Madzolonga Ma Kumeka Hinkwako-Nkwako
LOKO a ha tshamile emovheni wakwe a rindzele rhoboto leswaku yi n’wi pfulela, xikan’we-kan’we muchayeri u vone nkakatla ya wanuna yi ri karhi yi ta eka yena, yi ri karhi yi rhuketela swinene yi tlakusele ni xibakela ehenhla. Muchayeri u hatlise a goga timbati ni mafasitere ya movha wakwe, kambe nkakatla leyi a yi hambeta yi ta. Loko a fika, wanuna loyi u ninginise movha ni ku koka rivanti ra movha. Eku heteleleni, hi ku nyangatseka u tlakuse xibakela xakwe lexikulu a hima xisirhela-moya xa le mahlweni, a xi tlhotlhorha.
Xana leyi i bayisikopo leyi tsakisaka? E-e! Leyi i mholovo ya swa le mapatwini le xihlaleni xa Oahu, eHawaii, lexi tivekaka hi ku rhula, ni ku va ndhawu yo hola.
Leswi a swi hlamarisi. Maloko etimbantini, tinsimbi emafasitereni, vatirhi va vusirheleri emiakweni, hambi yi ri mimfungho etibazini leyi nge “Muchayeri a nga teki mali”—leswi hinkwaswo swi kombisa nchumu wun’we ntsena: Madzolonga ma kumeka hinkwako-nkwako!
Madzolonga eKaya
Khale kaya a ri tekiwa tanihi vuchavelo bya munhu lebyi hlayisekeke. Hambi swi ri tano, mianakanyo leyi leyi tsakisaka yi cinca hi ku hatlisa. Madzolonga ya le mindyangwini, lama katsaka ku khomiwa ka vana hi ndlela yo biha, ku banana ka vatekani, ni ku yayarhelana ka vanhu swi va tinhloko-mhaka ta mahungu emisaveni hinkwayo.
Hi xikombiso, Manchester Guardian Weekly yi ri: “Kwalomu ka 750 000 wa vana le Britain va nga ha karhatiwa hi ntshikilelo wa nkarhi wo leha hikwalaho ko tolovelana ni madzolonga ya le kaya.” Xiviko lexi a xi sekeriwe eka vukambisisi lebyi nga tlhela byi kuma leswaku “vavasati vanharhu eka mune lava vutisiweke va vule leswaku vana va vona va vone swiendlo leswi tsemaka nhlana swa madzolonga, naswona kwalomu ka mbirhi xa nharhu xa vana va vone vamana wa vona va ri karhi va biwa.” Hi laha ku fanaka, hi ku ya hi U.S.News & World Report, U.S. Advisory Board on Child Abuse and Neglect yi ringanyeta leswaku “2 000 wa vana, lava vo tala va vona va nga hansi ka malembe ya mune, va fa lembe na lembe emavokweni ya vatswari kumbe ya vahlayisi.” Xiviko xi vula leswaku leswi swi tlula nhlayo ya mafu lama vangiwaka hi makhombo ya le mapatwini, ku nwela kumbe ku wa.
Madzolonga ya le kaya ya katsa ku xanisana ka vatekani, leswi vangaka leswaku ku kala ku va ni ku dlivana kumbe ku dlidlimbetana, ku makalana, ku rahana, ku tlimbetelana, ku fumbutelana, ku xungetana hi mukwana kumbe hi xibalesa hambi ku ri ku dlayana. Naswona namuntlha muxaka lowu wa madzolonga wu endliwa hi vavanuna ni vavasati havambirhi. Vulavisisi byin’wana byi kume leswaku exikarhi ka madzolonga lawa ya vikiweke exikarhi ka mimpatswa, kwalomu ka kotara yin’we ya milandzu yi vangiwe hi wanuna, kotara leyin’wana yona hi wansati, naswona hinkwayo yi nga hlamuseriwa tanihi nkwetlembetano lowu havumbirhi bya vona va faneriwaka hi ku soriwa.
Madzolonga eXivandleni Xa Ntirho
Handle ka le kaya, hi ntolovelo exivandleni xa ntirho a ku ri ndhawu leyi munhu a a kuma nhleleko, xichavo ni ku rhula. Kambe swi vonaka onge a swa ha ri tano. Hi xikombiso, tinhlayo leti humesiweke hi U.S. Department of Justice ti komba leswaku lembe na lembe ku tlula 970 000 wa vanhu va gevengiwa exivandleni xa ntirho. Hi marito man’wana, eka “vatirhi van’wana ni van’wana va mune un’we a nga ha weriwa hi makhombo yo hlaseriwa entirhweni,” hi ku ya hi xiviko xa Professional Safety—Journal of the American Society of Safety Engineers.
Lexi karhataka hi leswaku madzolonga ya le xivandleni xa ntirho a ma heleli eka ku holova lokukulu ni nhlambha ntsena. Xiviko lexi fanaka xi ri: “Ku hlaselana loku nga kona exikarhi ka vathori ni vathoriwa swin’we ni le xikarhi ka vathoriwa ni vathoriwa-kulobye sweswi i xivangelo lexi kulaka hi ku hatlisa xa ku yayarhelana ka vanhu le United States.” Hi 1992, n’we ku ya ka tsevu wa mafu lama fambelanaka ni le mintirhweni a ma ri yo yayarhelana; eka vavasati, nhlayo a yi ri kwalomu ka n’we ku ya eka mbirhi. A swi kanakanisi leswaku gandlati ra madzolonga ri kukula nhleleko lowu khale a wu kumeka exivandleni xa ntirho.
Madzolonga eMintlangwini Ni Le Ndhawini Ya Vuhungasi
Mintlangu ni vuhungasi a swi kunguhateriwe ku va ndhawu yo hungasa kumbe ku wisa leswaku munhu a kota ku phyuphya eka migingiriko leyikulu ya vutomi. Namuntlha vuhungasi i bindzu lerikulu swinene. Leswaku ku endliwa mpindzulo lowukulu hi laha swi nga kotekaka ha kona emakete lowu wo endla mali yo tala, vaxavisi va switirhisiwa swa vuhungasi va tirhisa ndlela yihi na yihi leyi nga ta endla leswaku swixavisiwa swa vona swi xaviwa. Naswona yin’wana ya tindlela ta kona i madzolonga.
Hi xikombiso, Forbes, magazini wa bindzu, wu vike leswaku muendli wa video game u ni ntlangu wa nyimpi lowu dumeke, laha munhu a tsemaka nhloko ni longo swa loyi a lwaka na yena loko vahlaleri va ri karhi va huwelela va ku, “N’wi dlaye! Nwi dlaye!” Hambi swi ri tano, kopi yin’wana leyi endliwaka hi khampani leyi fanaka leyi endleriweke mimphikizano ya khampani, yi hava madzolonga. Xana ku va ni vuyelo byihi? Kopi leyi teleke swinene hi madzolonga yi xaviwa swinene ku tlula leyin’wana hi xiringaniso xa 3 ku ya ka 2. Naswona leswi swi endla mali yo tala. Loko kopi leyi endleriweke ku hlaleriwa ekaya yi yisiwa emakete, tikhampani ti xavisa R235 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo emavhikini mambirhi yo sungula! Loko ku va ni mpindzulo, madzolonga ma phasa vaxavi.
Madzolonga emintlangwini ma va mhaka yin’wana. Hi ku hatlisa vatlangi va tinyungubyisa hi ku onhetela loku va vaka va ku endlile. Hi xikombiso, entlangwini wa khororo hi 1990, ku ve na 86 wa swihoxo—swa nkarhi wo leha. Ntlangu wu kavanyetiwe hi madzolonga ku ringana tiawara tinharhu ni hafu. Mutlangi un’wana u kale a tshunguriwa rhambu ra mombo leri a ri fayekile, ndzololo leyi a yi hariwile swin’we ni mbanga leyi a veke na yona. Ha yini ku ve ni madzolonga yo tano? Mutlangi un’wana wa hlamusela: “Loko u hlula entlangwini lowu bohaneke, lowu nga ni tinyimpi to tala, u muka u ri ni vuxaka lebyi nga nyawuriki ni vatlangi-kuloni. A ndzi anakanya leswaku ku lwa swi wu endla ntlangu lowu khumbaka mbilu.” Eka yo tala ya mintlangu leyi nga kona namuntlha, swi vonaka onge madzolonga a ka ha ri ndlela yo kuma ku hlula, kambe i xikongomelo xa kona.
Madzolonga Exikolweni
I khale xikolo xi langutiwa tanihi ndhawu leyi hlayisekeke leyi loko vana va ri eka yona va rivalaka hinkwaswo ivi va tikarhatela ku antswisa ku kula ka vona emiehleketweni ni le mirini. Hambiswiritano, namuntlha xikolo a ya ha ri yona ndhawu yo tano yo hlayiseka ni ku sirheleteka. Hi 1994 vulavisisi bya Gallup byi kume leswaku madzolonga ni mintlawa ya vafana swi vanga xiphiqo lexikulu eswikolweni leswi lawuriwaka hi mfumo le United States, ku tlula ku pfumaleka ka timali, loku tlulaka ka n’wexemu. Xana xiyimo xi bihe ku fikela kwihi?
Xivutiso hi lexi, “Xana u tshama u va muhlaseriwa wa madzolonga lama humelelaka exikolweni kumbe endhawini yin’wana ya le kusuhi?” kwalomu ka xichudeni xin’we eka swa mune loko swi vutisiwa swi hlamule swi ku ina. Ku tlula n’we xa khume xa vadyondzisi na vona va hlamula va ku ina. Vulavisisi lebyi fanaka byi kume leswaku 13 wa tiphesente ta swichudeni, vafana ni vanhwanyana, va pfumerile leswaku minkarhi yin’wana a va rhwala matlhari va ya na wona exikolweni. Vunyingi bya vona va vule leswaku va endle tano hikwalaho ko lava ku hlamarisa van’wana kumbe ku lava ku tisirhelela. Kambe xichudeni xin’wana xa 17 wa malembe hi vukhale xi balesele mudyondzisi wa xona exifuveni loko a ringeta ku xi tekela xibamu xa xona.
Ndhavuko Wa Madzolonga
A swi kanakanisi leswaku namuntlha madzolonga ma kumeka hinkwako-nkwako. Ekaya, entirhweni, exikolweni ni le vuhungasini, hi langutane ni ndhavuko wa madzolonga. Leswi vo tala va langutaneke na wona siku na siku, va kale va ma amukela tanihi nchumu wa ntolovelo—ku kondza loko va hlaseriwa. Kutani va vutisa, Xana madzolonga ma ta kala ma hela? Xana na wena u nga rhandza ku kuma nhlamulo? Kutani hi kombela u hlaya xihloko lexi landzelaka.