dheun e zi».

Teba, që më parë quhej No-Amon ose vetëm No, pësoi të njëjtin fund, bashkë me perënditë e saj të pafuqishme. Për këtë kryeqytet të dikurshëm të Egjiptit dhe qendër kryesore të adhurimit të perëndisë Amon, Jehovai tha: ‘Ja, unë do ta drejtoj vëmendjen kundër Amonit, kundër faraonit, Egjiptit dhe perëndive të tij. Unë do t’i dorëzoj në duart e Nabukodrezarit, mbretit të Babilonisë.’ (Jeremia 46:25, 26) Siç ishte profetizuar, mbreti babilonas pushtoi Egjiptin dhe qytetin e rëndësishëm të No-Amonit. Pastaj, pas goditjes tjetër që i dha sundimtari pers, Kambisi II, në vitin 525 p.e.s., ky qytet pak nga pak ra derisa u shkatërrua përfundimisht nga romakët. Vërtet, profecitë e sakta e ngrenë Biblën më lart se librat e tjerë, dhe kjo na siguron për atë që thotë për të ardhmen tonë.

Profecia e parë e dokumentuar në Bibël u shkrua nga Moisiu gjatë kohës që Egjipti ishte fuqi botërore.b Kjo profeci që gjendet te Zanafilla 3:15, thotë se Perëndia do të siguronte një ‘farë’ ose pasardhës, i cili do të shtypte Satanain dhe ‘farën’ e tij, domethënë ata që ndjekin Satanain në udhën e tij të ligë. (Gjoni 8:44; 1 Gjonit 3:8) Pjesa kryesore e «farës» së Perëndisë doli se ishte Mesia, Jezu Krishti.​—Luka 2:9-14.

Mbretërimi i Krishtit do të shtrihet në të gjithë tokën, nga e cila ai do të zhdukë gjithë ligësinë dhe qeveritë shtypëse njerëzore. ‘Njeriu nuk do të sundojë më mbi njeriun në dëm të tij.’ (Eklisiastiu 8:9) Për më tepër, ashtu si Josiu udhëhoqi Izraelin e lashtë për në Tokën e Premtuar, Jezui do të udhëheqë me sukses «një shumicë të madhe» njerëzish me frikë Perëndie për në një «Tokë të Premtuar» edhe më të madhe​—një tokë të spastruar nga ligësia, që do të kthehet në parajsë globale.​—Zbulesa 7:9, 10, 14, 17; Luka 23:43.

Kjo shpresë e çmuar na kujton një profeci tjetër të dokumentuar gjatë kohës së Egjiptit të lashtë. Kjo profeci që gjendet te Jobi 33:24, 25, thotë se Perëndia do t’i çlirojë njerëzit nga ‘gropa’, ose varri, me anë të ringjalljes. Po, përveç atyre që do të mbijetojnë gjatë shkatërrimit të ardhshëm të të ligjve, miliona e miliona që tani kanë vdekur do të ringjallen me shpresën e jetës së përhershme në Parajsë në tokë. (Veprat 24:15) «Tenda e Perëndisë është me njerëzit,—thuhet te Zbulesa 21:3, 4.—Ai do të fshijë çdo lot nga sytë e tyre. Nuk do të ketë më vdekje. As vajtim, as klithmë, as dhembje nuk do të ketë më.»

Kjo temë e historive dhe profecive të besueshme do të vazhdojë të trajtohet edhe në artikullin e ardhshëm të kësaj serie, i cili do të përqendrohet tek Asiria e lashtë, fuqia botërore pas Egjiptit.