Buku Ya Bibele Ya Vu-20—Swivuriso

Swivulavuri: Solomoni, Aguri, Lemuwele

Ndhawu Ya Vutsari: Yerusalema

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 717 B.C.E.

 1. I vutlhari byihi lebyi kumekaka ebukwini ya Swivuriso?

LOKO Solomoni, n’wana Davhida, a ve hosi ya Israyele hi 1037 B.C.E., u khongele Yehova a kombela “vutlhari ni ku twisisa” leswaku a “avanyisa tiko leri teleke swonghasi.” Loko a hlamula, Yehova u n’wi nyike ‘vutivi ni vutlhari ni mbilu leyi twisisaka.’ (2 Tikro. 1:10-12; 1 Tih. 3:12; 4:30, 31) Hikwalaho, Solomoni a “[vulavula] swivuriso swa 3 000.” (1 Tih. 4:32) Byin’wana bya vutlhari lebyi byi vuriweke byi rhekhodiwile ebukwini ya Bibele ya Swivuriso. Tanihi leswi vutlhari byakwe hakunene a byi ri lebyi “Xikwembu xi byi vekeke embilwini ya yena,” kutani hi ku dyondza Swivuriso entiyisweni hi dyondza vutlhari bya Yehova Xikwembu. (1 Tih. 10:23, 24) Swivuriso leswi swi katsakanya mintiyiso leyi nga heriki. Swi le nkarhini sweswi ku fana ni loko swa ha vuriwa ro sungula.

 2. Hikwalaho ka yini nkarhi wa Solomoni a wu ri lowu faneleke swinene wo nyikela vukongomisi bya Xikwembu eka Swivuriso?

² Ku fuma ka Solomoni a ku ri nkarhi lowu faneleke wo nyikela vukongomisi lebyi bya Xikwembu. Solomoni u vuriwe a ri la “[tshamisaka] exiluvelweni xa Yehova.” Mfumo wa le tilweni wa Israyele a wu ri emaninginingini ya wona, naswona Solomoni u katekisiwe hi “ku fuma” loku tlakukeke. (1 Tikr. 29:23, 25) A wu ri nkarhi wa ku rhula ni ndzalo, nkarhi wa nsirhelelo. (1 Tih. 4:20-25) Hambi swi ri tano, hambi ku ri ehansi ka vulawuri byebyo bya le tilweni, vanhu a va ha ri na swiphiqo ni swihinga swa vona swa munhu hi xiyexe hikwalaho ka ku tsana ka vumunhu. Leswaku vanhu a va ta languta eka Solomoni Hosi ya vutlhari ku va pfuna ku tlhantlha swiphiqo swa vona swa twisiseka. (1 Tih. 3:16-28) Enkarhini wa ku vuriwa ka ku avanyisa etimhakeni leti to tala, u vule marito ya swivuriso lama faneleke swiyimo swo tala swa vutomi leswi humelelaka siku na siku. Marito lawa yo koma kambe lawa ma kandziyisaka ma tlangeriwe ngopfu hi lava va naveleke ku hanya vutomi bya vona ku pfumelelana ni ku rhandza ka Xikwembu.

 3. Swivuriso yi hlengeletisiwe ku yini?

³ Rhekhodo a yi vuli leswaku Solomoni u tsale Swivuriso. Hambi swi ri tano, yi vula leswaku u ‘vule’ swivuriso, ni leswaku “[a a] . . . lavisisa, a lunghisa marito layo tala ya vutlhari,” xisweswo a komba leswaku a a ri ni ku tsakela eku hlayiseni ka swivuriso leswaku swi tirhisiwa endzhakunyana. (1 Tih. 4:32; Ekl. 12:9) Enkarhini wa Davhida na Solomoni, a ku ri na vamatsalana va ximfumo eminxaxamelweni ya valanguteri va yindlu ya vuhosi. (2 Sam. 20:25; 2 Tih. 12:10) Loko vatsari lava va nga endlwini yakwe ya vuhosi va tsarile ni ku hlengeleta swivuriso swakwe, a hi swi tivi, kambe swiga swa mufumi un’wana ni un’wana swa ntikelo wakwe a swi ta xiximiwa swinene naswona hi ntolovelo a swi ta rhekhodiwa. Hi ntolovelo ku pfumeriwa leswaku buku leyi i nhlengeleto lowu hlengeletiweke eka minhlengeleto yin’wana.

 4. (a) Buku ya Swivuriso hi ntolovelo yi avanyisisiwe ku yini? (b) I mani la sunguleke vunyingi bya swivuriso?

⁴ Buku ya Swivuriso yi nga ha avanyisiwa yi va swiyenge swa ntlhanu. Swona hi leswi: (1) Tindzima 1-9, leti pfulaka hi marito lama nge, “[Swivuriso swa] Solomoni, n’wana Davhida”; (2) Tindzima 10-24, leti hlamuseriweke tanihi “Swivuriso swa Solomoni”; (3) Tindzima 25-29, leti ku avanyisiwa ka tona ku sungurisaka leswi: “Swa ha ri swona swivuriso swa Solomoni leswi tsariweke hi vanhu va Hezekiya, hosi ya Yuda”; (4) Ndzima 30, leyi tivisiwaka tanihi “Marito ya Aguri, n’wana Yake” ni (5) Ndzima 31, leyi vumbiwaka hi “Marito ya Hosi Lemuwele. Ku khongotela loku mana wa yena a n’wi dyondziseke ha kona.” Xisweswo Solomoni u ve musunguri wa vunyingi bya swivuriso. Malunghana na Aguri na Lemuwele, ku hava nchumu lowu heleleke lowu tiviwaka ehenhleni ka nhlamuselo ya vona. Vahlamuseri van’wana va ringanyeta leswaku Lemuwele ri nga ha va ri ve vito rin’wana ra Solomoni.

 5. Swivuriso yi tsariwile ni ku hlengeletiwa rini?

⁵ Swivuriso yi tsariwile ni ku hlengeletiwa rini ke? Xiyenge lexikulu handle ko tipfinyinga xi tsariwile enkarhini wa ku fuma ka Solomoni (1037-998 B.C.E.) emahlweni ka ku hambuka ka yena. Hikwalaho ko pfumala ku tiyiseka malunghana ni nhlamuselo ya Aguri na Lemuwele, a swi koteki ku veka siku ra mhaka ya vona. Tanihi leswi wun’wana wa minhlengeleto wu endliweke eku fumeni ka Hezekiya (745-717 B.C.E.), ku hlengeletiwa ko hetelela ku fanele ku nga endliwanga emahlweni ka ku fuma ka yena. Xana miavanyiso mimbirhi yo hetelela na yona yi hlengeletiwe ehansi ka vuhosi bya Hosi Hezekiya ke? Ku hlamula leswi ku ni nhlamuselo ya le hansi leyi voningelaka eka Swivuriso 31:31 eka New World Translation of the Holy Scriptures—With References: “Swieng[etelo] swin’wana swa tsalwa ra Xihev[eru] swi kombisa trigrammaton, kumbe tinhlanga tinharhu, Chehth, Zaʹyin, Qohph (חזק) leti ti yimelaka nsayino wa Hosi Hezekiya entirhweni wo kopa lowu endliweke hi vatsari va yena ku kombisa leswaku ntirho a wu hetiwile.”

 6. Xivuriso i yini, naswona hikwalaho ka yini vito ra Xiheveru ra buku leyi ri fanela?

⁶ Etibibeleni ta Xiheveru buku leyi eku sunguleni a yi vitaniwa hi rito ro sungula ebukwini, mish·lehʹ, leswi vulaka ku “swivuriso.” Mish·lehʹ i nomboro ya vunyingi, xivumbeko xo vumba, xa riviti ra Xiheveru leri nge ma·shalʹ, ku nga riviti leri hi ntolovelo ku anakanyiwaka leswaku ri tekiwe eka rito-nkulu leri vulaka ku “ku fana na” kumbe “ku ringaniseleka.” Marito lawa ma hlamusela kahle leswi swi nga endzeni ka buku leyi, hikuva swivuriso i marito ya nkoka lama hakanyingi ma kombisaka ku fana kumbe mindzinganyeto ni lama endleriweke ku endla leswaku mutwi a ehleketa. Xivumbeko xo koma xa swivuriso xi swi endla swi olova ku swi landzelela ni ku va leswi tsakisaka, naswona hi xivumbeko lexi swa dyondzisiwa, swi dyondziwa ni ku tsundzukiwa hi ku olova. Mianakanyo ya kona ya tsundzukeka.

 7. I yini lexi faneleke ku xiyiwa ehenhleni ka endlelo ra Swivuriso?

⁷ Endlelo ra ku phofula leri ri nga ebukwini leyi na rona ra tsakisa swinene. I endlelo ra Xiheveru ro phata. Xivumbeko xa xiphemu lexikulu xa buku leyi xi fana ni vuphati. Leswi a swi endli makumu ya tilayini kumbe tindzimana ma yelana, kumbe ma twala ma ri lama fanaka. Ku endliwa ka yona yi va leyi nga ni tilayini leti yelanaka swi nyikela ku fana ka mianakanyo kumbe miehleketo. Vuxongi ni matimba ya yona ya vuleteri ya le mpfumawulweni lowu wa mianakanyo. Mianakanyo yi nga ha va leyi fanaka kumbe leyi hambanaka, kambe matimba ya ku fana ma kota ku ndlandlamuxela eka mianakanyo, ku ndlandlamuxa ehenhla ka miehleketo ni ku tiyiseka hi ku hundzisela nhlamuselo leyi nga emianakanyweni. Swikombiso swa ku yelana loku fanaka swi kumeka eka Swivuriso 11:25; 16:18; na 18:15 ni swikombiso swa ku yelana loku hambanaka swinene eka Swivuriso 10:7, 30; 12:25; 13:25; na 15:8. Xifaniso xin’wana xa xivumbeko xi kumeka emakumu ka buku leyi. (Swiv. 31:10-31) Tindzimana ta 22 kwalaho ti xaxametiwile lerova hi Xiheveru yin’wana ni yin’wana yi sungula hi letere leri landzelaka ra nongonoko wa maletere ya Xiheveru, lowu ku ri nxaxamelo wa xitsalwana lowu nakambe wu tirhisiwaka eka tipisalema to hlayanyana. Eka vuxongi endlelo leri ri hava ku fana ematsalweni ya khale.

 8. Ku tirhisiwa loku endliweke ka Swivuriso hi Vakriste vo sungula ku tiyisa vutshembeki bya yona hi ndlela yihi?

⁸ Vutshembeki bya Swivuriso nakambe byi kombisiwa eku tirhisiweni loku anameke loku endliweke ka buku leyi hi Vakriste vo sungula eku hlamuseleni ka milawu ya mahanyelo. Yakobo kahle-kahle a a tolovelane ngopfu na Swivuriso naswona u tirhise misinya ya yona ya milawu ya xisekelo exitsundzuxweni lexinene lexi a xi nyikeke hikwalaho ka mahanyelo ya Vukriste. (Ringanisa Swivuriso 14:29; 17:27 na Yakobo 1:19, 20; Swivuriso 3:34 na Yakobo 4:6; Swivuriso 27:1 na Yakobo 4:13, 14.) Mintshaho leyi kongomeke leyi humaka eka Swivuriso nakambe ya kumeka eka tindzima leti landzelaka: Varhoma 12:20—Swivuriso 25:21, 22; Vaheveru 12:5, 6—Swivuriso 3:11, 12; 2 Petro 2:22—Swivuriso 26:11.

 9. Swivuriso yi twanana ni Bibele hinkwayo hi ndlela yihi?

⁹ Tlhandla-kambirhi, Swivuriso yi tikomba yi ri leyi pfumelelanaka ni Bibele hinkwayo, xisweswo swi yi kombisa yi ri xiyenge xa “Matsalwa hinkwawo.” Yi nyikela vun’we lebyi hlamarisaka bya mianakanyo loko yi ringanisiwa ni Nawu wa Muxe, dyondzo ya Yesu ni matsalwa ya vadyondzisiwa ni vaapostola va Yesu. (Vona Swivuriso 10:16—1 Vakorinto 15:58 na Vagalatiya 6:8, 9; Swivuriso 12:25—Matewu 6:25; Swivuriso 20:20—Eksoda 20:12 na Matewu 15:4.) Hambi loko yi vulavula hi tinhla to tanihi ku lunghisiwa ka misava leswaku yi akiwa hi vanhu, ku ni vun’we bya mianakanyo ni vatsari van’wana va Bibele.—Swiv. 3:19, 20; Gen. 1:6, 7; Yobo 38:4-11; Ps. 104:5-9.

10, 11. I yini xin’wana lexi tiyisaka ku huhuteriwa ka buku leyi hi Xikwembu?

¹⁰ Lexi nakambe xi tiyisaka ku huhuteriwa ka buku leyi hi Xikwembu i ku pakanisa ka yona ka sayense, hambi xivuriso xi katsa misinya ya milawu ya khemikhali, vutshunguri kumbe rihanyo. Swivuriso 25:20 kahle-kahle yi vulavula hi swiendlo swa murhi wa ku leva. Swivuriso 31:4, 5 yi pfumelelana ni mintshubulo ya manguva lawa ya sayense ya leswaku xihoko xi onha endlelo ro ehleketa. Madokodela yo tala ni vativi va swakudya va pfumela leswaku vulombe i swakudya leswinene, swi hi tsundzuxa xivuriso lexi nge: “N’wananga, dyana vulombe, hikuva [i byinene].” (Swiv. 24:13) Minkambisiso ya manguva lawa ehenhleni ka mahanyelo a hi yintshwa eka Swivuriso. “Mbilu leyi tsakeke i murhi lowu tiyisaka.”—17:22; 15:17.

¹¹ Hakunene, buku ya Swivuriso yi hlanganisa xilaveko ni xiyimo xin’wana ni xin’wana xa munhu hi laha ku heleleke lerova buku yin’wana yi ku: “Ku hava ku hlangana evuton’wini lebyi byi nga hava vuleteri bya yona lebyi faneleke, ku hava mboyamelo lowunene kumbe lowo biha handle ka nsusumeto kumbe ndzulamiso wa yona lowu faneleke. Ku xalamuka ka munhu kwihi na kwihi ku tisiwa evuxakeni bya le kusuhi ni Xikwembu, . . . naswona munhu u famba onge hi loko a ri emahlweni ka Muendli ni Muavanyisi wakwe . . . Muxaka wun’wana ni wun’wana wa munhu wa kumeka ebukwini leyi ya khale; naswona hambi leswi yi endliweke magidi manharhu ya malembe lama hundzeke, ya ha ri ntiyiso eka ntumbuluko onge hi loko sweswi yi tekiwe eka muyimeri wa yona la hanyaka.”—Dictionary of the Bible ya Smith, 1890, Vol. III, tluka 2616.

LESWI NGA ENDZENI KA SWIVURISO

12. (a) I xiphato xihi lexi hlanganeke lexi vumbaka xiyenge xo sungula xa Swivuriso? (b) Yi dyondzisa yini malunghana ni vutlhari ni mahanyelo ya vanhu? (c) Swivuriso 1:7 yi andlala ntila wa buku hinkwayo hi ndlela yihi?

¹² Xiyenge Xo Sungula (1:1–9:18). Lexi i xitlhokovetselo lexi hlanganisiweke lexi vumbiwaka hi tinkulumo to koma onge hi loko xi huma eka tatana xi ya eka n’wana, xi vulavula hi swilaveko swa vutlhari byo kongomisa mbilu, kumbe munhu wa le ndzeni a helerile, ni ku kongomisa ku navela. Xi dyondzisa ntikelo wa vutlhari ni mikateko ya byona: ntsako, ku khana, ku rhula ni vutomi. (1:33; 3:13-18; 8:32-35) Yi hambanisa leswi ni ku pfumala vutlhari ni mimbuyelo ya kona: ku xaniseka naswona eku heteleleni ri va rifu. (1:28-32; 7:24-27; 8:36) Loko yi xiya swiyimo leswi swi nga hava makumu ni ku koteka ka vutomi, yi nyika munhu dyondzo ya xisekelo hi mahanyelo ya vanhu ni mimbuyelo ya sweswi ni ya nkarhi lowu taka ya mahanyelo wolawo. Marito lama nga eka Swivuriso 1:7 ma andlala ntila wa buku leyi hinkwayo: “Ku chava Yehova, i masungulo ya vutivi hinkwabyo.” Swiyenge hinkwaswo swi fanele ku kombisa leswaku Yehova wa nghenisiwa emhakeni. Ku ni ku phindhiwa ka nkarhi na nkarhi ka xilaveko xa ku nga rivali milawu ya Xikwembu, ku namarhela swileriso swa xona ni ku nga swi rivali.

13. Landzelerisa minxaxamelo leyi dumeke leyi yi nga eka xiyenge xo sungula xa Swivuriso.

¹³ Minxaxamelo leyi dumeke leyi yi nga kona eka xivumbeko hinkwaxo xa xiyenge lexi xo sungula i vutlhari lebyi tirhaka, vutivi, ku chava Yehova, ndzayo ni ku twisisa. Switsundzuxo swa nyikeriwa ku lwisana ni vunghana lebyo biha, ku lahla ndzayo ya Yehova ni vuxaka lebyi nga fanelangiki ni vavasati vambe. (1:10-19; 3:11, 12; 5:3-14; 7:1-27) Kambirhi, vutlhari byi hlamuseriwa byi ri lebyi nga etindhawini ta mani na mani, xisweswo byi va lebyi kumekaka, lebyi nga kona. (1:20, 21; 8:1-11) Byi munhuhatiwile naswona byi vulavula hi ndlela yo kombela eka vanhu lava nga hava ntokoto, hambi ku ri ku tisa ku vonakala eku tumbuluxiweni ka misava. (1:22-33; 8:4-36) Mayana buku leyi hlamarisaka swonghasi! Xiyenge lexi xi hetelela hi nhloko-mhaka ya xona yo sungula, leswaku “masungulo ya vutlhari i ku chava Yehova.” (9:10) Hinkwayo, yi kanela leswaku ku xixima Yehova hi tindlela ta hina hinkwato, kun’we ni ku namarhela ka hina vululami bya yena, i ndlela ya vutomi naswona swi nga hi hlayisa swinene ngopfu eka leswi swi nga navelekiki.

14. I ku yelana kwihi loku hambanaka loku endlaka leswaku tidyondzo leti tirhaka ta Swivuriso ti hlawuleka?

¹⁴ Xiyenge Xa Vumbirhi (10:1–24:34). Laha hi kuma minhlawulo yo tala, misinya ya milawu ya xisekelo leyi nga hlanganisiwangiki leyi tirhisaka vutlhari eswiyin’weni leswi rharhanganeke swa vutomi. Hi ku hi dyondzisa matirhisele lama faneleke, yi tiyimisele ku kurisa ntsako lowukulu ni ku hanya loku tsakisaka. Ku hambana eku yelaneni ku endla leswaku tidyondzo leti ti hlawuleka emianakanyweni yerhu. Hi lowu nxaxamelo wo koma wa tinhloko-mhaka leti ti xiyiwaka eka tindzima 10, 11 na 12:

rirhandzu ri hambana ni rivengo

vutlhari byi hambana ni vuhunguki

vutshembeki byi hambana ni vuxisi

ku tshembeka ku hambana ni ku hehla

ntiyiso wu hambana ni mavunwa

ku hanana ku hambana ni ku tsonana

ku gingiriteka ku hambana ni vulolo

ku famba hi vutshembeki ku hambana ni tindlela to homboloka

xitsundzuxo lexinene xi hambana ni ku pfumala vukongomisi bya vutshila

wansati lonene u hambana ni wansati la khomisaka tingana

vululami byi hambana ni vuhomboloki

vutitsongahati byi hambana ni ku tinyungubyisa

Ku xiyisisa nxaxamelo lowu mayelana ni ku hanya ka siku na siku swi fanele ku hi khorwisa leswaku Swivuriso hakunene i buku leyi tirhaka!

15. Nyika swikombiso swin’wana swa ku hambana ka swiyimo swa vanhu lava ku vulavuriweke ha vona eka Swivuriso.

¹⁵ Xiyenge lexi hinkwaxo (13:1–24:34) xi ya emahlweni ni switsundzuxo swa xona swa mimpimanyeto ya Yehova leswaku hi ta va ni vutlhari ni ku twisisa. Nxaxamelo wa ku hambana lokukulu ka swiyimo swa vanhu leswi ku vulavuriweke ha swona wu ta kombisa ku hlanganisiwa lokukulu loku buku leyi yi ku nyikelaka. Swa pfuna swinene ku va ni xitsundzuxo lexi xa Bibele ehenhleni ka ku kanganyisa, ku tinyungubyisa, ku hlayisa rito ra munhu, vutlhari, swinakulobye, ndzulamiso ni vuleteri bya vana, langutelo ra munhu ra leswo lulama, ku hlwela ku kariha, musa eka vapfumari, vuxisi, xikhongelo, ku hlekula, ku aneriseka hi swilaveko swa vutomi, ku tikurisa, bindzu leri nga lulamangiki, ku ba mati, dzolonga, ku tikhoma, ku tihambanisa, ku miyela, xihlawu-hlawu, mholovo, vutitsongahati, mampfekempfeke, ku hlayisa tatana na manana, swakunwa leswi dakwaka, vuxisi, timfanelo ta wansati, tinyiko, ku lomba, ku lombisa, vunene, ku tiyiseka, minxaxamelo ya nhundzu, ku aka muti, ku navela loko biha, ku rihisela, vuhava, nhlamulo leyinene, ku anakanyisisa ni xinakulobye xa ntiyiso. I rifuwo ra xitsundzuxo ku ya eka rona ku kuma vukongomisi lebyinene etimhakeni ta siku na siku! Eka van’wana, swo hlayanyana swa swilo leswi swi nga ha vonaka swi nga ri swa nkoka, kambe laha hi xiya leswaku Bibele a yi swi honisi swilaveko swa hina hambi ku ri eka swilo leswi vonakaka swi ri swintsongo. Eka leswi, Swivuriso yi na ntikelo lowu nga ringanisekiki.

16. I xitsundzuxo xihi lexi akaka lexi nyikeriweke eka xiyenge xa vunharhu xa Swivuriso ke?

¹⁶ Xiyenge Xa Vunharhu (25:1–29:27). Xitsundzuxo lexi akaka xi nyikeriwile etimhakeni to tanihi ku xixima, ku leha mbilu, valala, ku hanyisana ni swihunguki, ku titsakisa, ku tidzunisa ku tlula mpimo, vukwele, ku vaviseka loku vangiweke hi munghana, ndlala, ku hehla, ku khathalela vutihlamuleri, ku tsakela, ku tivula xidyoho, mimbuyelo ya nawu lowo biha, ku tikukumuxa, mikateko ya nawu lowo lulama, ku tluriwa ka nawu hi vana, ku hanyisana ni malandza, vutlhari ni xivono.

17. (a) I ‘rungula rihi ra ntikelo’ leri Aguri a ri hundziselaka? (b) I mintlawa yihi leyi hambaneke ya swilo swa mune leyi a yi hlamuselaka?

¹⁷ Xiyenge Xa Vumune (30:1-33). Leti i “timhaka leti dyondzisiweke” leti nyikiweke Aguri. Endzhaku ka ku pfumela hi ku titsongahata ka ku pfumala ka yena n’wini ntikelo, mutsari u vulavula hi ku pfumala ka munhu vuswikoti byo vumba misava ni swilo leswi swi nga eka yona. U vitana Rito ra Xikwembu leswaku ri basisiwile ni ku va xitlhangu. U kombela leswaku rito ro hemba ri susiwa eka yena ni leswaku a nga nyikiwi rifuwo kumbe vusiwana. U hlamusela rixaka leri nga tengangiki, leri tinyungubyisaka ni ra makwanga leri vulaka swo biha ehenhla ka vatswari va rona. Swilo swa mune leswi nga vuriwangiki ‘Ku ringana!’ swa hlamuseriwa, kun’we ni swilo swa mune leswi nonon’hwaka ku swi twisisa. (30:15, 16) Ku tihumesa enandzwini hi xivindzi ka wansati wa muoswi ka nyikeriwa. Kutani ku hlamuseriwa swilo swa mune leswi ehansi ka swona misava yi nga swi kotiki ku tiyisela, swilo swa mune leswintsongo leswi hi ntumbuluko swi tlhariheke ni swilo swa mune leswi swi nga emahlweni eku fambisaneni ka swona. Hi mindzinganiso leyi heleleke, mutsari u tsundzuxa leswaku “ku hlohlotela vukari swi humesa timholovo.”—30:33.

18. I yini lexi Hosi Lemuwele a xi vulaka ehenhleni ka (a) wansati lowo biha ni (b) wansati lonene?

¹⁸ Xiyenge Xa Vuntlhanu (31:1-31). Hi leti ‘timhaka tin’wana ta ntikelo,’ letiya ta hosi Lemuwele. Lawa i maendlelo mambirhi ya vutsari. Xiyenge xo sungula xi vulavula hi ku onhiwa loku munhu a nga vaka na kona hi wansati wo biha, xi tsundzuxa ndlela leyi swakunwa leswi dakwaka swi nga hambukisaka ku avanyisa ha yona, kutani swi tisa ku avanyisa ka ku lulama. Nxaxamelo wa xitsalwana exiyengeni xo hetelela wu nyikela nhlamuselo leyi xiyekaka ya wansati lonene. Hi vuxokoxoko byin’wana yi xiya ntikelo wa yena, yi kombisa leswaku wa tshembiwa ni ku hakeriwa hi n’wini wa yena. Timfanelo ta yena ti katsa ku va la gingiritekaka, la hubutaka wa ha ri mixo, muxavi wa rixaladza, la nga ni musa eka swisiwana, kun’we ni ku kombisa ku vona swa le mahlweni ni ku vulavula hi vutlhari. Nakambe u xalamukile, a xiximiwa hi vana va yena ni ku dzunisiwa hi nuna wakwe. Ehenhla ka hinkwaswo, u chava Yehova.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

19. Swivuriso hi yoxe yi twarisa xikongomelo xa yona lexi pfunaka hi ndlela yihi?

¹⁹ Xikongomelo lexi pfunaka xa Swivuriso xi hlamuseriwile etindzimaneni to sungula leti nge: “Eku tiva vutlhari ni tidyondzo, ni ku hlamusela marito ya vutlhari; eku amukela dyondzo ya ku anakanya swo lulama, ya ku tivisisa ku lulama ni mfanelo; eku tlharihisa varivari, ni ku nyika lavantshwa eku tiva ni ku anakanya.” (1:2-4) Ku pfumelelana ni xikongomelo xexo lexi hlamuseriweke, buku leyi yi kandziyisa vutivi, vutlhari ni ku twisisa, leswi xin’wana ni xin’wana xa swona xi pfunaka hi ndlela yo karhi ya xona.

20. Swivuriso yi ri yini ehenhleni ka vutivi?

²⁰ (1) Vutivi i xilaveko lexikulu xa munhu, hikuva a hi swinene eka munhu ku wela eku pfumaleni ka vutivi. Munhu a nge swi koti ku hlengeleta vutivi lebyinene handle ka ku chava Yehova, hikuva vutivi byi sungula hi ku chava koloko. Ku fanele ku hlawuriwa vutivi ematshan’wini yo hlawula nsuku. Hikwalaho ka yini? Hi ku tirhisa vutivi lava lulameke va hlayisiwa; byi hi sivela ku hatlisa ku dyoha. Vona ndlela leyi hi faneleke ku byi lava ha yona, hi byi nghenisa! I bya nkoka. Kutani “rhiya ndleve, u yingisa ku vulavula ka tintlhari; u nyiketa mbilu ya wena evutivini bya mina.”—22:17; 1:7; 8:10; 11:9; 18:15; 19:2; 20:15.

21. Hi yihi dyondzo ya Xikwembu malunghana ni vutlhari?

²¹ (2) Vutlhari, vuswikoti byo tirhisa vutivi kahle ku dzunisa Yehova, ‘i nchumu lowukulu.’ Byi lave. Xihlovo xa byona i Yehova. Vutlhari lebyi nyikaka vutomi byi na masungulo ya byona eku tiveni ni le ku chaveni ka Yehova Xikwembu—xexo i xihundla lexikulu xa vutlhari. Kutani chava Xikwembu, hayi munhu. Vutlhari lebyi munhuhatiweke byi humesa ku huwelela, byi khutaza hinkwavo ku lulamisa tindlela ta vona. Vutlhari byi huwelela hi mpfumawulo lowukulu eswitarateni hi swoxe. Yehova u rhamba hinkwavo lava va pfumalaka ntokoto ni lava va pfumalaka vutlhari ku hundzuluka ivi va tiwundla hi vuswa bya vutlhari. Endzhaku, hi ku chava Yehova, va ta tsaka hambi loko va ri ni swintsongo. Yi tele mikateko ya vutlhari; leswi pfunaka ngopfu i mimbuyelo ya byona. Vutlhari ni vutivi—leswi i swisekelo leswikulu swa vuswikoti byo anakanya, muxaka lowu wu nga ta hi hlayisa. Tanihi leswi vulombe byi pfunaka ni ku tsakisa, vutlhari byi tano. I bya ntikelo swinene ku tlula nsuku; i murhi wa vutomi. Vanhu va lova loko va ri hava vutlhari, hikuva vutlhari byi hlayisa vutomi; byi vula vutomi.—4:7; 1:7, 20-23; 2:6, 7, 10, 11; 3:13-18, 21-26; 8:1-36; 9:1-6, 10; 10:8; 13:14; 15:16, 24; 16:16, 20-24; 24:13, 14.

22. I xisirhelelo xihi lexi kumekaka eku twisiseni?

²² (3) Handle ka vutivi ni vutlhari, ku twisisa i ka nkoka, hikwalaho, “xava ku [twisisa] hi hinkwaswo leswi u nga na swona.” Ku twisisa i vuswikoti byo vona nchumu eswiyengeni swa wona leswi hlanganisiweke; swi vula ku anakanya, minkarhi hinkwayo u tsundzuka Xikwembu, hikuva munhu a nga swi koti ku titshega hi ku twisisa ka yena n’wini. Vona ndlela leyi swi nga kotekiki hi laha ku heleleke ha yona ku va ni ku twisisa ni ku anakanya loko munhu a kanetana na Yehova! Leswaku hi ku endla ka hina, hi fanele ku lava ku twisisa hi tinghitsi tanihi rifuwo leri fihlekeke. Leswaku hi twisisa, hi fanele ku va ni vutivi. Ndzavisiso lowu munhu la twisisaka a wu endlaka wa vutivi wa hakeriwa, naswona vutlhari byi le mahlweni ka yena. Wa hlayisiwa eka swihoxo leswi nga hlayekiki swa misava, tanihi le ka vanhu lava nga hlayekiki vo biha lava nga ha ringetaka ku phasa munhu ku famba na vona endleleni ya munyama. Hi nkhensa Yehova Xikwembu—xihlovo xa vutivi, vutlhari ni ku twisisa leswi nyikaka vutomi!—4:7; 2:3, 4; 3:5; 15:14; 17:24; 19:8; 21:30.

23. I muxaka wihi wa xitsundzuxo xa vutlhari lowu wu nga ta kaneriwa ku ya emahlweni?

²³ Ku pfumelelana ni xikongomelo lexi pfunaka xa Swivuriso, buku leyi yi andlala ndzalo ya vutlhari, xitsundzuxo lexi huhuteriweke xo hi pfuna ku hlengeleta ku twisisa ivi hi hlayisa mbilu, “hikuva i xihlovo xa vutomi.” (4:23) Leswi landzelaka i nhlawulo wa xitsundzuxo xa vutlhari lexi kandziyisiweke ebukwini hinkwayo.

24. I yini lexi hlamuseriweke malunghana ni lavo homboloka ni lavo lulama?

²⁴ Lavo biha ni lavo lulama va hambana: Lowo biha u ta phasiwa etindleleni ta yena leto homboloka, naswona rifuwo rakwe ri nge n’wi ponisi esikwini ra vukari. Lowo lulama u le nxaxamelweni wa vutomi naswona u ta hakeriwa hi Yehova.—2:21, 22; 10:6, 7, 9, 24, 25, 27-32; 11:3-7, 18-21, 23, 30, 31; 12:2, 3, 7, 28; 13:6, 9; 14:2, 11; 15:3, 8, 29; 29:16.

25. Swivuriso yi tsundzuxa ehenhleni ka vunghwavava hi ndlela yihi?

²⁵ Xilaveko xa mahanyelo lama baseke: Solomoni u tsundzuxa ku lwisana ni vunghwavava hi laha ku hambetaka. Vanhu lava oswaka va ta amukela ntungu kun’we ni xisandzu, naswona ndzhukano wa vona wu nga ka wu nga susiwi. ‘Mati lama yiviweke’ ma nga ha vonaka ma nandziha eka muntshwa, kambe nghwavava yi ngirimela eku feni naswona yi ya kun’we ni vahlaseriwa va yona lava nga hava ntokoto. Lava va welaka ekheleni leri enteke ra vunghwavava va tshikiwa hi Yehova.—2:16-19; 5:1-23; 6:20-35; 7:4-27; 9:13-18; 22:14; 23:27, 28.

26. I yini lexi vuriweke mayelana ni ku tikhoma?

²⁶ Xilaveko xo tikhoma: Vudakwa ni makolo swa siveriwa. Hinkwavo lava nga ta amukeriwa hi Xikwembu va fanele ku kombisa ku ringanisela eku dyeni ni le ku nweni. (20:1; 21:17; 23:21, 29-35; 25:16; 31:4, 5) Lava va hlwelaka ku kariha va ni ku twisisa ko tala naswona va tlula wanuna wa matimba loyi a hlaselaka muti. (14:17, 29; 15:1, 18; 16:32; 19:11; 25:15, 28; 29:11, 22) Ku tikhoma na kona ka laveka ku papalata ku navela loko biha ni vukwele, loku ku nga ku bola emarhambyini ya munhu.—14:30; 24:1; 27:4; 28:22.

27. (a) Ku tirhisiwa ka vuhunguki ka ku vulavula i yini? (b) Hikwalaho ka yini ku tirhisiwa ka vutlhari ka tindzimi ta hina ni ku vulavula swi ri swa nkoka?

²⁷ Ku tirhisiwa ka vutlhari ni ka vuhunguki ka ririmi: Ku vulavula loko homboloka, muhehli, mbhoni yo hemba ni mulumbeti swi ta paluxiwa, hikuva i manyala eka Yehova. (4:24; 6:16-19; 11:13; 12:17, 22; 14:5, 25; 17:4; 19:5, 9; 20:17; 24:28; 25:18) Loko nomu wa munhu wu vulavula swilo leswinene, i xihlovo xa vutomi; kambe nomu wa xihunguki wu humesa ku onha ka xona. “Ku fa ni ku hanya swi kota hi ririmi, lava ri rhandzaka va ta dya mihandzu ya rona.” (18:21) Ku hehla, ku vulavula ka vuxisi, ku tiyimelela ni marito ya xihatla swa siveriwa. I ndlela ya vutlhari ku vulavula ntiyiso, ku dzunisa Xikwembu.—10:11, 13, 14; 12:13, 14, 18, 19; 13:3; 14:3; 16:27-30; 17:27, 28; 18:6-8, 20; 26:28; 29:20; 31:26.

28. I ku onha kwihi loku ku tinyungubyisa ku ku tisaka, kambe i mimpfuno yihi leyi humaka eku titsongahateni?

²⁸ Vuhunguki bya ku tikurisa ni xilaveko xa ku titsongahata: Munhu la tikurisaka u titlakusela eku tlakukeni loku entiyisweni a nga riki na kona, lerova a wa. Lava tikurisaka embilwini i manyala eka Yehova, kambe u nyika vatitsongahati vutlhari, ku kwetsima, rifuwo ni vutomi.—3:7; 11:2; 12:9; 13:10; 15:33; 16:5, 18, 19; 18:12; 21:4; 22:4; 26:12; 28:25, 26; 29:23.

29. Vulolo byi fanele ku langutisiwa njhani, naswona ku gingiriteka ku ni ntikelo wihi?

²⁹ Ku gingiriteka, hayi vulolo: Ti tele tinhlamuselo ta lolo. Ri fanele ku ya eka vusokoti ku ya kuma dyondzo ivi ri tlhariha. Aha, kambe mugingiriteki—u ta kateka!—1:32; 6:6-11; 10:4, 5, 26; 12:24; 13:4; 15:19; 18:9; 19:15, 24; 20:4, 13; 21:25, 26; 22:13; 24:30-34; 26:13-16; 31:24, 25.

30. Swivuriso yi kandziyisa xinakulobye lexinene hi ndlela yihi?

³⁰ Xinghana lexinene: I vuhunguki ku endla xinghana ni lava va nga n’wi chaviki Yehova, ni lavo biha kumbe swihunguki, ni vanhu lava karihaka, ni vahlevi, kumbe vanhu va makolo. Ematshan’wini ya sweswo, hlanganyela ni vanhu va vutlhari, naswona u ta va loyi a tlhariheke.—1:10-19; 4:14-19; 13:20; 14:7; 20:19; 22:24, 25; 28:7.

31. Hi xihi xitsundzuxo xa vutlhari malunghana ni ku tshinya?

³¹ Xilaveko xa ku sola ni ndzulamiso: “Loyi Yehova a n’wi rhandzaka, wa n’wi tshinya,” naswona lava va hlayisaka ndzayo leyi va le ndleleni ya ku kwetsima ni vutomi. Loyi a vengaka ku soriwa u ta va ni xisandzu.—3:11, 12; 10:17; 12:1; 13:18; 15:5; 31:33; 17:10; 19:25; 29:1.

32. I xitsundzuxo xihi lexinene lexi nyikeriweke ehenhleni ka ku va wansati lonene?

³² Ndzayo ehenhleni ka ku va wansati lonene: Hi ku phindha-phindha Swivuriso yi tsundzuxa ehenhleni ka ku va wansati a va ni madzolonga ni ku endla hi ndlela yo khomisa tingana. Wansati la tlhariheke, la fanelekaka ni la chavaka Xikwembu u ni nawu wa nsovo eririmini rakwe; un’wana ni un’wana la kumaka wansati wo tano u kuma vunene lebyi humaka eka Yehova.—12:4; 18:22; 19:13, 14; 21:9, 19; 27:15, 16; 31:10-31.

33. Hi xihi xitsundzuxo lexi pfunaka lexi nyikeriweke ehenhleni ka ku letela vana?

³³ Ku kurisiwa ka vana: Va dyondzise milawu ya Xikwembu nkarhi na nkarhi leswaku va “nga hambuki.” Va kurise ku sukela evutsongwanini hi vuleteri bya Yehova. U nga tshiki ku ba loko swi laveka, tanihi xikombiso xa rirhandzu, nkhavi ni ku tshinya swi nyika wandzisanyana vutlhari. Lava va kurisaka vana hi ndlela ya Xikwembu va ta va ni vana lava tlhariheke lava nga ta tisa ntsako ni ku khana lokukulu eka tatana na manana.—4:1-9; 13:24; 17:21; 22:6, 15; 23:13, 14, 22, 24, 25; 29:15, 17.

34. Swi pfuna yini ku teka vutihlamuleri eku pfuneni van’wana?

³⁴ Vutihlamuleri byo pfuna van’wana: Leswi swi kandziyisiwa ngopfu eka Swivuriso. Munhu wo tlhariha u fanele ku hangalasa vutivi leswaku ku pfuneka van’wana. Munhu nakambe u fanele ku va la hananaka eku kombiseni ka musa eka lava va nga swisiwana, naswona hi ku endla tano, u lomba Yehova hakunene, loyi a tiyisaka ku hakela.—11:24-26; 15:7; 19:17; 24:11, 12; 28:27.

35. Loko yi fika exivindzini xa swiphiqo swa hina, i xitsundzuxo xihi lexi Swivuriso yi xi nyikelaka?

³⁵ Ku titshega hi Yehova: Swivuriso yi fika exivindzini xa swiphiqo swa hina loko yi tsundzuxa leswaku hi veka ku tshemba loku heleleke eka Xikwembu. Hi fanele ku nghenisa Yehova etindleleni ta hina hinkwato. Munhu a nga ha kunguhata ndlela ya yena, kambe Yehova u fanele ku kongomisa minkondzo yakwe. Vito ra Yehova i xihondzo xa matimba, laha la lulameke a tsutsumelaka kona ivi a kuma ku sirheleriwa. Tshemba Yehova ivi u ya eRitweni ra yena leswaku u kuma vukongomisi.—3:1, 5, 6; 16:1-9; 18:10; 20:22; 28:25, 26; 30:5, 6.

36. Swivuriso yi nga ha hlamuseriwa yi ri leyi nga enkarhini, leyi tirhaka ni leyi pfunaka eka malangutelo wahi ke?

³⁶ Buku ya Swivuriso yi pfuna swonghasi eku dyondziseni ni ku tshinya hina ni van’wana! Ku hava xivumbeko xa vuxaka bya munhu lexi xi vonakaka xi honisiwa. Xana u kona munhu la tihambanisaka eka vagandzeri-kulobye va Xikwembu? (18:1) Xana munhu la nga exikhundleni lexi tlakukeke u boha makungu a nga si twa matlhelo hinkwawo ya mhaka ke? (18:17) Xana munhu i muendli la nga ni khombo wa misavu? (26:18, 19) Xana munhu u vonaka a ri ni xihlawu-hlawu? (28:21) Muxavisi exitolo xakwe, murimi ensin’wini ya yena, nuna ni nsati ni n’wana—hinkwavo va kuma vuleteri lebyinene. Vatswari va pfuniwa leswaku va paluxa mintlhamu yo tala leyi tumbeleke endleleni ya muntshwa. Tintlhari ti nga dyondzisa swihunguki. Swivuriso swa tirha hinkwako laha hi tshamaka kona; dyondzo ni xitsundzuxo xa buku leyi a swi heleriwi hi nkarhi: “Buku ya Swivuriso,” ku tshama ku vula William Lyon Phelps mudyondzisi wa Muamerika, “yi le nkarhini ngopfu ku tlula phepha-hungu ra mixo lowu.”a Buku ya Swivuriso yi le nkarhini, ya tirha ni ku pfuna ku dyondzisa hikwalaho ka leswi yi huhuteriweke hi Xikwembu.

37. Swivuriso yi twananisa ku yini ni tidyondzo ta Solomoni Lonkulu?

³⁷ Hikwalaho ka leswi yi pfunaka ku lulamisa swilo, buku ya Swivuriso, leyi yi vuriweke ngopfu hi Solomoni, yi hundzukisela vanhu eka Xikwembu xa Matimba Hinkwawo. Nakambe, Yesu Kriste u endle tano, loyi ku kombeteriweke eka yena eka Matewu 12:42 tanihi “swikulu ku tlula Solomoni.”

38. Swivuriso yi tlhandlekela eku tlangeleni ka hina ka Mfumo wa Xikwembu ni misinya ya wona yo lulama ya milawu hi ndlela yihi?

³⁸ Hi nga tlangela swonghasi leswi Munhu loyi a tlhariheke swinene a hlawuriweke hi Yehova tanihi Mbewu ya Mfumo! Xiluvelo xakwe hi xona lexi nga “ta tiyisiwa hi ku lulama,” leswaku ku va ni ku fuma ka ku rhula loku vangamaka ngopfu ku tlula ni lokuya ka Hosi Solomoni. Malunghana ni vulawuri byebyo bya Mfumo, ku ta vuriwa leswi, “tintswalo ni ku tshembeka swi tiyisa hosi; hi tintswalo yi ta tiyisa xitshamo xa yona.” Sweswo swi ta pfula ku nga heli ka hulumendhe yo lulama ya vanhu, leyi malunghana na yona Swivuriso yi tlhelaka yi ku: “Loko hosi yi avanyisela swisiwana hi ku lulama, xitshamo xa yona xi ta tiya hi masiku.” Xisweswo, hi swi twisisa hi laha ku tsakisaka leswaku Swivuriso a yi voningeli ndlela ya hina evutivini, vutlhari ni ku twisisa, kun’we ni vutomi lebyi nga heriki ntsena, kambe, xa nkoka swinene, yi kurisa Yehova tanihi Xihlovo xa vutlhari bya ntiyiso, lebyi a byi hangalasaka hi ku tirhisa Kriste Yesu, Mudya-ndzhaka wa Mfumo. Swivuriso yi engetela swo tala eku tlangeleni ka hina ka Mfumo wa Xikwembu ni misinya ya milawu yo lulama leyi sweswi wu lawulaka ha yona.—Swiv. 25:5; 16:12; 20:28; 29:14.

[Nhlamuselo ya le hansi]