“Vukati Bya Xintu” Le Ghana

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE GHANA

VUKATI—lembe na lembe emisaveni hinkwayo madzana ya magidi ma nghenela vuxaka lebyi. Hakanyingi va byi nghenela hi ku landza mukhuva wa vukati lowu tolovelekeke ngopfu laha va tshamaka kona.

Le Ghana endlelo leri tolovelekeke ra vukati ri vitaniwa vukati bya xintu. Rona ri katsa ku humesiwa ka ndzovolo hi vandyangu wa mukon’wana va nyika vandyangu wa n’wingi. Vukati bya xintu byi endliwa ngopfu eAfrika ni le tindhawini to kota Hong Kong, Papua New Guinea, ni le Solomon Islands xikan’we ni le ka Maindiya ya Magoajiro en’walungu-vuxa bya Colombia ni le n’walungu-vupela-dyambu bya Venezuela, loko hi hlaya tindhawu ti nga ri tingani ntsena.

Ku humesiwa ka ndzovolo a ku ri endlelo leri a ri tirhisiwa eminkarhini ya ku tsariwa ka Bibele. (Genesa 34:11, 12; 1 Samuwele 18:25) Vonelo leri a ri ri kona eminkarhini ya khale ni ya namuntlha i ra leswaku, ndzovolo i ku ririsa vatswari va nhwanyana hikwalaho ka ku lahlekeriwa hi mintirho leyi a a va endlela yona, ni nkarhi, matimba ni mali leyi va yi tirhiseke eku n’wi dyondziseni ni ku n’wi kurisa loko a nga si tekiwa.

Vutihlamuleri Bya Vatswari

Eminkarhini ya khale eGhana, ku hungasana ni ku gangisana a swi nga ri kona eka vantshwa. Vatswari a va lulamisa vukati bya vana va vona lava kuleke endzhaku ko heta nkarhi va kambisisa majaha ni vanhwana va kwalaho lava nga emalembeni yo tekiwa. Le Ghana van’wana vatswari va ha swi endla leswi.

Vatswari va mufana va kambisisa swilo swo kota vumunhu bya nhwanyana; ndhuma yakwe ni ya ndyangu wa ka vona; vuvabyi bya xitekela lebyi byi nga endyangwini; naswona loko ku ri Timbhoni ta Yehovha, ku kambisisiwa vumoya byakwe. Loko va enerisekile, vatswari va ya eka vatswari va nhwanyana hi maendlelo ya kona, va ya titivisa.

Kutani sweswi vatswari va nhwanyana va kambisisa ndhavuko wa mufana ni ndyangu wa ka vona. Ku tlhandlekela eka leswi nga laha henhla, va kambisisa ni vuswikoti bya mufana byo hlayisa nsati—xana wa tirha kumbe a nga tirhi ke? Loko vatswari va nhwanyana va nkhensa, va tivisa vatswari va mufana, kutani vatswari va lunghiselela timhaka ta vukati swin’we, loko mufana ni nhwanyana va pfumerile.

Ha yini vatswari van’wana va ha tirhwexa vutihlamuleri byo kumela vana va vona lava kuleke vanghana va vukati? Wansati un’wana wa le India loyi vatswari vakwe va lunghiseleleke vukati byakwe u te: “Xana muntshwa a nga swi lunghekela njhani ku endla xiboho lexikulu swonghasi? Swa antswa swinene a tshiketa lava malembe ni ntokoto wa vona swi va pfumelelaka ku tiva leswaku nhlawulo lowunene hi wihi.” Marito yakwe ma fana ni langutelo ra vo tala va le Afrika.

Hambiswiritano, swilo swa hundzuka le Ghana. Ku hungasana ni ku gangisana swi ya swi toloveleka. Hi nkarhi lowu faneleke wa ku gangisana, mpatswa wu tivisa vatswari hi ta swikongomelo swa wona. Endzhaku ka ku hlangana ka vatswari va vona niloko vatswari va tivonele hi voxe leswaku va fanelana, mindyangu yi sungula malunghiselelo ya nkhuvo lowu tiviwaka wu ri ku gongondza enyangweni, nyangwa wa vukati hi tindzimi to hambana-hambana ta le Ghana.

Nkhuvo Wa Ku Gongondza eNyangweni

Vatswari va mpatswa va tivisa vandyangu hi siku ni xikongomelo xa nkhuvo. Rito “vandyangu” ri vula ndyangu wa Xintima lowu katsaka vamalume, vahahani, vamakwavo na vakokwa wa mpatswa. Hi siku leri vekiweke, tintsumi ta mindyangu hamimbirhi ti hlengeletana enkhubyeni. Leswaku mukon’wana wa ta kumbe a nga ti a swi bohi. Laha ku ni nkatsakanyo wa leswi humeleleke eka nkhuvo wun’wana wa ku gongondza enyangweni wa muxaka wolowo.

Ntsumi ya nhwanyana (NN): [Yi vulavula ni tintsumi ta mukon’wana] Ha xi tiva xivangelo xa ku ta ka n’wina, kambe xintu xi lava leswaku hi mi vutisa, Xana mi vekiwa hi yini laha?

Ntsumi ya mufana (NM): N’wana wa hina Kwasi a a hundza laha mutini wa n’wina, ivi a vona xiluva xo saseka kutani u kombela mpfumelelo wa n’wina leswaku a xi kha.

NN: [A tiendla onge a nga swi twisisi] Ku hava xiluva laha mutini lowu. Mi nga tikambisisela hi n’wexe.

NM: N’wana wa hina a nga lahlekanga. Ha tiyiseka leswaku ku ni xiluva xo saseka laha mutini lowu. Vito ra xiluva xa kona i Afi.

NN: Hileswaku xiluva xa kona i munhu. Wona i ntiyiso, Afi u tshama kona kwala.

NM: Hi tele ku gongondza enyangweni hi ta vutela n’wana wa hina Kwasi nsati, a nga Afi.

Kutani vandyangu wa mufana va humesa swilo, swo kota swo nwa swa mixaka-xaka ni malinyana. Swi ya hi rixaka, mimpimo ya leswi humesiwaka ya hambana-hambana. Nkhuvo lowu wu fananyana ni ku vutana ka le Vupela-dyambu, kutani minkarhi yin’wana ku humesiwa ni xingwavila xo vutana.

Kutani ntsumi ya nhlomi yi n’wi vutisa emahlweni ka vahlaleri hinkwavo leswaku xana swilo leswi tisiweke wa swi amukela. Hi ku pfumela ka yena loku tiyeke, hinkwavo lava nga kona i timbhoni to tivonela hi mahlo leswaku u pfumela ku tekiwa. Mindyangu hamimbirhi yi pfumelelana hi siku leri faneleke ra nkhuvo wa vukati. Ntirho lowu wu gimetiwa hi swo khomisa nyoka.

Nkhuvo Wa Vukati

Nhlayo ya vanhu lava hlengeletanaka ekaya ra ka va nhwanyana kumbe ekaya leri hlawuriweke ra ntsumi, hi siku ro lovola leri vaka nkhuvo wa vukati, hakanyingi i yikulu ku tlula ya lava a va ri enkhubyeni wo gongondza enyangweni. Leswi swi vangiwa hi leswi sweswi ku nga ni vanghana vo tala.

Xiyimo xa tsakisa. Majaha ni vanhwana lava nga si tekaka ni ku tekiwa, hi mahlo-ngati va lava ku vona leswi nhlomi yi tiseriweke swona. Kambe xiyimo xa bihanyana loko vandyangu wa nhlomi va rila hi leswaku nhundzu ya ndzovolo a yi helelanga. Lavan’wana lava nga kwalaho va languta va miyerile loko vandyangu wa ka va nhlomi va vonaka va nga lavi ku hundzuka. Ntsumi ya mukon’wana hi vutlhari yi vulavula ni vandyangu wa nhlomi hi ndlela yo lava ku anakanyeriwa hi ntwela-vusiwana. Xiyimo xa antswa loko vandyangu wa nhwanyana va verhama. Xiyimo xi tlhela xi cinca. Kutani se i nkarhi wo tiphina kutani ku phameriwa swo khomisa nyoka. Nkhuvo wu ya emahlweni.

Leswaku ku sunguriwa nkhuvo wa vukati, ntsumi ya nhlomi yi kombela ku lombiwa tindleve hi hinkwavo ivi yi va amukela. U vutisa tintsumi ta jaha xikongomelo xa tona. Ntsumi ya mukon’wana yi boxa xivangelo xa ku ta ka vona, naswona yi byela lava nga kona leswaku ana se va gongondzile enyangweni ni leswaku se va nyikiwe mpfumelelo wo nghena.

Kutani tintsumi ta mindyangu leyi ti tivisa maxaka ya le kusuhi eka lava nga kwalaho, ku katsa ni loyi a nyikaka nhwanyana mpfumelelo wo tekiwa kun’we ni nxangwana ya jaha. Nkhuvo wu ya emahlweni.

NN: [A vulavula ni tintsumi ta mukon’wana] Tivonakariseni hi leswi hi swi kombeleke.

Ntsumi ya nhlomi yi longoloxela nhundzu ya ndzovolo leswaku hinkwavo va kota ku vona loko swi ri kona hinkwaswo. Loko tintsumi ta mukon’wana ti vona onge ndyangu wa nhlomi wu lava leswi engetelekeke, va lulamisa mhaka yoleyo exihundleni emahlweni ka siku ra nkhuvo wa vukati. Hambiswiritano, vandyangu wa mukon’wana va ta enkhubyeni va swi lunghekerile ku vulavurisana na vona leswaku ku hungutiwa swin’wana loko vandyangu wa nhlomi va vonaka va nonon’hwa. Ku nga khathariseki leswaku u tshama kwihi, ndzovolo—hambi wu le henhla kumbe wutsongo—wu fanele wu humesiwa hinkwawo.

Mindyangu yin’wana yi kombela swilo swo kota swakunwa, swiambalo, vuhlalu, masuruvele, ni swingolongondzwana swin’wana swa vamanana. Le n’walungu eGhana, ndzovolo wu nga ha katsa munyu, timanga ta mu-kola, mhangele, tinyimpfu, hambi ku ri tihomu. Swo boha ku tlhandlekeriwa hi mali eka ndzovolo.

Loko mimbulavurisano yi ri karhi yi ya emahlweni, nhlomi a yi katsiwi, kambe yi tshamela kwala kusuhi, yi hlalela. Leswaku mukon’wana wa ta kumbe a nga ti a swi bohi. Xisweswo, munhu la tshamaka ekule swinene a nga lerisa vatswari vakwe ku n’wi fambisela nkhuvo wa vukati byakwe. Hambiswiritano, eka nkhuvo lowu hlamuseriwaka laha henhla mukon’wana a a ri kona. Sweswi i nkarhi wa va ka vona wo kombela leswi va swi lavaka.

NM: Hi swi endlile hinkwaswo leswi a hi fanele ku swi endla, kambe a hi si n’wi vona n’wingi wa hina.

Nkhuvo wa vukati a hi nkhuvo lowu nga ni xindzhuti ntsena; kambe wu tlhela wu va nkarhi wa mafenya. Vandyangu wa nhlomi va angula xikombelo xa vandyangu wa mufana xo vona n’wingi.

NN: A hi swi naverile leswaku n’wingi a va kona. Khombo ra kona, u fambile u ye etikweni rimbe naswona a hi na mapasi yo kota ku ya n’wi landza.

Hinkwavo va swi tiva leswaku sweswo swi vula yini. Xikan’we-kan’we, vandyangu wa mukon’wana va humesa mali yo karhi—mali yin’wana ni yin’wana leyi mukon’wana a nga yi kotaka—kutani hi ku tsopeta ka tihlo, mapasi lawaya yo anakanyeriwa se ya lulamile. Naswona n’wingi u vuyile kwale riendzweni rakwe ro anakanyeriwa!

Leswaku va engetela ku tsakisa ka swona, tinxaka tin’wana ti hlela leswaku vanghana van’wana va n’wingi va tiendla yena. Ntshungu wu landzula mani na mani la tiendlaka yena, kukondza n’wingi hi yexe a humelela ivi ku phokoteriwa swinene. Kutani ntsumi ya yena ya n’wi vitana leswaku a ta vona swingolongondzwana swo hambana-hambana swa ndzovolo wakwe. Kutani u vutisiwa leswaku xana va nga swi amukela leswi tisiweke hi mukon’wana ke. Ku miyela ku ku whii, hikuva hinkwavo va yimele nhlamulo hi mahlo-ngati. Vanhwanyana van’wana va ni tingana kasi van’wana va ni xivindzi, kambe nhlamulo ya kona i ina, ivi ku landzela ku phokoteriwa lokukulu ka mavoko.

Loko mukon’wana a ri kona, vandyangu wa nhlomi na vona va kombela ku n’wi tiva. Swi tsakisa ngopfu loko ku hleriwe leswaku un’wana wa vanghana vakwe a tiendla yena. Munghana wakwe wa yima hi ku xiximeka, ivi xikan’we va huwelela va ala.

Vandyangu wa nhlomi va kombela ku vona mukon’wana wa vona. Mukon’wana wa ntiyiso wa yima, a tlhontlha ku n’wayitela-n’wayitela ka ntsako. Vandyangu wa nhlomi va n’wi pfumelela ku ya eka nuna wakwe, nuna a n’wi vehela xingwavila erintihweni loko ku pfumelelaniwe leswaku xingwavila i xiphemu xa ndzovolo. Xingwavila i nchumu wuntshwa wa le Vupela-dyambu. Kutani na yena u n’wi vehela xingwavila erintihweni. Ku hoyozela ni ntsako swi tala hinkwako-nkwako. Leswaku ku londzovotiwa nkarhi ni mali, van’wana se va hlanganisa nkhuvo wa ku gongondza enyangweni ni wa vukati siku rin’we.

Swirho leswi nga ni ntokoto swa mindyangu hamimbirhi ni van’wana enkarhini lowu se swi laya vatekani lava vantshwa mayelana ni leswaku va nga byi endlisa ku yini vukati bya vona byi humelela kukondza va hambanisiwa hi rifu. Ku gimeta siku leri, ku phameriwa swakudya.

Nkhuvo wa vukati wu herile! Le Ghana, ku sukela siku rero, mpatswa wu langutiwa hi vaaki wu ri lowu tekaneke hi nawu. Loko hikwalaho ka swivangelo swin’wana ku ri na swirho-nkulu swin’wana swa ndyangu wa nhwanyana leswi nga tsandzeka ku va kona enkhubyeni, va rhumeriwa swakunwa ku nga nhlamuselo ya leswaku nkhuvo wa vukati wu hetisisiwile. Loko nhlomi ni mukon’wana va ri Timbhoni ta Yehovha, minkarhi yin’wana Timbhoni ti lunghiselela leswaku ku nyikeriwa nkulumo ya Bibele, ivi endzhaku ku landzela swo khomisa nyoka.

EGhana mimpatswa yin’wana yi endla nkhuvo wa vukati wa maendlelo ya le Vupela-dyambu, lowu laha wu vitaniwaka vukati bya tiko, kumbe vukati bya nawu. Byona byi nga endliwa hambi vatswari va swi pfumela kumbe e-e, ntsena loko mpatswa wu ri emalembeni lama faneleke. Eka vukati bya xintu, mpfumelelo wa vatswari wo boha.

Eka vukati bya tiko mpatswa wu endla swihlambanyo. Kambe ku hava swihlambanyo leswi endliwaka eka vukati bya xintu. Tiko ri lava leswaku hinkwabyo vukati bya xintu byi tsarisiwa, kutani Timbhoni ta Yehovha ti landzela sweswo. (Varhoma 13:1) Kutani va nyikiwa setifikheti lexi tsarisiweke.

Ku sukela eminkarhini ya khale kukondza Gold Coast, sweswi ri nga Ghana, ri hundzuka koloni ya Britain, a ku ri na vukati byin’we ntsena, etikweni hinkwaro, a ku ri vukati bya xintu. Hiloko Britain ri endlela vaaki va rona lava tshamaka laha vukati bya le Vupela-dyambu. Vini va tiko leri na vona va pfumeleriwe ku endla vukati bya muxaka lowu, kutani sweswi se swi na malembe vukati bya le Vupela-dyambu ni vukati bya xintu byi ri kona habyimbirhi. Le Ghana, hinkwabyo byi langutiwa byi ri enawini, hi swona swi endlaka Timbhoni ta Yehovha ti byi amukela. Swi le ka vanhu hi voxe leswaku va hlawula muxaka wihi.

Ematikweni man’wana ya le Afrika, vukati bya xintu byi fanele ku tsarisiwa, kutani hi kona mimpatswa yi nga ta langutiwa yi tekane hi nawu. Hambiswiritano, eGhana, vukati bya xintu lebyi hlamuseriweke laha henhla byi tekiwa byi ri enawini hambiloko byi nga tsarisiwanga, kutani mpatswa wu langutiwa wu tekane hi nawu loko nkhuvo wa vukati bya xintu wu hetisisiwile. Endzhaku, vukati bya xintu bya tsarisiwa, leswaku byi va kona ematsalweni ntsena.

Kunene vukati i nyiko ya Xikwembu ya rirhandzu eka vanhu, nyiko yo hlawuleka leyi hambi ku ri tintsumi ti nga nyikiwangiki yona. (Luka 20:34-36) I vuxaka bya risima lebyi faneleke ku hlayisiwa leswaku ku kwetsimisiwa Musunguri wa byona, Yehovha Xikwembu.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Va vehelana swingwavila