Kaliforniya’nın Depremleri—Büyük Deprem Ne Zaman Olacak?

YER sallandı. Gaz boruları çatladı. Binalar çöktü. Yangınlar meydana geldi. Bu yakın geçmişteki Los Angeles depremi miydi? Hayır. 18 Nisan 1906’da San Francisco’yu sarsan depremdi. O sarsıntı ve onu izleyen üç günlük yangın kent merkezinde 512 bloku yok etti ve 700 kadar can aldı.

Böyle felaketlere yol açan şey nedir?

Bilginler levha tektoniği kuramıyla bir açıklama getirmeye çalışıyorlar. Yerkabuğunun, yavaş hareketlerle birbirinin yanından ve bazı noktalarda da birbirinin altından geçen 20 kadar sert kaya levhası veya tabakası üzerinde bulunduğunu söylüyorlar. Pasifik levhası Kuzey Amerika levhasının yanından geçerek yavaş yavaş kuzeye doğru kayıyor. Bu iki levha arasındaki etkileşim alanı, San Andreas Kırığı olarak adlandırılmaktadır. Kaliforniya Körfezinin başından başlayıp San Francisco yakınlarında Pasifik Okyanusunda kaybolarak kuzeye doğru yaklaşık 1.000 kilometre uzanmaktadır.

Bu levhalar çok yavaş hareket ederler, aşağı yukarı tırnaklarınızın uzama hızıyla—yani yılda 2,5 santimetre kadar. Levhalar birbirinin yanından kaymaya çalışırken takılırlarsa bir gerilim başlar ve yıllar boyunca gerilim artar. Sonra muazzam bir kuvvetle çözülebilirler.

San Andreas Kırığı, Los Angeles’ın yaklaşık 53 kilometre kuzeydoğusundan geçip San Francisco yakınlarında Pasifik Okyanusuna uzanmaktadır. O halde, Kaliforniyalıların Büyük Deprem dedikleri sarsıntı ile ilgili kaygılı bekleyişlerine şaşmamak gerekir!

San Francisco

1906 yılında meydana gelen sarsıntıdan sonra, San Andreas Kırığının kuzey ucu nispeten sakindi. Sonra, 17 Ekim 1989 günü saat 17:04’te, tahminlere göre 50 milyon kadar Amerikalı ekranlarının başına geçmiş San Francisco’dan naklen verilecek olan beysbol Dünya Dizisini seyretmek için bekliyordu. Aniden, kameralar zıplamaya başladı. San Francisco’nun, yaklaşık 100 kilometre güneyinde San Andreas Kırığının iki yakası birbirinin yanından geçmişti. Bu hareketin neden olduğu sarsıntı 63 kişinin ölümüne yol açtı, otoyolları parçaladı, arabaları ezdi ve binlerce insanı barınaksız bıraktı. Fakat o sarsıntı gelecekte beklenen 8 magnitütlüka Büyük Depremden çok zayıftı.

1985 yılının ilkbaharında ABD Jeolojik Araştırma Dairesi, 1988 yılından sonraki beş yıl içerisinde Los Angeles ve San Francisco arasında bulunan küçük Parkfield kasabasının yakınlarında magnitüdü 6 olan bir sarsıntı olacağını söylediler. Beklenen bu depremden önce yer hareketlerini inceleyerek depremleri tahmin etmeyi öğreneceklerini ve depremin belki birkaç saat ve hatta birkaç gün öncesinden sesli bir uyarı gerçekleştirmeyi ümit ettiler. Bu inceleme 15 milyon dolara mal oldu, fakat sarsıntı hiçbir zaman gerçekleşmedi. ABD Jeolojik Araştırma Dairesinde görev yapan William Ellsworth’ün bir zamanlar söylediği gibi, “sismik şekillerin yorumlanması kesin olmayan bir bilim dalıdır.”

Landers Depremi

Böylece, 28 Haziran 1992’de güney Kaliforniya’nın Mojave çölünde Landers yakınlarında nüfus yoğunluğunun az olduğu bir bölgede hiç kimse magnitüdü 7,5 olan bir sarsıntı beklemiyordu. Time dergisi bu sarsıntı hakkında şöyle dedi: “Dehşetli birkaç saniye içinde, [deprem] yol hatlarını yeniden çizdi, park yerlerini yeniden dizdi ve manzarayı sayısız yönden, aklına estiği gibi yeniden biçimlendirdi; mucize kabilinden, sadece bir can yitirildi.” Bu magnitütteki bir deprem için, hasar küçüktü.

Demek ki, bu da Büyük Deprem değildi. Hatta, San Andreas Kırığı üzerinde bile değil, onun etrafındaki küçük kırıklardan birinin üzerinde oldu.

Fakat, Landers depremi ve Big Bear’e yakın bir yerde meydana gelen daha küçük bir deprem, San Andreas’ın yakın bölümlerini etkilemiş olabilir. Bilim adamlarının söylediği gibi, San Andreas’ın güney ucundaki bölüm boyunca birbirine takılan levhalar yüzde 40 olasılıkla önümüzdeki 30 yıl içinde çözülecekler. Bu, Landers depreminden beş kat daha güçlü ve magnitüdü 8 olan Büyük Depreme neden olabilir.

Los Angeles

Sonra, bu yılın 17 Ocak günü sabah saat 4:31’de Los Angeles sarsılarak uyandı. Los Angeles’ta, nüfusun yoğun olduğu San Fernando Vadisi’nin 18 kilometre altında bir kaya parçasının derinlemesine gömülmüş bir kırık boyunca 5,5 metre kaydığı düşünülüyor. Magnitüdü 6,6 olan bu on saniyelik sarsıntı en az 57 can aldı. Maalesef, 16 kişi bir apartmanın çökmesi sonucunda öldü. Hayatta kalan bir adam, çökmüş bir katlı otoparkta sekiz saat boyunca 20 tonluk beton yığının altında kaldı. Bir otoyolun çökmesiyle kentin kuzeye giden anayolu kesildi. Kiliseler, okullar, mağazalar ve büyük bir hastane kapandı. Sık sık görüldüğü gibi en çok etkilenenler, çağdaş deprem standartları çıkmadan önce inşa edilen eski binalarda yaşayan düşük gelirli ailelerdi.

Bu deprem, büyük bir kentin tam altında bulunan küçük yerel kırıkların bile ne gibi sorunlara yol açabileceğini gösterdi. İnsanların gözünde, yattıkları yerin altında olan her deprem Büyük Depremdir!

Katı, yerel inşa standartları olmasaydı, tahribat çok daha büyük olurdu. Her deprem, bir sonrakini daha kolay atlatabilmeye yarayacak dersler verir. Daha önceki depremlerden sonra sağlamlaştırılan bazı otoyol üstgeçitleri bu depremde sağlam kaldı; diğerleri içinse bu söylenemezdi. Fakat büyük bir deprem—gerçekten büyük bir deprem—büyük bir kentin yakınlarında gerçekleşirse, asıl sınav günü o zaman gelmiş olacak. Yeni bir Los Angeles olabilir mi?

İkinci Bir Büyük Deprem Olacak Mı?

‘Hayır, olamaz! Bir daha olmasın! Bir keresi bile fazla!’ Oysa bazı jeologlar yakın gelecekte büyük bir deprem daha bekliyorlar. 22 Ocak 1994 tarihli New Scientist dergisi şöyle dedi: “Uzmanların uyarılarına göre, Los Angeles’ın altındaki tehlikeli kırık hatları San Andreas Kırığında beklenen ‘Büyük Deprem’ kadar harap edici bir depreme neden olabilir . . . . Los Angeles havzasında özellikle çok örtüşme kırıkları var, çünkü eyaletin çoğunlukla kuzeyinden güneyine geçen San Andreas Kırığı Los Angeles’ta batıya saparak o noktada ek gerilime neden olmaktadır. Pasifik levhasında devinen kara parçası mutlaka o virajdan geçip kuzeye doğru yolculuğuna devam etmeli.”

Jeologların düşündükleri gibi, Pasifik levhası hareket ettiğinde Los Angeles havzasında bir örtüşme kırıkları ağı meydana geldi ve bunlardan biri bu yıl hissedilen depreme neden oldu. O deprem hakkında, New Science dergisinin ilk raporunu bir hafta sonra şu rapor izledi: “Bilginler hâlâ sorumlu kırığın bir örtüşme kırığı—yani bir kaya tabakasının yukarı kayıp başka birinin üzerine binmesi—olduğuna inanmaktadırlar. Geçen haftaki depremde, deprem merkezinin kuzeyindeki Santa Susana Dağları en az 40 santimetre yukarı kalktı ve aynı zamanda 15 santimetre kuzeye kaydı.”

Kaliforniya Teknik Yüksek Okulunda (Caltech) jeolog olan Kerry Sieh, Los Angeles havzasındaki çapraşık küçük örtüşme kırıklarının San Andreas’ta hâlâ beklenen 8 magnitüdlük deprem kadar tehlikeli olabileceğini düşünüyor. Sieh sonra Los Angeles’i düşünerek şöyle sordu: “Acaba gerçekten, 8 magnitüdlük büyük bir deprem tam kent merkezinin altında olabilir mi?” Üzerinde oturan milyonlarca insanı düşününce, bu gerçekten ürkütücü bir sorudur!

Diğer insanların kasırgalar, seller ve hortumlarla birlikte yaşadığı gibi, Kaliforniyalılar da herhalde depremlerle yaşamak zorundalar.

[Dipnotlar]

[Sayfa 16’daki harita]

(Ayrıntılı bilgi için lütfen yayına bakın)

Los Angeles havzasındaki örtüşme kırığı hatları

San Andreas Kırığı

Los Angeles

PASİFİK OKYANUSU

[Sayfa 15’teki resim]

1994 Los Angeles depreminde meydana gelen otoyol hasarı

[Tanıtım notu]

Hans Gutknecht/Los Angeles Daily News

[Sayfa 17’deki resim]

1994 depreminde çatlayan bir gaz borusundan çıkan alevler

[Tanıtım notu]

Tina Gerson/Los Angeles Daily News

[Sayfa 18’deki resim]

On saniye süren 6,6 magnitüdlük bir sarsıntı Los Angeles’teki bir otoyolun bu kısmını çökertti

[Tanıtım notu]

Gene Blevins/Los Angeles Daily News