Ku Tirhisiwa Ka Murhi Wa Khisimusi eMahlweni Ka Vukreste
EMATIKWENI yo tala murhi wa Khisimusi lowu tshamaka wu ri wa rihlaza wu tirhisiwa ngopfu loko ku tlangeriwa tiholideyi ni le tindhawini ta mabindzu. Masungulo ya ku tirhisiwa ka murhi lowu etimhakeni ta vukhongeri swi sungule khale ematin’wini ya vanhu.
Leswi swi vonaka ngopfu eXifundzheni xa Bohuslän lexi nga eribuweni ra Sweden evupela-dyambu ni le xifundzheni lexi nga ekusuhi xa Østfold le Norway. Eswifundzheni sweswo ku kumiwe maribye lama kovotliweke yo tlula 75 000 etindhawini to hambana-hambana leti ringanaka 5 000. Vayimburi va vula leswaku yo tala ya maribye wolawo ma kovotliwe kwalomu ka va-1 800 na va-500 B.C.E.a
Maribye wolawo lama hlamarisaka ma hi byela swo karhi hi ripfumelo ra vanhu lava hanyeke Yesu wa Nazareta a nga si velekiwa. Hi xikombiso, valavisisi van’wana va anakanya leswaku khale etindhawini ta le Sweden ni le Norway, leti nga kona ni namuntlha, mirhi leyi tshamaka yi ri ya rihlaza yo tanihi ti-spruce a yi tirhisiwa tanihi mimfungho yo kwetsima.
I yini lexi a xi endla leswaku vanhu lava tshamaka emabuweni wolawo ya le n’walungwini va kovotla mirhi ya spruce emaribyeni? Swidyondzi swin’wana swi vula leswaku sweswo a swi vangiwa hi ku kala ka mirhi leyi emahlweni ka Vukreste. Entiyisweni ku va murhi lowu wu tshama wu ri wa rihlaza hambiloko mirhi leyin’wana yi tikomba onge ya fa hi nkarhi wa maxelo yo titimela i nchumu lowu hlamarisaka swinene.
Eka mindhavuko yo tala emisaveni hinkwayo mirhi a yi tekiwa tanihi leyi yimelaka vutomi, ku pona ni ku nga fi. Leswi swi hi pfuna ku hlamusela leswaku ha yini swifaniso swa mirhi leyi yimelaka mirhi leyi tshamaka yi ri ya rihlaza a yi kovotliwa emaribyeni eBohuslän ni le Østfold eka malembe-xidzana lama hundzeke hambiloko murhi lowu wu nga si tiviwa etindhawini to tala.
Buku leyi vuriwaka Rock Carvings in the Borderlands, leyi kandziyisiweke hi ku tirhisana na Swedish National Heritage Board yi ri: “Mirhi leyi a yi kovotliwa emaribyeni yi kombisa leswaku ku sukela khale loko mhaka yo endla swilo hi koporo yi nga si sungula, xifundzha xa le dzongeni wa Scandinavia a xi rhandza vukhongeri naswona ndhavuko wa xona a wu fambisana ni wa le Yuropa ni wa le matikweni man’wana lamakulu ya le Asia. Vanhu lava a va hanya hi ku rima ni ku fuwa va amukele vukhongeri ni ntivo-mbango. Vo tala va vona a va gandzela swikwembu leswi fanaka hambileswi mavito ya swona a ma hambanile.”
Broxara leyi vuriwaka The Rock Carving Tour, leyi humesiweke hi Muziyamu ya le Bohuslän yi engetele yi ku: “A ku nga ri mukhuva wa siku ni siku eka vanhu ku kovotla maribye. Kambe leswi a swi endleka swi tikomba onge a va khongela swikwembu swa vona.” Broxara leyi yi ye emahlweni yi ku: “Ripfumelo ra vona a ri fambisana ngopfu ni vutomi, rifuwo, rifu ni ku velekiwa ra vumbirhi.”
Loko encyclopedia ya le Sweden leyi vuriwaka Nationalencyklopedin yi hlamusela hi swilo leswi hlengeletiweke swa ntivo-vuxongi, leswi endliweke loko endlelo leri ri nga si va kona en’walungwini wa Yuropa yi te: “Swifaniso swo tala leswi kombisaka rimbewu swi kombisa leswaku rifuwo a ri ri ra nkoka ku fikela kwihi eka vukhongeri bya vanhu lava a va tshama eN’walungwini lava hanyeke emahlweni ko va swilo swi endliwa hi koporo.”
Swi le rivaleni leswaku mikhuva yo tirhisa mirhi leyi tshamaka yi ri ya rihlaza yi hangalakile kutani yi tekiwa tanihi leyi amukelekaka etindhawini to tala. Loko Encyclopædia Britannica yi vulavula hi murhi wa Khisimusi yi te: “Ku gandzela murhi a swi tolovelekile eka vahedeni va le Yuropa naswona loko Vukreste byi sungula, mukhuva lowu wu ye emahlweni.” Ku endleke leswi fanaka ni hi mikhuva ni mindhavuko yin’wana, ku katsa ni “mukhuva wo . . . veka murhi wa Yule enyangweni kumbe endlwini hi nkarhi wa tiholideyi ta le xikarhi ka vuxika.”
Ku tirhisiwa ka murhi lowu tshamaka wu ri wa rihlaza swi hangalake swinene hi 1841, endzhaku ka loko ndyangu wa le vuhosini le Britain wu khavise hi murhi wa spruce loko wu tlangela Khisimusi. Namuntlha murhi wa Khisimusi wu tirhisiwa emisaveni hinkwayo naswona vanhu va tshama va ri eku byaleni ka mirhi ya Khisimusi ya timiliyoni ni ku endla yin’wana leyi nga riki ya xiviri. Hi hala tlhelo, maribye lama kovotliweke ya le Scandinavia ma nyikela vumbhoni bya leswaku ku tirhisiwa ka murhi wa Khisimusi a swi sungulanga hi Vakreste.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Tindhawu tin’wana ta le Bohuslän leti nga ni maribye lama kovotliweke ti katsiwe eka Vandla ra Nhlangano wa Matiko ra Dyondzo, Sayense ni Ndhavuko.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 12]
Ku kovotliwa ka maribye swi kombisa leswaku vuhedeni byi sungule ku tirhisa murhi lowu tshamaka wu ri wa rihlaza evugandzerini Kreste a nga si velekiwa
[Swifaniso leswi nga eka tluka 13]
Ku kovotliwa ka maribye loku kombisaka mirhi ya le (1) Torsbo, (2) Backa ni le (3) Lökeberg le Sweden
[Xihlovo Xa Kona]
Courtesy Stiftelsen för dokumentation av Bohusläns hällristningar