Tinyeleti Ni Vanhu Xana Ku Ni Ku Hlangana Ko Karhi?

KU HLALELA tinyeleti a hi nchumu wuntshwa. Hi ku ya hi The World Book Encyclopedia, eka magidi ya malembe lama hundzeke varimi “a va hlalela tinyeleti leswaku va tiva nkarhi wa ku byala swimilana swa vona. Lava tekaka maendzo va dyondze ku tirhisa tinyeleti leswaku va tiva tlhelo leri va yaka eka rona.” Hambi ku ri namuntlha loko ku fambiwa empfhukeni, tinyeleti ta ha tirhisiwa tanihi swikongomisi. Vanhu va khale na vona a va tiendlela ni mintsheketo ya vanhu ni swiharhi leswi a va anakanya leswaku a swi yimeriwa hi mintlawa yo karhi ya tinyeleti leti fumbaneke. Hi ku famba ka nkarhi vanhu va vone onge tinyeleti ti nga lawula vutomi bya vona.

Mixaka-xaka Ya Tinyeleti

Nhlayo ntsena ni mpimo wa tinyeleti, swi hlamarisa swinene. Ku ringanyetiwa leswaku ku na 100 wa magidi ya timiliyoni ta swirimela, kumbe ntlawa lowukulu wa tinyeleti leti fumbaneke, exibakabakeni! The International Encyclopedia of Astronomy yi ri: “Sweswo swi ringana ni tindzoho ta mpunga leti nga chuluriwaka ti ringana muako lowu tolovelekeke wa kereke leyikulu.” Ku ringanyetiwa leswaku Xirimela, lexi dyambu ri nga eka xona xi ni tinyeleti ta nhlayo yoleyo. Nyeleti leyi nga ekusuhi ni Misava ya hina ku tlula letin’wana (handle ka Dyambu), leyi Vangamaka ku tlula letin’wana entlaweni wa Centaurus, yi le kule hi kwalomu ka 4,3 wa malembe-nseve. Lembe-nseve i mpfhuka lowu ku vonakala ku fambaka wona hi lembe rin’we. Leswi vulaka leswaku loko hi languta nyeleti yoleyo, ku vonakala loku fikaka ematihlweni ya hina ku na malembe ya 4,3 ku sukile eka nyeleti yoleyo, naswona hi nkarhi wolowo hinkwawo a ku ri karhi ku famba exibakabakeni hi rivilo ra 299 792 wa tikhilomitara hi sekoni. Swa hi tsandza ku ringeta ku anakanya mpfhuka lowu. Kambe, yoleyo ko va nyeleti leyi nga ekusuhi na hina. Tinyeleti tin’wana ti le kule hi magidi ya timiliyoni ya malembe-nseve eka xirimele xa hina. Kutani a swi hlamarisi leswi muprofeta wa Xikwembu a nga te: “V̌onani, e mahlweni ka yena matiko ma fana ni nṭhonsi le’ri tengatengaka e mbiteni, ma fana ni nṭhuri lo’wu nge šikalweni. V̌onani ŝihlale, ka yena, ŝi fana ni nṭhuri lo’wu nge mpfhukeni.” (Esaya 40:15) I mani a tikarhataka hi ritshurinyana?

Xivumbeko xa le matilweni lexi nga ekusuhi ni misava i n’weti, lowu lawulaka misava ya hina hi ndlela yo karhi, nkoka-misava wa wona eka tindhawu tin’wana wu vanga ku tlakuka ka magandlati ya lwandle lama nga tlulaka 15 wa timitara kumbe ma ya ehansi hi mpimo lowu fanaka. Hi ku ya hi vativi va sayense vanharhu va Mafurwa, ku vuriwa leswaku sweswi nkoka-misava wa n’weti hi wona wu endlaka leswaku ku rhendzeleka ka misava ku tshama ku ri eka mpimo wa vu-23, xisweswo ku endla leswaku tinguva ti hambeta ti cinca hi ndlela leyi faneleke. (Nature, February 18, 1993) Tanihi leswi n’weti wu nga ni vulawuri byo tano ehenhla ka pulanete ya hina, swa twala ku vutisa u ku, Ku vuriwa yini hi magidi ya timiliyoni ta tinyeleti? Kambe xo sungula, xana tibuku ta khale, to kota Bibele, ti hi byela yihi hi tinyeleti?

Tinyeleti eMatsalweni

Bibele yi ni swo tala leswi yi swi vulaka hi tinyeleti, hi ndlela ya xiviri ni hi ndlela yo fanekisela. Hi xikombiso, hi ku ya hi mupisalema un’wana, Muvumbi u endle “e ṅhweti ni tinyeleti, e ku fuma v̌usiku” leswaku tinyeleti ti ta pfuneta hi ku voninga misava. (Pisalema 136:9) Endzhakunyana, loko xi endla ntwanano na Abrahama lowo tshembeka, Xikwembu xi te: “Languta tilo u hlaya tinyeleti loko u nga ŝi kota. A engeta a ku: V̌atukulu v̌a wena v̌a ta kotisa ŝeŝo.” (Genesa 15:5) Muapostola Pawulo u vule leswaku tinyeleti ta hambana loko a ku: “Dyambu ri ni ku saseka kun’wana, ni n’weti wu ni kun’wana, ni tinyeleti ti ni kun’wana; nyeleti yin’wana yi tlula yin’wanyana hi ku vangama.”a (1 Vakorinto 15:41) Hi nkarhi lowu fanaka, tinyeleti leti to tala ni ku vangama ka tona lokukulu swi lawuriwa hi Muvumbi wa swona: “O pima nṭengo wa tinyeleti, o ti v̌ita hikwato hi mav̌ito ya tona.”—Pisalema 147:4.

Hi tlhelo rin’wana eMatsalweni hi kuma leswaku tinyeleti hakanyingi ti tirhiseriwa ku kombisa vanhu, vafumi, ni tintsumi. Yosefa n’wana Yakobo u lorhe norho lowu eka wona vatswari vakwe va fanekiseriwaka hi “dyambu ni n’hweti” naswona vamakwavo tanihi “tinyeleti.” Tintsumi ti hlamuseriwa tanihi “tinyeleti ta v̌uša.” Ku vuriwa leswaku hosi ya Babilona yi tiyimisele ku va ehenhla ka “tinyeleti ta Šikwembu,” ku nga vafumi va tiko ra Israyele va nxaxamelo wa Davhida. Vanhu lava a va nga tiyanga kahle evandlheni ra Vukreste va fanisiwa ni “tinyeleti ta vurhurha-rhurha,” kasi tihuvo ta vakulu evandlheni ti vitaniwa “tinyeleti” leti nga evokweni ra xinene ra Kreste.—Genesa 37:9, 10; Yobo 38:7; Esaya 14:13; Yuda 13; Nhlavutelo 1:16.

EBibeleni mhaka yin’wana yi vula leswaku ‘tinyeleti ti huma eminsokweni ya tona ti lwa na Sisera,’ ndhuna ya vuthu ra Hosi Yabini wa Kanana, loyi a nga tshikilela tiko ra Israyele hi malembe ya 20. Yehovha u nyike Muavanyisi Baraka wa Israyele xiavelo xa ku ponisa Israyele evuhlongeni ivi a n’wi nyika ku hlula lokukulu ehenhla ka Sisera, hambi leswi Sisera a ri na madzana-kaye wa makalichi lama nga ni masikelo ya nsimbhi emavhilweni ya wona. Eka risimu ro hlula, Vaisrayele va yimbelele va ku: “Tinyeleti ta le matilweni ti lwa, ti lwa na Sisera loko ti hunḍa hi tindlela ta tona.” Ku hava nhlamuselo leyi nyikeriweke ya ndlela leyi tinyeleti a ti lwa ha yona. Ematshan’weni yo ehleketelela leswaku tinyeleti a ti kongomisa nyimpi hi ku kongoma, swi twisiseka ku antswa ku pfumela leswaku xiga lexi xi kombisa ku nghenelela ka Xikwembu hi ndlela yo karhi xi lwela Israyele.—Vaavanyisi 5:20.

“Nyeleti” Ya Le Betlehema

Kumbexana yin’wana ya tinyeleti leti tiviwaka ngopfu eka leti boxiweke eBibeleni i “nyeleti” ya le Betlehema leyi nga kongomisa vangoma va tinyeleti ku suka “vuxeni” ku ya endlwini leyi vatswari va Yesu va nga n’wi yisa eka yona endzhaku ka ku velekiwa kakwe exitaleni. Xana nyeleti leyi a ku ri yini? Entiyisweni a ku ngo va nyeleti ntsena, tanihi leswi a yi ri ehansi lerova vangoma va tinyeleti va kota ku yi landzelela kwalomu ka tikhilomitara ta 1 600. “Nyeleti” yi rhange yi va yisa eYerusalema. Loko a twa leswi, Hosi Heroda a va vutisisa ivi a kunguhata ku dlaya ricece Yesu. Kutani “nyeleti” yi kongomisa vangoma va tinyeleti eka yona yindlu leyi Yesu a a tshama eka yona. Entiyisweni ku hava nyeleti ya xiviri leyi nga endlaka sweswo. Xana nchumu lowu wo kota nyeleti a wu huma eka Xikwembu? Tanihi leswi riendzo ra vangoma lava va tinyeleti hi ndlela yo karhi ri vangeke ku dlayiwa ka ‘vana hinkwavo va vafana ku sukela eka va malembe mambirhi ni lava nge hansi, eBetlehema ni le migangeni hinkwayo ya yona,’ xana a swi twali ku heta hi leswaku “nyeleti” leyi a ku ri nchumu lowu a wu tirhisiwa hi Nala wa Xikwembu, Sathana, ku ringeta ku dlaya N’wana wa Xikwembu?—Matewu 2:1-11, 16.

Nakambe ku fanele ku tsundzukiwa leswaku vangoma lava va tinyeleti a va huma eVuxeni, kumbexana eBabilona, leri a ku ri xivindzi xa masalamusi, ku hlahluva ni vungoma bya tinyeleti. Tinyeleti to tala ta le tilweni ti thyiwe mavito ya swikwembu swa le Babilona. Hi nkarhi wa Hosi Nebukadnetsar, ku hlahluva a ku tirhisiwa ku n’wi pfuna ku hlawula ndlela leyi a faneleke a famba hi yona etsimeni rakwe ra nyimpi.—Ezekiel 21:20-22.

Muprofeta Esaya u kanetane ni vatsundzuxi va Babilona, a ku: “U tikaratile [Babilona] e ku ya ku hlahluv̌eni! A v̌a te ŝeŝi v̌a ku ponisa, la’v̌a pimaka matilo, la’v̌a langutaka tinyeleti, la’v̌a bvumbaka loko ṅhweti yi ṭhama, le’ši nga taka ku humelela! V̌onani, v̌a hunḍukile byanyi, nḍilo wu v̌a herisile, v̌a nga ka v̌a nga ponisi v̌utomi bya v̌ona . . . muponisi wa wena ku hav̌a!” Hi laha vuprofeta bya Esaya byi vuleke ha kona, Babilona lowa matimba wu hluriwe hi Korexe Lonkulu hi 539 B.C.E. Nkongomiso lowu vangoma lavaya va Babilona a va vula leswaku va wu kuma etinyeletini wu hundzuke khombo eka hinkwavo lava a va swi tshemba.—Esaya 47:13-15.

Xana leswi swi vula leswaku a ku na leswi hi nga swi dyondzaka etinyeletini?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 5]

Leswi Van’wana Va Swi Vuleke

VUNGOMA BYA TINYELETI: “i muhetisisi ni munghana wa vutivi bya tinyeleti.”—Johannes Kepler (1571-1630) mutivi wa tinyeleti wa Mujarimani.

“Vungoma bya tinyeleti a hi sayense, i vuvabyi. . . . I murhi lowu endzhutini wa wona vukholwa-hava bya mixaka leyi hinkwayo byi vundzeke eka wona.”—Moses Maimonides (1135-1204), mudyondzi wa Muyuda wa Nguva ya le Xikarhi.

“I sayense ya xikhale leyi vulaka leswaku yi kota ku vhumbha vumunhu bya munhu ni mahanyelo naswona yi kota ku vhumbha maendlelo ni swiendlakalo swa nkarhi lowu taka hi ku ya hi matshamisekelo ya leswi nge tilweni. . . . Kumbexana kwalomu ka lembe xidzana ra vu-6 BC—ku anakanyiwa leswaku Vakalediya va le dzongeni wa Iraq va sungule horoskopu ya munhu hi xiyexe. Yona a yi tirhana ni minkucetelo, leyi a yi ri kona hi nkarhi wa ku velekiwa, hi nyeleti leyi a yi vonaka yi nga fambi, ku katsa ni Dyambu, N’weti na ntlhanu wa tipulanete. . . . Maendlelo ya vungoma bya tinyeleti ni ku hlamuseriwa ka tihoroskopu swi titshege hi mianakanyo ya vativi va tinyeleti, naswona vativi vo tala va sayense, va vona swi titshege ngopfu eka ndlela leyi munhu a vonaka ha yona, ku nga ri eka leswi swi nga xiswona hi xiviri naswona va vula leswaku a swi amukeleki.”—C. A. Ronan, mukongomisi wa vandla ra East Asian History of Science Trust, Cambridge, England, ni museketeri wa The International Encyclopedia of Astronomy laha ntshaho lowu wu humaka kona.

Leswaku a kombisa ntiyiso wa mhaka leyi, Ronan u hlamusela leswaku eka vanhu va le Vupela-dyambu, pulanete yo tshwuka, Mars, yi fambisana ni nyimpi ni vukarhi, kambe eka Machayina, muhlovo wo tshwuka i muhlovo wo saseka, naswona Mars yi langutiwa tanihi leyi nga ni nkucetelo lowunene. Hi hala tlhelo, ntsheketo wa le Vupela-dyambu wu ri Venus yi fambelana ni muhlovo wo basa ni ku saseka. Eka Machayina “muhlovo wo basa . . . wu langutiwa tanihi muhlovo wa rifu, ku bola ni ku herisiwa; xisweswo Venus a yi langutiwa tanihi ‘pulanete leyi nga riki na vutomi, ya nyimpi.’”

Ronan u ya emahlweni: “Ku nga khathariseki leswaku eku sunguleni a byi ri ni sayensenyana, vungoma bya tinyeleti eminkarhini ya khale byi hoxe xandla swinene eku ndlandlamuxeni ka minkambisiso ya vutivi bya tinyeleti, ni ku humesa timali ta ku byi seketela.”

Vanhu va 19 lava kumeke sagwadi ra Nobel, swin’we ni vativi van’wana va sayense, va endle xiboho erivaleni hi 1975 lexi vitaniwaka “Minkaneto yo Lwisana ni Vungoma bya Tinyeleti—Rungula ra Vativi va Sayense Va 192 Lava Tivekaka.” Xi te: “Eminkarhini ya khale vanhu . . . a va nga tivi nchumu hi mimpfhuka leyo leha ya ku suka emisaveni ku ya etipulanetini ni le tinyeletini. Kambe sweswi hikwalaho ka leswi swi kotekaka ku hlayela mimpfhuka leyi, naswona se yi hlayeriweke, hi kota ku vona ndlela leyi ma nga matsongo ha yona matimba ya nkoka-misava ni swilo swin’wana leswi humesiwaka hi tipulanete leti nge kule swinene ku katsa ni tinyeleti leti nge kule swinene. Hakunene i xihoxo ku anakanya leswaku matimba lama humaka eka tinyeleti ni tipulanete hi nkarhi wa ku velekiwa, hi ndlela yo karhi, ya nga kucetela vumundzuku bya hina.”b

[Nhlamuselo ya le hansi]