Ha Yini Vulawuri Byi Nga Xiximiwi?

“Siku rin’wana, ku nga yingisiwi ka vulawuri lebyi simekiweke, evukhongerini ni le ntirhweni, etikweni ni le ka tipolitiki, ku ta va xiphiqo xa misava hinkwayo xa lembe-xikhume ro hetelela.”

SE KU hundze malembe yo tala ku sukela hi va-1960, lembe-xikhume leri ku vulavuriwaka ha rona laha hi n’wamatimu tlhelo mutivi wa filosofi, ku nga Hannah Arendt. Namuntlha, mboyamelo wa ku delela vulawuri wu ya wu kula ku tlula rini na rini.

Hi xikombiso, xiviko xa sweswinyana eka The Times ya le London xi ri: “Vatswari van’wana va ala ku amukela leswaku mudyondzisi a va ni vulawuri eka n’wana wa vona naswona va vilela loko ku ringetiwa ku laya vana va vona.” Nkarhi na nkarhi, loko vana va tshinyiwa exikolweni, vatswari va ya kona ku nga ri ku ya xungeta vadyondzisi ntsena kambe ni ku ya va hlasela.

Muvulavuleri wa National Association of Head Teachers le Britain u tshahiwe a ku: “Vanhu va ri ‘ndzi ni malunghelo,’ ematshan’weni yo vula leswaku ‘ndzi ni vutihlamuleri.’” Handle ka ku tsandzeka ku dyondzisa vana va vona ku xixima vulawuri hi ndlela leyinene, vatswari van’wana a va va layi vana va vona—naswona a va pfumeli leswaku van’wana va va laya. Margarette Driscoll mutsari wa maphepha-hungu u vula leswaku, vana lava vulaka leswaku va ni “malunghelo” va pfumeleriwa ku sandza vulawuri bya vatswari ni bya vadyondzisi naswona vuyelo bya kona byi le rivaleni—“i xitukulwana lexintshwa lexi nga byi xiximiki vulawuri naswona xi nga swi tiviki ku hambanisa swo saseka eka leswo biha.”

Magazini wa Time eka xihloko xa wona lexi nge “Xitukulwana Lexi Lahlekeke” wu hlamusele ku pfilunganyeka ka vantshwa vo tala va le Rhaxiya hi ku tshaha xiyimbeleri xa rap lexi nga ni ndhuma lexi nga te: “Xana munhu la velekiweke eka misava leyi, laha ku nga riki na nchumu lexi tlhaveriwaka hi dyambu naswona ku nga hava lexi lulameke, a nga va tshembisa ku yini vanhu va tiko leri?” Mikhail Topalov, mutivi wa ntshamisano u pfumelelane ni marito lawa hi ku: “Vana lava a hi swiphukuphu. Va vone vatswari va vona va kanganyisiwa hi mfumo, va va vone va dyeriwa timali ta vona ni ku lahlekeriwa hi mintirho ya vona. Xana hi nga langutela leswaku va xixima vulawuri?”

Hambiswiritano, swi ta va swi hoxile ku gimeta hi leswaku i vantshwa ntsena lava nga byi tshembiki vulawuri. Namuntlha, vanhu lavakulu ni lavatsongo a va byi tshembi vulawuri bya muxaka wun’wana ni wun’wana naswona va byi sandza. Xana leswi swi vula leswaku a ku na vulawuri lebyi nga tshembiwaka? Loko vulawuri byi tirhisiwa hi ndlela leyi faneleke, tanihi leswi byi hlamuseriwaka byi ri “matimba kumbe mfanelo yo lawula, yo avanyisa kumbe yo sivela swiendlo swa van’wana,” byi nga ha va nsusumeto wa leswinene. Byi nga vuyerisa munhu ha un’we ni tiko. Xihloko lexi landzelaka xi ta kombisa leswaku ndlela leyi leswi swi nga tano ha yona.