Euro—Mali Leyintshwa Ya Tiko-nkulu Ra Khale

HOLOBYE la tsakeke wa swa timali wa le Furwa u ringete mali ya xingwece leyintshwa hi ku yi luma hi matino kutani a ku: “Mali leyi i ya xiviri, a hi ya vuxisi. Yo sungula ku humesiwa eFurwa ni le Yuropa.” Mali leyi ya xingwece ya euro a yi ri yo sungula leyi gandlisiweke xigandlo xa le vumakelweni bya mali bya le Furwa. Siku a ku ri Musumbhunuku, May 11, 1998.

Xana euro i yini? Xana vavasati lava nga vatshiveri, vatirhi, vavalangi ni van’wamabindzu eYuropa hinkwaro yi ta va khumba njhani? Xana ikhonomi ya misava hinkwayo yi ta khumbeka? U nga si cukumeta ti-deutsche mark ta wena, ti-lira kumbe ti-franc, u ta va u endla kahle loko wo kuma tinhlamulo ta swivutiso leswi.

Xana Mianakanyo Leyi Yi Sungurise Ku Yini?

Loko Ntwanano wa Maastricht wu hundzule Tiko ra Yuropa ri va Yuniyoni ya le Yuropa (European Union [EU]), hi November 1, 1993, yin’wana ya tipakani ta nkoka a ku ri ku sungula ku tirhisa mali yin’we leyi nga ta tirhisiwa hi matiko lama nga swirho swa wona.a Ku sukela eminkarhini ya Rhoma, Yuropa a ri si tshama ri va ni mali ya rona ri ri roxe. Ku endliwe xiboho xa leswaku mali leyintshwa yi ta thyiwa vito ra euro. A hi matiko hinkwawo ya EU lama hlanganyelaka eka mali leyi yi hlanganyeriweke. I matiko ya 11 ntsena eka matiko ya 15 ya EU lama sweswi ma nga exiyin’weni xo tirhisa euro. Matiko ya kona i Austria, Belgium, Finland, Furwa, Ireland, Italiya, Jarimani, Luxembourg, Netherlands, Portugal na Spain. Grikiya a ri swi kotanga ku fikelela swilaveko swa timali leswaku ri hlanganyela. Laman’wana manharhu—ku nga Britain, Denmark na Sweden—a ma swi lavi ku hlanganyela sweswi.

Euro yi ta humesiwa hakatsongo-tsongo. Ku sukela hi January 4 nan’waka, euro yi sungule ku tirhisiwa laha ku cinciwaka timali ta misava hinkwayo ku nga tirhisiwi mali hi xiviri. Mali ya xingwece ya euro ni ya maphepha yi ta humesiwa hi tin’hweti ta tsevu ku sukela hi January 1, 2002—endzhaku ka swona timali leti a ti tirhisiwa hi matiko lawa ma ngheneleke ku tirhisiwa ka euro ti nga ha vekiwaka etimuziyamu ni le mabokisini ya timali leti faneleke ti tsundzukiwa. Ku ringanyetiwe leswaku euro yi ta siva timali ta maphepha ta 12 000 wa timiliyoni ni timali ta swingwece ta 70 000 wa timiliyoni, ku nga mpimo lowu ringanaka 300 000 wa tithani. Ku languteriwe leswaku hi ku famba ka nkarhi, matiko lama seleke ya EU na wona ma ta nghenela ku tirhisiwa ka mali leyi hlanganyeriweke.

Holobye wa timali wa le Austria u vule leswi malunghana ni ku cinceriwa eka euro: “Hi le kusuhi ni nguva leyintshwa eku hlanganiseni Yuropa.” Kambe, eYuropa, mavonelo ya vanhu a ma fani, vanhu va 47 wa tiphesente va vona onge ku tirhisiwa ka mali yin’we ya euro eYuropa swi ta endla leswaku yi fuwa hi tlhelo ra ikhonomi kasi vanhu va 40 wa tiphesente va vona onge yi ta wisa ikhonomi ya le Yuropa. Van’wana va ringanyete leswaku ku tirhisiwa ka mali yin’we swi nga vanga ni nyimpi! Kasi ku ni van’wana lava nga siki endlaka xiboho ku nga “Vasoli va euro,” lava va vonaka ndlela leyi swi nga pfunaka ha yona ku va ni mali yin’we eYuropa kambe va kanakanaka loko yi ta hetelela yi humelerile.

Van’wana Va Yi Languta Yi Ri Yinene . . . 

Vandla leri tlakukeke swinene leri kongomisaka ra EU, ku nga Khomixini ya le Yuropa, ri te: “Hi ku endla mali yin’we, Yuropa ri ta va ri nyika vaaki va rona, vana va rona ni vanghana va rona . . . mfungho lowu tiyeke swinene wa makumu lama fanaka lawa ri ma hlawuleke hi ku ntshunxeka: ku nga ku aka tiko leri nga ni ku rhula ni nhluvuko.”

Lava va seketelaka euro va vula swilo swo tala leswi mali yin’we yi nga ta pfuna ha swona. Ku cinciwa ka mali ya matiko man’wana ku ta hunguteka swinene. Xikombiso lexi nyikeriweke minkarhi yin’wana i xa muendzi wa le Yuropa la endzelaka matiko lawa hinkwawo ya 14 ya EU. Hi xikombiso, loko a sungula riendzo a ri na 1 000 wa mali leyi vuriwaka ti-deutsche mark kutani a yi cinca eka tiko rin’wana ni rin’wana, u ta hetelela a ri na 500 wa ti-mark hikwalaho ka ntsengo lowu koxiwaka loko a ri karhi a cinca ntsena!

Hilaha ku fanaka, swilo leswi rhumeriwaka ematikweni man’wana ni leswi humaka ematikweni man’wana a swi nge he koxiwi ntsengo wa ku cinca ka le matikweni mambe. Hi ndlela leyi fanaka, mali yin’we yi ta herisa ntsengo lowu nga nghenisiwiki hi ku kongoma loko ntikelo wa mali wu tlakuka ni ku ehla. Loko mali ya tiko ro karhi yi lahlekeriwa hi ntikelo, nhundzu leyi humaka ematikweni mambe yi durha ngopfu etikweni rero. Hakanyingi leswi swi vanga ku hunguteka ka nkoka wa mali. Hikwalaho, loko ku tirhisiwa mali yin’we leyi nga koxiwiki ntsengo wo karhi lowu vangiwaka hiloko yi cinciwa, Yuropa ri ta endla leswaku vavekisi va le matikweni mambe va tsakela ku ta vekisa eka rona.

Lava va khutazaka ku tirhisiwa ka euro va ehleketa ni hi ku ehla ka minxavo eYuropa hinkwaro. Vaxavi ni van’wamabindzu sweswi va swi kota ku fananisa minxavo hi ku olova, naswona loko mali ya euro ya swingwece ni ya maphepha yi humesiwa hi 2002, swi ta olova ngopfu. Ku languteriwe leswaku swixavisiwa leswi fanaka swi nga ha hambani hi minxavo ematikweni yo hambana-hambana ya le Yuropa, sweswo swi ta pfuna vaxavi.

. . . Van’wana Va Yi Languta Yi Ri Ndzhukano

Vaxopa-xopi va swi vonisa xileswi. Va vona onge euro yi ta veka swipimelo eka ikhonomi ya le Yuropa, yi herisa fambiselo ra yona leri cinca-cincaka kutani yi kavanyeta ku kula ka yona. Va vula ka ha ri emahlweni leswaku mali yin’we yi ta engetela ku pfumaleka ka mintirho, swi endla leswaku timali tin’wana ti lahlekela hi risima kutani swi vanga swiphiqo swa politiki. Swiphiqo swo tano swa politiki se swi lo dla erivaleni. Hi xikombiso, ku ni ku kanetana exikarhi ka Jarimani na Furwa malunghana ni loyi a faneleke a va murhangeri wa Banki Xikarhi ya le Yuropa, la langutelaka euro. Ku nga ha languteriwa ku kanetana ko tala ka muxaka wolowo loko tiko rin’wana ni rin’wana ra EU ri ri karhi ri kunguhata swilo swa rona.

Ematikweni man’wana ya EU, ku pfumaleka ka mintirho ku andzile swinene. Vo tala va sola ku hunguteka ka minxavo ni ku engeteleka ka xibalo loku lavekaka leswaku ku ta fambisana ni ku tirhisiwa ka mali yin’we ku ri swona swi vangaka xiphiqo lexi. EYuropa hinkwaro, vanhu va lwisana ni milawu leyi tiyeke leyi katsaka ku hungutiwa swinene ka tinyiko ta tiko, ta mudende ni ta minongonoko ya ku khathalela rihanyo. Xana milawu yoleyo ya swa timali yo tika yi ta tshama nkarhi wo tanihi kwihi? Xana matiko man’wana ma ta ringeta ku olovisanyana loko euro yi ta va yi tirha hakunene? Xana endlelo rero leri nga tiyangiki ri ta vanga mpfilumpfilu eka tirhelo ra mali yin’we ya le Yuropa?

Van’wana va vula leswaku yinhla yin’wana leyi nga ta va khumba ngopfu vanhu i ku va va tolovele ngopfu mali ya le tikweni ra ka vona. Mali ya vulavula. Eka vo tala, i matimu ya tiko ra ka vona, mfungho lowu nga wa nkoka ku fana ni mujeko. Mali ya tiko i mfungho lowu vanhu va wu kumaka, va wu hlayela, va wu pima, va endla bindzu naswona va yi veka. Hi xikombiso, Majarimani ma ta vona tinomboro eka tiakhawunti ta wona ti hungutiwe hi le xikarhi hikwalaho ko cinciwa hi euro, tinomboro ta le Italiya ti ta ehla ngopfu hi ti-lira ta 2 000 loko lira yi nga ha tirhisiwi. Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana, loko ku cinceriwa eka euro, vanhu vo tala va le Yuropa va ta langutana ni “ntshikilelo.”

Xana Mali Yin’we Yi Lulamele Hinkwavo?

Vativi van’wana va ikhonomi ematikweni ya EU ni le United States va kandziyisa leswaku hambiloko hi tlhelo ra politiki ku ri ni xilaveko lexikulu xo va ni mali yin’we, tinhlengeletano leti khathalelaka ikhonomi ya le Yuropa a ti voni hi tihlo rin’we, vanhu va kwale va dzime timitsu ematikweni ya ka vona, naswona mindhavuko ya vona a yi fani nikatsongo. Hikwalaho, hilaha ku hambaneke ni vaaki va le United States, vanhu va le Yuropa a va tali ku singila va ya lava mintirho kun’wana. Vatshila van’wana va vona onge ku hambana koloko ku endla leswaku matiko lama tirhisaka euro ma nga swi koti ku tlhantlha swiphiqo swa wona leswaku ma pfunana hi tlhelo ra ikhonomi ni ku va ni mali leyi fanaka.

Vaxopa-xopi va vula leswaku loko ku tirhisiwa mali yin’we, tihulumendhe hi toxe a ti nge swi koti ku pfumelelana ni swiyimo loko ti lulamisa swiphiqo swa ikhonomi. Va vula leswaku euro yi ta endla leswaku matiko ma nga ha vi na matimba kutani yi yisa matimba wolawo eka Banki ya le Xikarhi ya Yuropa, le Frankfurt, eJarimani. Kutani, leswi swi ta engetela ntshikilelo wa ku kambela milawu ya xibalo ni milawu yin’wana ya ikhonomi eka tiko-nkulu rero hinkwaro. Vaxopa-xopi va vula leswaku huvo ya valanguteri ni vaveki va milawu eBrussels ni le Strasbourg yi ta va ni matimba. Hakunene, Ntwanano wa Maastricht wu lava leswaku ku va ni vun’we etimhakeni ta politiki lebyi emakumu byi nga ta khathalela milawu ya matiko mambe ni ya vusirheleri ku katsa ni ya timali ni ntshamisano. Xana ku cinca loku ku ta famba khwatsi ku nga ri na leswi karhataka? Hi ta ku i mangwa loko hi vona mavala.

“Ku Tlanga Hi Ndzilo”

Sweswi, tibanki ni switolo se swi sungurile ku cincela eka euro, va lulamisa tiakhawunti ta euro ni minxavo leyintshwa etlhelo ka le ya khale ya tiko ra tona. Pakani ya vona i ku endla leswaku swi olova ngopfu ku cincela eka yona hi 2002. Magazini lowu dumeke wa le Furwa ana se wu hangalase swikhakhuleti leswi tlulaka 200 000 leswi endliweke leswaku swi swi kota ku kombisa ntsengo wa kona loko u cinca mali ya ti-franc ya le Furwa leswaku yi va ti-euro.

Xana siku rin’wana euro yi ta phikizana ni dolara ya le United States hi matimba? Vo tala va vona onge loko euro yi ta va yi amukeriwile, United States swi nga ha endleka yi nga ha yi lawuli ikhonomi ya misava hinkwayo. Va vhumbha leswaku euro yi ta va mali ya misava hinkwayo leyi fambisanaka ni dolara. Jill Considine, wa Nhlangano wo Lulamisa Swihehlo ni Tiakhawunti wa le New York, u ri: “Ku ta va ni mphikizano lowuntshwa.”

Xana byi ta va byihi vumundzuku bya euro? Muhleri wa le Jarimani Josef Joffe u vula leswaku mali yin’we i “nchumu wo hlamarisa wa le Yuropa lowu makumu ya wona ma nga tiviwiki” ni “ku tlanga hi ndzilo swinene.” Wa engetela: “Loko yo tsandzeka, yi nga ha onha leswi Yuropa ri swi fikeleleke emalembeni ya 50 lama hundzeke.” Holobye wa timali wa le Furwa u vule ndlela leyi vanhu vo tala va le Yuropa va titwaka ha yona loko a ku: “Ku ni ntshembo lowukulu ni ku chava lokukulu.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 30]

PHEPHA LERI NYIKAKA VUXOKOXOKO HI EURO

• Euro yin’we yi ta tlulanyana dolara ya le United States

• Mali ya euro ya maphepha yi ta va ni mintlawa ya nkombo: 5, 10, 20, 50, 100, 200, na 500 wa ti-euro

• Etlhelo rin’we mali ya maphepha ya euro yi ta va ni mepe wa le Yuropa lowu nga ni mabuloho ya xiviri ya kwale, naswona etlhelo lerin’wana ku ta va ni swifaniso swa mafasitere kumbe vungheno

• Ku ta va ni marito lama nge “EURO” na “ΕΥΡΩ” emalini ya maphepha, lama nga ta yimela maletere ya Xirhoma ni ya Xigriki

• Mali ya xingwece ya euro yi ta avanyisiwa hi mintlawa ya nhungu: 1, 2, 5, 10, 20, na 50 wa tisente, na 1 euro, 2 wa ti-euro

• Mali ya xingwece yi ta va ni xifaniso lexi tolovelekeke xa le Yuropa hinkwaro etlhelo rin’we ni xifaniso xa tiko ro karhi etlhelo lerin’wana

[Mepe lowu nga eka tluka 29]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

YUNIYONI YA LE YUROPA

BRITAIN

DENMARK

SWEDEN

GRIKIYA

Matiko lawa ma hlanganyeleke sweswi eka mali leyi hlanganyeriweke

IRELAND

PORTUGAL

SPAIN

BELGIUM

FURWA

NETHERLANDS

JARIMANI

LUXEMBOURG

FINLAND

AUSTRIA

ITALIYA

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 28]

Timali hinkwato ti le ka matluka 28-30: © European Monetary Institute